türkiye cumhuriyeti çukurova üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü türk dili ve edebiyatı anabilim PDF
Preview türkiye cumhuriyeti çukurova üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü türk dili ve edebiyatı anabilim
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI BİLGİSAYAR DESTEKLİ SÖZLÜK BİLİMİ ÇALIŞMALARINDA DERLEME SÖZLÜĞÜ VERİ TABANI ÖRNEĞİ B. Tahir TAHİROĞLU DOKTORA TEZİ Adana, 2010 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI BİLGİSAYAR DESTEKLİ SÖZLÜK BİLİMİ ÇALIŞMALARINDA DERLEME SÖZLÜĞÜ VERİ TABANI ÖRNEĞİ B. Tahir TAHİROĞLU Danışman: Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN DOKTORA TEZİ Adana, 2010 i ÖZET BİLGİSAYAR DESTEKLİ SÖZLÜK BİLİMİ ÇALIŞMALARINDA DERLEME SÖZLÜĞÜ VERİ TABANI ÖRNEĞİ B. Tahir TAHİROĞLU Doktora Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN Temmuz, 2010, XII+207 sayfa Bu çal ışmada Anadolu a ğızlarının söz varl ığını içeren 12 ciltlik Derleme Sözlüğü’nün çevrim içi sorgulanabilir veri taban ı hazırlanmıştır. Sözlüğün madde başı, tanımlamalarını içeren anlam bölümü, örnek cümlelerin verildi ği tanık bölümü, madde başlarının değişkeleri (varyantları) tablosu ve derleme yeri verisini içeren yer tablosu sözlükteki yapı esas alınarak oluşturulmuştur. 124.692 adet madde ba şından oluşan sözlüğün birbiriyle ili şkilendirilmiş veri tabanı modeli sorgu arayüzünde geli şmiş sorgulama seçenekleriyle desteklenmi ştir. Anlam tablosundaki e şdizim örüntüleri, kavramsal sorgulama, anlamlarda anahtar sözcükler , sıklık listesi ve en çok derleme yap ılan yer bilgisini veren derleme yeri listesi de çıkarılmıştır. Do ğal Dil İşlemenin çe şitli uygulama alanlar ı, derlem dil biliminin tan ımı, sözlük ve sözlük tekniği kavramları da tanıtılmaya çalışılmıştır. Anahtar Sözcükler : Derleme Sözlüğü, Veri Tabanı, Dilsel Veri Tabanı, Doğal Dil İşleme, Derlem Dil Bilimi, Sıklık, Eşdizimlilik, Sözlük. ii ABSTRACT A SAMPLE OF DERLEME SÖZLÜĞÜ (COMPILATION DICTIONARY) DATABASE IN COMPUTER-ASSISTED LEXICOGRAPHY STUDIES B. Tahir TAHİROĞLU Ph. D. Thesis, Department of Turkish Language and Literature Supervisor: Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN July 2010, XII+207 pages In this thesis, we prepared a database based on Derleme Sözlü ğü (Compilatin Dictionary) consisting of 12 volumes including Anatolian dialects vocabulary. Based on dictionary’s structure, several table structures including lemma table that keeps the main words, variation table that keeps the lemmas’s changing form, meaning table that keeps the definitions, sample table that keeps the lemmas usable forms and finally location table that keeps the lemmas’s compilation data have been build. The dictionary consisted 124.692 numbers of lemmas, have been build on relational table structure and also supported by a advanced search capability. In addition to searchable interfaces, based on meaning table, collocational structures and keywords have been extracted. Also, based on location table a location frequency list has been prepared for deep analysis. Thus, this dictionary’s data have been converted to a digital form for futher investigation in Anatolian dialects. Natural language processing and its several application fields and definition of corpus linguistics, dictionary and dictionary making techniques have been outlined for intruduction. Keywords: Derleme Sözlü ğü (Compilation Dictionary), Database, Linguistic Database, Natural Language Processing, Corpus Linguistics, Frequency, Collocationality, Dictionary. iii ÖN SÖZ 1990’lı yılların sonundan itibaren internet ve çevrim içi “sanal” ortamlar günlük yaşamdan ba şlayarak ya şamın her alan ını etkilemi ş, bu etkilenmeden akademik çalışmalar da var olanın yayınlanmasından yeni çalışmaların üretilmesine kadar çevrim içi uygulamalar ı gerek yerel gerek uluslar aras ı düzeyde giderek artan yo ğunlukta kullanmaya ba şlamıştır. E-ö ğrenme, e-kitap, e-devlet vb. gibi elektronik kavram ıyla bütünleşmiş yeni sözlerin ortaya ç ıkması, değişen yaşam koşullarının dile yans ıması olarak yukarıda belirtilen etkilenmenin örneklerini göstermektedir. XX. yüzy ılın ikinci yar ısından günümüze kadar gelen ve hâlen yo ğun bir biçimde sürdürülmekte olan DD İ araştırmalarının ve makineli çeviriyle ba şlayan insan dilini ve karmaşıklığını modelleme çalışmalarının bir yanı da basılı sözlüklerden yardım almaya dayanmaktadır. Sözlük kullanıcısının insan olduğunun düşünüldüğü günlerden, insanlar için haz ırlanmış sözlüklerin makinelerin “anlayabilece ği” biçimlere dönüştürüldüğü günümüz çevrim içi ortamlar ının haz ırlandığı, sözlüklerin malzemesininin tutulaca ğı veri tabanlar ını ve milyonlarca hatta milyar düzeyinde gerçekleşmiş sözcüksel ortamlar ın nasıl hazırlanacağından, ne tür i şaretlemelere tabi tutulacağına var ıncaya kadar yeni bir sözlük bilimi ara ştırma ve uygulama alan ının doğmasına tan ık olunan günlere gelinmi ştir. Ku şkusuz, bilgisayar biliminin ve donanımın gelişmesinin bunda başat rolü vardır. Dil biliminin uygulamal ı bir alan ı olan derlem dil bilimi, hem dil bilimsel kuramların oluşturulmasında hem de var olan kuramlar ın sınanmasını sağlayacak dil verilerinin sayısallaştırılarak veri tabanlarının oluşturulmasını temel olarak konusu içine almaktadır. Genel olarak derlem i şaretleme standartlar ının geli ştirilmesi yan ında, sözlüğe kaynaklık edecek verilerin belirli standartlar çerçevesinde bir araya getirilmesi de yine derlem dil biliminin konusudur. Bu kapsamda derlem dil bilimi, derlem tabanl ı elektronik sözlüklerin hazırlanması çalışmalarıyla yeni sözlük biçimlerinin olu şmasına da katkı sağlamaktadır. Bu tez çal ışması kapsamında, derlem dil bilimi, günümüz sözlükçülük teknikleri ve DD İ ara ştırmalarının genel hatlar ı ve uygulama alanlar ı örnek uygulamalarla verilmeye çalışılmış, bilgisayar destekli sözlük biliminde kullan ılan ilişkisel veri tabanı örneği 12 ciltten ve 4402 sayfadan oluşan Derleme Sözlüğü’ne uygulanmıştır. Sözlüğün sorgulanabilirlik kapsam ının geni şletilmesi için 9 ayr ı tabloda 124.692 madde ba şı iv bilgisi bölümlenmiştir. Böylece sözlüğe dair her bir karakterden cümle düzeyine kadar birimler, zaman s ınırı olmadan ula şılabilir duruma getirilmi ştir. Çal ışmada anlam tablosundaki verinin sözcüksel yo ğunluğu dikkate al ınarak sıklığa dayal ı anahtar kavram, eşdizimlilik örüntüleri ve derleme yeri sıklıkları da çıkarılmıştır. Derleme Sözlü ğü Veri Tabanı Örneği’nin, Anadolu ağızlarının araştırılmasında çeşitli kolaylıklar sağlayacağı düşünülmektedir. Bu veri taban ından hareketle; sözlük hazırlama tekniklerinin çe şitleneceğini, ağızların söz varl ığının daha geni ş ağlarda tutulduğu etkileşimli sözlük uygulamalarının hazırlanması aşamalarında bu çalışmanın veri sağlamada önemli olduğunu düşünmekteyiz. Çal ışma boyunca katkılarını esirgemeyen değerli hocam Prof. Dr. Şükrü Halûk Akalın’a teşekkürü bir borç bilirim. Ayr ıca, çal ışmanın veri taban ının haz ırlanması bölümünde görü şlerinden yaraland ığım Sinan Yalç ınkaya’ya, de ğerli arkada şlarım Bülent Özkan ve Fatih Karaoğlan’a da teşekkürlerimi sunuyorum. B. Tahir TAHİROĞLU ADANA/2010 v İÇİNDEKİLER ÖZET............................................................................................................................. i ABSTRACT ................................................................................................................. ii ÖN SÖZ .......................................................................................................................iii KISALTMALAR LİSTESİ ........................................................................................ vii i TABLOLAR LİSTESİ ................................................................................................. ix ŞEKİLLER LİSTESİ .................................................................................................... x BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 1.1.Amaç ve Kapsam................................................................................................. 1 1.2. Materyal ve Yöntem ........................................................................................... 1 1.3. Sözlük, Sözlük Bilimi ve Tarihçesi ..................................................................... 1 1.3.1. Sözlük Tekniği............................................................................................. 8 1.3.2. Sözlük Verisi ............................................................................................. 13 1.3.3. Terim Sözlükçülüğü ................................................................................... 15 1.3.4. İnternet Sözlükçülüğü ................................................................................ 17 1.4. Doğal Dil İşleme, Yöntem ve Uygulama Alanları ............................................. 38 1.4.1. Doğal Dil İşleme ve Bilgisayarlı Dil Bilimi Terimi .................................... 38 1.4.2. Doğal Dil İşlemede Yöntemler ................................................................... 40 1.4.2.1. Kural Tabanlı Yöntem ......................................................................... 40 1.4.2.2. İstatistiksel Yöntem............................................................................. 55 1.4.2.3. Melez Yöntem .................................................................................... 59 1.4.3. Doğal Dil İşlemede Uygulama Alanları ..................................................... 60 1.4.3.1. Belge Bölütleme ................................................................................. 60 1.4.3.2. Bilgiye Erişim ..................................................................................... 60 1.4.3.3. Bilgi Çıkarımı ..................................................................................... 62 1.4.3.4. Belge Sınıflama................................................................................... 64 0.4.3.5. Varlık Adı Tanıma .............................................................................. 67 1.4.3.6. Özetleme ............................................................................................. 70 0.4.3.7. Soru Yanıtlama ................................................................................... 73 1.5. Sözlük Biliminde Bilgisayarlı Yaklaşımlar ....................................................... 75 1.5.1. Bilgisayarlı Sözlük Bilimi ve Bilgisayar Destekli Sözlük Bilimi Terimleri . 75 vi 1.5.2. Sözlük Birimi Elde Etme ........................................................................... 75 1.5.2.1. Klasik Yöntemle Elde Etme ................................................................ 75 0.5.2.2. Derleme Dayalı Yöntemle Elde Etme .................................................. 76 0.5.3. Bağlamlı Dizinler ...................................................................................... 80 1.5.4. Sıklık Kavramı........................................................................................... 81 1.5.5. Otomatik Terim Çıkarımı ........................................................................... 84 1.5.6. Çok Anlamlılık Çözümlemesi .................................................................... 87 1.6. Derlem Dil Bilimi ............................................................................................. 90 1.6.1. Derlem Kavramı ........................................................................................ 90 1.6.2. Derlem Araştırmalarının Tarihçesi ............................................................. 92 1.6.3. Derlem Türleri ........................................................................................... 93 1.6.4. Başlıca Derlemler ...................................................................................... 94 1.6.5. Derlem Oluşturma Yöntemleri ................................................................... 97 1.6.6. Derlem ve İstatistiksel Çıkarım ................................................................ 100 1.6.7. İnternet Üzerinde Derlem Çalışmaları ...................................................... 102 1.6.8. Türkçe için Derlem Çalışmaları ............................................................... 107 1.7. Veri Tabanı .................................................................................................... 111 1.7.1. Veri, Enformasyon, Bilgi ve Veri Tabanı Kavramı ................................... 111 1.7.2. Dilsel Veri Tabanları ............................................................................... 115 İKİNCİ BÖLÜM DERLEME SÖZLÜĞÜ VERİ TABANI MODELİ ................................................... 124 2.1. Hazırlama Yöntemi ve Kullanılan Teknoloji ................................................... 124 2.1.2. Veri Tabanı Yöntemi ............................................................................... 128 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DERLEME SÖZLÜĞÜ VERİ TABANI SORGULAMA YÖNTEMİ ....................... 134 3.1. Madde Başında Sorgulama ............................................................................. 134 3.2. Anlam İçinde Sorgulama ................................................................................ 138 3.3. Kavram Sorgulaması ...................................................................................... 146 3.4. Derleme Yeri Sorgulaması .............................................................................. 159 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DERLEME SÖZLÜĞÜ’NÜN SÖZLÜKSEL GÖRÜNÜMLERİ .............................. 169 4.1. Eşdizimlilik Görünümleri ............................................................................... 169 4.2. Anlam Tablosunda Anahtar Sözcük Görünümleri ........................................... 182 4.3. Anlam Tablosu Söz Sıklıkları ......................................................................... 189 vii SONUÇ .................................................................................................................... 196 KAYNAKÇA ........................................................................................................... 198 ÖZ GEÇMİŞ ............................................................................................................. 207 EK- DERLEME SÖZLÜĞÜ VERİ TABANI YAZILIMI CD’Sİ viii KISALTMALAR LİSTESİ BTS : Büyük Türkçe Sözlük DDİ : Do ğal Dil İşleme DS : Derleme Sözlü ğü GTS : Güncel Türkçe Sözlük MİS : Makinece İşlenir Sözlük MOS : Makinece Okunur Sözlük MUC : Message Understanding Conference RSS : Rich Site Summary SDM : Sonlu Durum Makinelerini SGML : Standard Generalized Markup Language VTYS : Veri Taban ı Yönetim Sistemi VAT : Varl ık Adı Tanıma XML : Extensible Markup Language age. : Adı geçen eser vb. : Ve benzeri vd. : Ve di ğerleri
Description:The list of books you might like
