TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI ERKEN DÖNEM MEKKÎ SURELERİN MUHTEVA TAHLİLİ DOKTORA TEZİ Hadiye ÜNSAL ADANA- 2014 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI ERKEN DÖNEM MEKKÎ SURELERİN MUHTEVA TAHLİLİ DOKTORA TEZİ Hadiye ÜNSAL DANIŞMAN Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK ADANA- 2014 ii Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne, Bu çal ışma, jürimiz taraf ından Temel İslam Bilimleri Anabilim Dal ında DOKTORA TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan :Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK (Danışman) Üye : Prof. Dr: Ali Osman ATE Ş Üye : Prof. Dr. Halis ALBAYRAK Üye : Prof. Dr. Muhammet YILMAZ Üye : Prof. Dr. Fatih Yahya AYAZ ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım. ....../….../2014 Prof. Dr. Yıldırım Beyazıt ÖNAL Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullan ılan özgün ve ba şka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullan ımı, 5846 Say ılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’ndaki hükümlere tabidir. iv ABSTRACT CONTENT ANALYSIS of the SURAS of EARLY MECCAN PERIOD Hadiye ÜNSAL Phd Thesis, Department of Basic Islamic Sciences, Supervisor: Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK Sep 2014, 360 Pages This study includes content analysis of the Qur’an within the framework of early Meccan suras. This study consists of five chapters. In the introduction or the first chapter, we presented the subject, the literary survey, the method and the sources of the thesis and examined general characteristics of the pre-Islamic Arab society. In the second chapter, we presented general characteristics and criteria on Meccan-Madinian at the point of dating verses and suras of the Qur’an. We also discussed Islamic and Western approaches on the date of the revelation. In the third chapter, we examined various opinions on the first revealed passage of the Qur’an and examined which suras were revealed in the early Meccan period. We concluded that sura al-Fatiha as the earliest revealed passage is more reasonable and accurate. We also concluded that it is difficult to make precise detections and determinations of the exact date of early Meccan suras. Despite these difficulties we stated that it is possible to create a panoramic picture on the process of revelation. In the fourth chapter, we dealt with both declarations regarding God’s own attributes, and with first interlocutors who argued Prophet, also analysed descriptions of believers (mu’min) and non believers (mushrik). In the fifth and last chapter, we examined basic matters and concepts of early Meccan suras. As a result of the final two chapters, we concluded that basic concepts in early Meccan suras were tawheed and worship subservient gods, in addition to that tawheed and social justice are interconnected. Key Words: Early period, Meccan, chronological o ırder, content, coherency between sirah and nuzul. v ÖNSÖZ Kur’an’ın muhtevasıyla ilgili ilmî çal ışmalar ve ara ştırmalarda genellikle belli bir kavram/konu esas alınır ve bu tür çal ışmalar modern dönemde “konulu tefsir” diye adlandırılır. Ancak Kur’an’da müstakil konu olarak de ğerlendirilen meselelerin aslında konu olup olmadığı tartışmaya açıktır. Başka bir ifadeyle, bugün müstakil bir konu gibi algılanan ve “Kur’an’da Yarat ılış”, “Kur’an’da Kad ın”, “Kur’an’da Devlet” gibi başlıklar altında ele al ınan hususların Kur’an’ın nüzul sürecinde gerçekten konu olup olmadığı meselesi üzerinde mutlaka durulmal ıdır. Bunun yanında, Kur’an’a lafız-mana ilişkisine bağlı olarak anlam kodlar ı çözülen bir metin olarak yakla şmanın ve onu bu şekilde yorumlamaya çal ışmanın sağlıklı bir yakla şım ve yorum tarz ı olup olmad ığı meselesi üzerinde de durulmalıdır. Kur’an sözlü bir hitap ya da edebî nutuk tarzında canlı ve dinamik bir toplumsal vasatta peyderpey (tencîmen) nazil olduğuna, bu hitabın ve kelamın bir mütekellimi, bir ilk mübelliği ve aynı zamanda bir ilk muhatap kitlesi bulunduğuna göre, bugün elimizde yazılı bir metin olarak bulunsa da do ğru anlama ve yorumlama söz konusu oldu ğunda, metin merkezli bir tahlilin eksik bir tahlil olaca ğı çok aç ıktır. Bu sebeple, Kur’an’ ın muhtevasını, asıl mana ve maksad ını doğru anlamak için metni kendi tarihinde, ba şka bir ifadeyle, nazil oldu ğu tarihsel ve toplumsal matris içinde izah etmeye çal ışmak en isabetli yol olarak görünmektedir. Erken dönem Mekkî sureler çerçevesinde Kur’an muhtevas ının tahlilini hedefleyen bu çalışmada takip edilen yol ve yöntem de budur. Gerçi yöntem kelimesi, klasik fıkıh usûlü geleneğinde olduğu gibi, ince işleme ve sık dokuma iddiasını içerir. Hemen belirtelim ki biz burada “yöntem” kelimesini kullan ırken böyle büyük bir iddiada bulunmuyoruz; bu yüzden de çal ışmamızın giri ş kısmında geçen “yöntem” kelimesinin “yaklaşım” anlamında kullanıldığını belirtmek istiyoruz. Erken dönem Mekkî surelerin muhtevas ıyla ilgili tahlillerde benimsedi ğimiz yaklaşım, temelde nüzul tarihi ve siyer bilgileri ışığında ayetlerdeki laf ızlar ve manaların ötesindeki mesajları çıkarmak, bunun için bir tür satır arası okuma yapmak ve sonuçta Mekke döneminin erken safhalar ında olup bitenlerle ilgili büyük foto ğrafı ortaya koymaya çalışmaktır. Bu fotoğrafın az çok belirgin biçimde ortaya ç ıkması, sık sık metinden ayrılıp nüzul tarihine gitmeyi, siyer ve rivayete dayalı bilgiler ışığında Hz. Peygamber, ilk nesil müslümanlar ve Kurey şli müşrikler arasında neler ya şandığını vi irdelemeyi, daha sonra yeniden metne dönmeyi ve metni bu tarihî bilgi tedariğiyle tahlil etmeyi gerekli kılmaktadır ki bizim de bu çal ışmada yapmaya çal ıştığımız şey budur. Ne kadar başarılı olduğumuz kuşkusuz tartışılabilir; fakat bu çalışmanın bir ön çalışma olması, eksiklikler ve yanl ış tespitler konusunda mazur görülmemize az çok hakl ı bir gerekçe sayılabilir. Genelde Mekkî, özelde erken dönem Mekkî surelerdeki pek çok ayetin ve bu ayetlerdeki birçok kelimenin bugün bilinen anlamlar ından çok farkl ı anlamlar ve mesajlar taşıdığı hususunda tespitler içeren ve bu yönüyle Kur’an semanti ği alanına az çok katkı sağlayacağı düşünülen çalışmamız “giriş” kısmıyla birlikte be ş bölümden oluşmaktadır. Giri ş ve birinci bölüm, tez çal ışmamızın konusu, amac ı, kapsam ı, yöntemi ve temel ba şvuru kaynakları ile İslam öncesi Arap toplum yap ısının genel karakteristiği hakkında öz/özet bilgiler içermektedir. Çalışmanın ikinci bölümü, Kur’an ayet ve surelerinin tarihlendirilmesi noktasında Mekkî-Medenî konusu ve ayr ımıyla ilgili genel özellikler ve ölçütlere dairdir. Yine bu bölüm İslam âlimleri ve müste şriklere ait farkl ı nüzul tertiplerinde Mekkî surelerin tasnifini de içermektedir. Üçüncü bölüm, ilk nazil olan Kur’an vahyiyle ilgili farklı görüşlerin değerlendirilmesi ve erken dönem Mekkî surelerin belirlenmesine dairdir. Dördüncü bölüm, söz konusu surelerde Allah’ ın kendi zat ve sıfatlarına/fiillerine ilişkin beyanları ile Hz. Peygamber’e yönelik hitaplar ve müminler ile mü şriklerden olu şan ilk muhataplara dair tan ımlamaların tahlilini muhtevidir. Beşinci ve son bölüm ise erken dönem Mekkî surelerdeki temel kavramlar ve konularla ilgilidir. Kur’an muhtevas ının belli bir dönemde nazil olan sureler ekseninde tahlil edilmesi bilindik tez konularıyla pek benzeşmemesi sebebiyle gerek ilgili sureleri nüzul açısından tarihlendirme, gerek bu bilgileri de ğerlendirme, gerekse sureler ve ayetleri içerik aç ısından tasnif edip sistematik hâle getirme noktas ında büyük zorluklarla karşılaştık. Ayrıca bu çal ışmanın hadis, siyer ve tarih gibi alanlarla da çok yak ından ilgili olması sebebiyle çok geniş bir literatürü tarama zorluğunu da yaşadık. Gerek bütün bu zorlukların üstesinden gelmede, gerekse da ğınık bilgileri de ğerlendirme ve belli başlıklar altında sistematik olarak işleyip tahlil etmede çok büyük yard ım ve desteğini gördüğüm değerli hocam ve tez dan ışmanım Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK’e te şekkürü borç biliyorum. Katk ılarından dolay ı Türkiye Diyanet Vakf ı İslâm Ara ştırmaları Merkezi’ne (İsam) ve Institut für Studien der Kultur und Religion des Islam’a vii şükranlarımı sunuyorum. Bunun yan ında maddi ve manevi destekleriyle hep yan ımda olan sevgili annem, babam, ablalarım ve kardeşlerime de sonsuz teşekkür ediyorum. NOT: Bu ara ştırma, Ç.Ü. Ara ştırma Fonu Saymanl ığınca (IF2012D1) desteklenmiştir. Hadiye ÜNSAL Adana-2014 viii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET ............................................................................................................................ iii ABSTRACT .................................................................................................................. iv ÖNSÖZ .......................................................................................................................... v İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... viii KISALTMALAR LİSTESİ ......................................................................................... xi BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. Tezin Konusu ve Kapsamı ....................................................................................... 1 1.2. Tezin Amacı ............................................................................................................. 5 1.3. Araştırmada Takip Edilecek Yöntem ve Kaynaklar ................................................ 6 1.4. Nüzul Dönemindeki Arap Toplum Yapısına Genel Bir Bakış .............................. 11 BÖLÜM II KUR’AN’IN NÜZUL SÜRECİ VE TERTİBİ 2.1. Nüzul Sürecinde Mekkî-Medenî Meselesi ............................................................ 32 2.1.1. Mekkî-Medenî Ayrımında Genel Özellikler ve Ölçütler .............................. 34 2.1.2. Mekkî Surelerin Genel Özellikleri ................................................................ 37 2.1.2.1. Şekil Özellikleri ............................................................................... 37 2.1.2.2. Muhteva Özellikleri………… ......................................................... 44 2.2. Nüzul Tertibi Meselesi……………… ................................................................... 50 2.3. İslam Geleneğinde Nüzul Tertibiyle İlgili Çalışmalara Genel Bir Bakış.... ......... .51 2.4. Müslümanlara Ait Nüzul Tertiplerinde Mekkî Surelerin Tasnifi… ...................... 58 2.5. Müsteşriklere Ait Nüzul Tertiplerinde Mekkî Surelerin Tasnifi ....................... …70 ix BÖLÜM III İLK NÜZUL VE ERKEN DÖNEM MEKKÎ SURELERİN TESPİTİ 3.1. İlk Nazil Olan Ayetler Meselesi ............................................................................ 87 3.2. Kur’an Vahyinin Başlangıcı ile İlgili Görüşler ...................................................... 88 3.2.1. Alak Suresinin İlk Üç veya Beş Ayeti .......................................................... 90 3.2.2. Müddessir Suresinin İlk Ayetleri .................................................................. 94 3.2.3. Fatiha Suresi ................................................................................................. 96 3.2.4. Görüşlerin Değerlendirilmesi ....................................................................... 97 3.2.5. Alak Suresiyle İlgili Yaygın Görüşün Tahlil ve Tenkidi ............................ 107 3.2.6. Fatiha Suresiyle İlgili Görüşü Tercih Gerekçeleri ...................................... 118 3.3. Erken Dönem Mekkî Surelerin Tespiti Meselesi ................................................. 121 3.4. Surelerin Tespit ve Tayini .................................................................................... 127 3.5. Genel Değerlendirme ........................................................................................... 166 BÖLÜM IV ERKEN DÖNEM MEKKÎ SURELERDE MÜTEKELLİM (ALLAH) VE MUHATAP DİYALEKTİĞİ 4.1. Allah’ın Kendi Zatına ve Fiillerine İlişkin İsimler/Sıfatlar ................................. 169 4.1.1. Rab .............................................................................................................. 169 4.1.2. Allah ............................................................................................................ 180 4.1.3. Rahmân ve Rahîm ....................................................................................... 188 4.1.4. Mâlik/Melik ................................................................................................ 196 4.2. Hz. Peygamber’le İlgili Beyanlar ........................................................................ 204 4.2.1. Hz. Peygamber’e Yönelik İthamlar ve İbralar ............................................ 204 4.2.1.1. Mecnûnluk ..................................................................................... 206 4.2.1.2. Kâhinlik ........................................................................................ 213 4.2.1.3. Şairlik ............................................................................................. 217 4.2.1.4. Sâhirlik ........................................................................................... 221 4.2.2. Hz. Peygamber’e Yüklenen Sorumluluklar ............................................... 224 4.3. Müminler ve Müşriklere Yönelik Sıfatlar/Sıfatlandırmalar ................................ 240