Table Of Content

I ARIN Türkcə Etimoloji Sözlük A-Q Bu sözlükdə çalışmışam, türk sözlərinin kökəni, kəndi özü və tanıqları yaxud yaxın kökdən olan kəlmələr aracılığı ilə açıqlansın. sözün, özü danışıb, səslənsin. Həsən Bəy Hadi Həsən Bəy Hadi [2010] 2 ARIN Türkcə Etimoloji Sözlük Türkcə Etimoloji Sözlük A-Q WWW.TURUZ.NET HƏSƏN BƏY HADİ TƏBRİZ Giriş: Bu sözlükdə çalışmışam, türk sözlərinin kökəni, kəndi özü və tanıqları yaxud yaxın kökdən olan kəlmələr aracılığı ilə açıqlansın. sözün, özü danışıb, səslənsin. Əlinizdəki kitabda(<>bitikdə), bir anlamda olub(anlamdaş) ama dəyişik səslənən sözlərin, anaköklərin əldə etməyə can atmışıq. Türk dillərindən dərlənmiş sözlərin ; kök anlamların incəlirik(tədqiq). sözlərin biçimlərin(formaların) yararaq , səslərin və vurquların düşməsini və yer dəyişməsini öyrənərək, sözlərin qohumluğunu, iç anlam birliğini canlandırmışıq. türk ellərinin başqa başqa ölkələrdə yaşadıqları və daha, başqa qonşuluqlarda olduqları dolayısıyla, dillərində canlanan sözlər, səs dəyişmələrinə uğramış və ''sözün'' qablarında, qalıblarında dəyişikliklər tapılmışdır. burda bir sözün dəyişik səslənməsinə baxmayaraq , bu sözlərdə kök anlam birligi təməl tutulmuşdu. sözümüzdə can , din(ruh) birliyini əldə eləməyə tapınmışdır. Çağdaş sözlüklərd bir neçə sözün aynı kökdən olduğunu görmüyərək, bu sözləri başqa dillərə səpələyib kökləmişlərdi, bu qazamatlı; uçurumlu sorundan çəkinmək və kökdən sapınan yolların daşlamaq üçün, altda adı çəkilən kitablardan tanıklar aldıq. gerçəgin incə, dayaqlı yolların uğurlayıb, səs dəyişmənin tozlu duzaxlı toruna düşməkdən qaçındıq. yazığ olsun olaraki(o alimlərəki) öz dillərinin samballı, köklü kəlimələrin ayrı dillərdə kökləyərək, türk dilini kökləmək savınmasındadılar. səs qonusuna gəldikdə, səs dəyişmələrinin, kökdən yaydıran etgisindən qaçınmaq üçün, söz başındaki "Ğ . K . X . G" səslərini "Q" ilə göstərdik. örnək: - "ged" sözünü "qed" də. – kaba sözünü "qaba" da aramaq gərək. söz başı olan "D" sısinə gəldikdə, "T" səsi kök səs götürüldü. demək, "dad" sözü üçün "tat" a baxmalıyıq. demək bu sözlükdə, açıq, yumşaq "K", türkiyə türkcəsində çoxun işlənən qapalı quru "K" ya qarşı, üstünlük "Q" ya verildi. bu sözlük mənim əl işlərim sayılır. təkcə istəyim bunun çapından araşdırıcıların əlinə çatdırmağımdı. köməksiz olduğumdan, bu kitabın tamam işləri -taypı, düzəlişi, ...mənim üzümə düşübdü. bu kitabdan hər çeşit dəyərlənmə, hamı üçün sərbəsdi. Həsən bəy Hadi Təbriz WWW.TURUZ.COM 4 ARIN Türkcə Etimoloji Sözlük a 1. yoğun, qalın, düz səs. 1. "ya", "isə" anlamında bir sözcük. ünlü ilə bitən sözlərdən sonra “va” şəklində gəlir. - sən a nöç gəlməy: ya sən niyə gəlmirsin. - anı ya çırtda görməğənmə. onu isə heç görmədim. - mən toxda deyirəm. sən a çallab barasa: mən dur diyirəm. sən isə sıvışıb gedirsin. - mən qadalıb işləymə. sən a?. mən harıl harıl çalışıram. ya sən ? 1. hay. 1. sevgi ilə çağıma səslərindəndir. - a mənim sevgilim. - a gözümün bəbəyi. 1. hirslə, qəzəblə çağırma səslərindən. - a! canım, böylədə iş olar. 1. şaşmana səslərindən. - a bu nə gözəl. - a bu nədir. 1. bıqmağı, doymağı bəlirtən səs. - a bu çox oldu. 1. da. yükləmə, tə'kidi göstərir. - verərər a, öz malıdı: verərər da, öz malıdı. - satar a, nədən satmasın. 1. da. ititməyi, tələsməyi, istəyi vurqulayan, göstərən səs. - gəl a !. gəl da !. - yazsanız a: yazsanız da. 1. şaşalamayı anlatan bir ədat. 1. ək. mümkün mü?. olur mu?. 1. dilək bildirir. - aytsanq a: söyləsənə. - bersəng a: versənə. - barmay a. barmay amalıbız yoxdu: gedməmək olur mu. çarəsiz gidəcəğiz. ·. - "a"dan zıya: başdan başa. yönəli. hər yönlü. 1. ha!. həndə. öcürdü. WWW.TURUZ.NET HƏSƏN BƏY HADİ TƏBRİZ ab tav yap tav. yap tör. ab 1. ab (?) < ob < ov < sov < sovp > su. 1. ab!: al!. tut!. (fars) 1. (ap op. ob. yob. yop: çoxluğu göstərən sözlər). 1. ab yap. . usul. yol. metod. 1. ab yap. qolaylıq. əl yatqınlığı. - yapın, . yolun tabmaq: işin qolayını bulmaq. - yapına düzəlmək: işi usuluna görə yapmaq. - işinin yapın bilgən armaz: işin yolun bilən yorulmaz. aba başı dağlarda yetişib, xiyar kimi tikənli bir ot. yer mürvəri. kannabis sativa. aba (əbə). (<> qaba). 1. (b <> p ) apa. abla. böyük bacı. ağabacı. - böyük aba: yapuq. çapuq. 1. ana. apa. 1. apa. apal. baba. atavus . ata. ataş. ağa. ana. ənnə. nənə. (latin) bəy. abla (böyük qız kardəş). abı. nənəana. böyük nənə. xanım. xan. ama. əmi. əmmə. yengə. böyük. ötülü. bu söz yaradcı ulu böyük qadını çağıranda söylənir. (aaba < aba: böyük: olqun. keçmişlər). 1. qorxu. 1. ağı. 1. ova. ovlaq. ovadan: toplu. bollu. geniş. yoğurtlu. 1. qutluq. 1. ayı. qorxu, qabalıq simgəsi. - abaçı: xuxu. 1. doğum yatıran qadın. 1. böyük ana. nənə. 1. yaşlı qadın. 1. uşaq oyunlarında, oyunun yükünü daşıyan cocuq. - əbə çıldır: WWW.TURUZ.COM 6 ARIN Türkcə Etimoloji Sözlük qurdu qızdırmaya dayanan bir uşaq oyunu. 1. doğum yaptıran qadın. 1. böyük ana. nənə. 1. yaşlı qadın. 1. ( < abamaq: örtmək). çuğal. çulqa. kəpəng. kəpənək. 1. ana. böyük bacı. 1. nənə. 1. əba. örtük. çulqa. din kişilərnin geydikləri cübbə. - aba altında ər yatar: geyimlə kişi ölçülməz. - aba vaxdı aba, yaypa çağı yapa: sözü yeində. - aba dəğəri yağmırda bilinir. - əbədən bəbəyə: məmə yeyəndən pəpə yeyənədək: hammıya. hərkəsə. - əbəbulğuru: bulğur böyükluyundə yağan qar. - xanımabla. xanımaba: birinin özündən böyük qadına sayqılı səslənməsi. - gəlinaba: gəlinabla. gəlinana. gəlinbacı. gəlingə. gəncə. 1. yengə. gəlinin sağdıcı. 1. bir qızgəlinə, xanıma sayqıyla səslənmə deyimi. abaca apbaça. qorxuluq. abacı apaçı. 1. ayı oynadan. ayıya baxan. 1. umacı. bununla cocuqlar qorqutulur. - abacı gəldi: xuxu gəldi. - abağı: qorquluq . qaraqula. 1. ağır basma. qabus. 1. abla. abala. ka ağaybay. xanım. sayqılı, böyük qadına üzlənəndə WWW.TURUZ.NET HƏSƏN BƏY HADİ TƏBRİZ söylənən sayqı sözü. 1. cin. xortlaq. 1. öcü. 1. avacı. umaçıq cin. xortlaq. 1. bosdan qorxuluğu. ağır qara a. basma. - ay səni görüm abaçıya uğruyasan. abacur abajur. < yapkök. kökü topraqda yapıq, gizli olan bitgi. yerkökü. kök. çətirli. abajur bax > abacur. abaq abağ. 1. < yapaq. qıt. örtülü. gizli. gözdən qıraq. 1. ap ağ. təmiz, iffətli, namuslu kişi. 1. abıy. alba. albay. baba. ağa. dədə. çonğ. abaqa abağa. abağay. 1. < ağabəy < > bəyağa. abay. daay. taay. abaş. böyüklərə qarşı deyilən sayıc sözü. 1. amca. 1. sayqın, sözü geçən xanım. 1. dədənin qardaşı. (böyük) əmi. amca. böyük ata. böyüklərə qarşı deyilən sayıc sözü. - ağa ini: kiçik əmi. 1. qohum tanış. 1. yapaqa. abqa. yapqa. istək. istənilən, görülən nərsə. - sənin abağan nədir. 1. yapaqa. abqa. yapqa. oya. məşquliyyət. - özüvə bir abaqa seçdə, oyasız qalma. abaqan abağan. uluqat. uluyat. hər nəyin yeaəsi, ulusu. əkbər. abaqay bax > abağa. abaqı bax > abacı. qorquluq. qaraqula. WWW.TURUZ.COM 8 ARIN Türkcə Etimoloji Sözlük abaqıymış könül qırıcı. can yaxıcı. abaqu abağu < yapaqu. yön. yan. tərəf. abaqus abakus. sütun başlığının ən üstündə yer alan tapla, sini. abala abla. abacı. ağaybay. xanım. abalac (< aba). sayqı hörmət, əzizləmək üçün qadınlara söylənir. abalı 1. qıtlı. az tapılan, görünən nərsə. əcib. nadir. 1. yapalı. gizli. abalıq yabalığ. yeldirmə. yəldirmə. manto. (qadınların gen, bol eşik geyimi). aballıq opallıq. alpaqlıq. ullalıq. ulallıq. böyüklük. abaltay. yekəlik. tamdaraqlıq. aşamatlıq. ehtişam. abaltay abaltıq. 1. böyüklük. yekəlik. 1. iri göz ələk. abaltıq abaltay. 1. albatay. alp. böyük. yekə. əzəmətli. 1. böyüklük. yekəlik. 1. iri göz ələk. abamaq (< yapmaq: örtmək. ötürmək). 1. mən', diriğ edmək. 1. buraqmaq. 1. qaçırmaq. 1. almamaq. qəbul edməmək. rədd edmək. 1. ablamaq. avamaq. avlamaq. tıymaq. tıqmaq. qapamaq. yapamaq. mən' edmək. 1. abımaq. qaçmaq. gizlənmək. saxlamaq. örtmək. üstünü çökmək. WWW.TURUZ.NET HƏSƏN BƏY HADİ TƏBRİZ çulqamaq. sərimək. sarımaq. əngəlləmək. qarşı çıxmaq. dayatmaq. dayandırmaq. əsirgəmək. yasamaq. yasaqlamaq. 1. uruğlamaq. çoxalmaq. yığılmaq. aban 1. abanğ. bax > yapanğ. 1. abın. avan. alvan. bax > alban. aban abanğ. yapanğ. 1. > palan. çul. yəhər. 1. əyər. əgər. əyə. "əgər" anlamına şərt ilgəci. - aban gəldin: əgər gəldin. - aban gedsən gedərəm, aban gəlsən gələrəm. - aban aban iş olmaz, bəsləməsən qız olmaz. - gəlsə aban tərxanım: gəlirsə əgər tərxanım. - aban qolsam: istərsəm əgər. 1. abıtqan. abid. zahid. mürtaz. qıraqlardan uzaq, özlüyünə, öz içinə qapanan adam. 1. özün oraya salmayan. xuddar. - aban kimsə, yavuz qalmaz. 1. abın. avan. ulu. yüksək. ali. 1 abağan. gizləyən. örtən: aban tanrım. gizliolan. örtük qalan. sonu bucağı bəlli olmayan allah. abanamaq abalamaq. (birinci səssiz düşərək <> qapanmaq. yapanmaq). 1. üstünü örtmək. çullanmaq. üstünə əğilmək. üstünə qalxmaq. qollarını açaraq bütün gövdəsylə dayanmaq. 1. üstünə sarqmaq. şişmək. qabarmaq. 1. şaşιlι durmaq. asιlι durmaq. 1. yüklənmək. abanq abanğ. aban. bax > yapanğ. WWW.TURUZ.COM 10 ARIN Türkcə Etimoloji Sözlük abanqa abanğa. (qabanğa. yabanğa). zorluq. bədbəxlik. incilirgə . incirlik. yazıqlıq. - abanğa yaşam: zorluq. incilirgəyaşarqa. zor yaşam. abanlamaq yapanlamaq. 1. işləmək. iqdam edmək. 1. kullamaq. işlətmək. 1. iri iri addımlamaq. addımlayaraq ölçmək. abanmaq yabanmaq. yapanmaq. 1. qapanmaq. çullanmaq. çulqanmaq. yüklənmək. çökünmək. üzərinə düşmək. nərsənin üzərinə dayanmaq, əğilmək. - nə mənim üstümə abanmısan. 1. əğilmək. salqınmaq. sarqınmaq. - potuşqadan abanıb baxdı. 1. genişləmək. açılmaq. 1. əba edmək. yatlamaq. yadlamaq. çəkinmək. pərhiz edmək. istikrah edmək. 1. ubanmaq. gizlənmək. - oğruya tay ubanma, görcək işdə yubanma. abansız apansız. avansız. ansız. ansızın. birdən. abantırmaq abandırmaq. (yapandırmaq). 1. barındırmaq. yerləşdirmək. yerlətmək. əyləşdirmək. oturutmaq. otruşutmaq. oturtmaq. əğləşdirmək. əkləşdirmək. sığındırmaq. sığdırtmaq. qabqaştırmaq. yatırtmaq. yergətmək. qorcalatmaq. saxlatmaq. iqamət, sikunət vermək. 1. aldırmamaq. oralı olmamaq. umursamamaq. WWW.TURUZ.NET