Turk Sosgolojisinde iki Alman Sosgologu Prof. Kessler ve Prof. Ru stow

18 Pages·2015·7.27 MB·Turkish

Turk Sosgolojisinde iki Alman Sosgologu
Prof. Kessler ve Prof. Ru stow
Prof. Z. Fahri. Findikoglu
Gegen ay toplanan !ktisat Faki.iltesi Profesorler Meclisi. 1kti
sat Fakliltesine 20 y1la yakm bir mliddet hizmet etmi§ ve 1963 de
Almanyada hayata gozlerini kapam1§ iki Alman Profesorli igin say
g1 duru§unda bulunduktan sonra mesleki bag·llllk davram§1 olarak
Faklilte Dergisinde, ifa ettikleri hizmetlerin Meclis azalan tarafm
dan belirtflmesine karar vermi§tir. A§ag1daki paragraflar bu kara
rm tatbikatma kablmak maksadiyle kaleme ahnmi§br.
I
Her iki Alman Profesorli Ttirkiye'nin bir zamanlar tek tam
kadrolu Universitesi olan 1stanbul Universitesinde hizmete ba§la
malan, iktisadi ve i~timai ilimler gevremizin buglinkli gengligi igin.
arbk bir mazi olan yakm tarihe donme ve bunun igin de bir giri§
yapma suretiyle aydmlanabilecektir.
Tlirkiyede Universite hayatmm Selguk veya Osmanogullan de
virlerinden biriyle yahut Tanzimatla ba§lablmas1 ve bu devre igin
de igtimai neviden ogretim say1labilecek ne gibi disiplinlerin bu
lundugunun yoklanmas1 meselelerini bir tarafa b1rakarak Cumhu
riyet devrine athyacak olursak yalmz 1stanbul'da 1stipdat ve Me§
rutiyet'den aktarma bir Darlilflinlin'nun bulundug·u gorlillir 1• Bu
mliesseseye 1923 den sonra bir defa muhtariyet verilmi§, sonra geri
almm1i:?, 1933 de «1nk1labm prensiplerine yabanc1llg1» gibi mucip bir.
1) Bk. M. Hartman: Beiefe aus der Tilrkei, 1909, Berlin.
34 Z. F. Fmd1kog-Iu
sebeple islahma gidilmi§ idi. Ttirkiyenin biricik tam Universitesin
de - ki tam demekle o zaman noksan Faktilteli Ankara 'Oniversite
sini unutmad1g1m1z1 soylemek istiyoruz - bu reform hareketinin ya
p1lmasma Ankara'ca ltizum gortildtikten sonra mevcut Dari.ilfunu
nun bir gtinde ilga edildigi ve aym gtinde yerine Universitenin ih
das olundugu malfundur 2 Ttirkiyenin bu neviden ktilttirel ig hadi
•
sesi cereyan ederken Almanyada Nasyonal -Sosyalist Partinin i§ ba
§ma g~tigi, yeni siyasi ideoloji ile anla§mayan bir gok akademisi
yenlerin de vazifelerinden uzakla§hnld1g1 aym derecede bilinir. Bi
ri ig ktilttirel, digeri d1;? siyasi iki hadisenin birle§me noktasmda,
vazifelerinden uzakla§hnlan Alman ilim adamlarmdan mtirekkep
bir ztimrenin islah edilen Tlirk Universitesine daveti yer alacak, sa
y1s1 60'1 gegen Alman akademisyeni 1933 -1934 ders y1h ba~nnda ve
devammca yeni Universitenin dort Faktiltesinde - Edebiyat, Hukuk,
Fen ve Tip Faktiltelerinde - vazife gorecektir ". 1§te, 1963 de kendi
memleketlerinde emeklilik hayatI ya§arken vefat eden iki Alman
Profesorti, bu ztimre iginde bulunmaktad1r.
II
Gerek Prof. Kessler, gerek Prof. Rustow, en geni§ manasiyle
gowntine almacak sosyal 'ilimlere mensupturlar. Birincisi, Alman
igtimai politikasmm degilse bile onun fikriyatma hizmet edenlerin
ba§mda gelir. Maarif Vekaleti ile yaptig1 hizmet mukavelesine go
re «igtimai politika» nm Frans1zcas1 demek olan «Prevoyance so
ciale -igtimai Basiret» disiplinine mensuptur. lkincisi hentiz Alman
yada belli bir akademik mtiesseseye intisap etmemi§ olup baz1 mall
ve smai mtiesseselerde gah§maktad1r. Tlirkiyeye geldigi zaman be
§eri ve iktisadi cografya konusu ile aJakadar olmu§tur.
Gerek ilga edilen Dartilfunun'da, gerek ihdas olunan 'Oniversi
tede bu iki Alman Hitlerzede -ki bu tavsif o devrin Ttirkge ne§ri
yatmda bir nevi halk ifadesi olarak Alman akademisyenleri igin
kullamlm1§hr - iGin en uygun Faktilte, Edebiyat Fakiiltesi idi. Bu
Faktiltede igtimai politika ile ilgili bir disiplin yoktu. Fakat onu da
icabmda igine alan bir «Ahl&k ve 1gtimaiyat» disiplini vard1. Keza
2) Bu hususta Osma Nuri'nin «Maarif Tarihi»ne, Prof. Cerni! Bllsel'in
«Universite Tatihi»ne bak1Iabilir.
3) Universitede Zat i§leri ar§ivindeki kaynaklar gozden ge~irilmelidir.
Prof. Kessler ve Prof. Rustow 35
aym Fakilltede Cografya bollimil, Fakilltenin en zengin §ubesi idi.
Bu yilzden her iki ilim. adam1, Zeynep Hamm konagrna -ki sonra
dan yanan ve §imdiki Edebiyat ve Fen .Fakillteleri bo.Jtimil sahasrn-.
da bulunan eski konaktir - yerle§mi§lerdir. Prof. Kessler, bu suret
le, Ahmet i;;uayip, Zira Gokalp, Necmeddin Sadak Beylerin 1910
dan beri Edebiyat Fakiiltesinde tedris eyledikleri, arada bir Balta
c10glu 1smaiJ Hakk1, Mehmet 1zzet, Mehmet Servet Beylerin de ve
kalet ile idare ettikleri, 33 -.34 reformu ferdasrnda milnhal olan lg
timaiyat Kilrsilsil ba§rna getirilmi§, Prof. Rustow'da, A vrupadaki
tahsillerinden yeni donen Besim Darkot, Ahmet Ardel, Ali Tanog·-.
lu.... gibi geng cografyac1larla takviye edilen Cografya i;;ubesinde
Prof. Ibrahim Hakk1 ile birlikte, be§eri ve iktisadi cografya tedri
satrna katilmI§ idi. Prof. Kessler'in dogentligini k1smen hen, k1smen
de sonradan Hukuk Fakilltesi dogentlerinden Muhlis Edhem Beyin
deJaletiyle Dr. Hilkmet Somay yap1yorduk. Prof. Rustow'un dogent
ligini ve tercilman1Igm1 ise Dr. Nairn Oktem'le tercilman Mehmet
Ali Bey tarafrndan ifa edilmi§tir. Bu durum 1937 senesinde Istanbul
Universitesine Be§inci Fakillte olarak katilan yeni !ktisat Fakiilte
si kurulu§una kadar devam edecektir. i;;unu da soyliyelim ki her iki
Alman alimi, burada anlatilmasrna lilzum gormedigim Fakillte mil
nasebetleri ve ders programlari sebebiyle, bir arahk Zeynep Hamm
konag1 -yani Edebiyat Fakilltesinin bulundugu bina - ile Harbiye
Nezareti -yani §imdiki Hukuk ve 1ktisat ve Tip Fakiiltelerinin bu
lundugu merkez binas1 - arasrnda gidip gelmeyi icap ettirecek mil§
terek .gah§malara da katilmaktad1rlar. Zira 33 -34 Dniversite re
formu, Hukuk Fak'illtesi birinci sm1f dersleri arasrna Alman ilim
adamlanmn gosterdigi lilzum iizerine Sosyoloji dersini koymu§, Hu
kuk Fakiiltesi !ktisat derslerine de Prof. Rustow'un i§tiraki gerek
mi§tir. Fakat 1937'nin yaratt1g1 yeni !ktisat Fakilltesi, her iki Pro
fesoril, yeni Fakilltenin kadrosuna alacak, bu arada Edebiyat Faktil
tesindeki dersleri kesilmiyecek, bunun igin ba§ka kombinezonlar bu
lunacaktir.
III
1933 -34 Dniversite isiahat1 s1rasmda, Nasyonel -Sosyalizmin
gadrine ugramI§ ilim adamlarma sempati izhan ve bunlardan gu
rupla~ma yolunda faydalanma arzusu yilziinden «hangi ders igin ge
tirilecekleri» dil§iinillmeden davet edilen, 1934 den 1937 ortasrna ka-
36 Z. F. Fmd1kog-lu
igr~ti 01~1° r!~!
dar Edebiyat Faki.iltesine biraz da .surette yerle§rni§
Pr f ·· · · · t kend1 e
O esor, yem lkhsat Fakliltesinin kurulu§u ile ade a . - r ..A .l-
bulac~kl_ard1r "'. Yeni Fakliltenin tesisine biraz da onlar1.1: di~e ori.i
man iktisa~1lariyle - ki bunlar da Hukuk Fakliltesinde igreti g
.. 1 k ve dvTv .
nuyor ard1 ve mesela aralarmda genQ Maliyeci Neumar. ·te-
Ropke vard1 - dava birligi yapmalari, feyizlerini Alman i.Jnive~~~u­
lerinden alan iki Tlirk iktisat mensubu ile -ki bunlar eski varu y
nunun iki mliderris muavini olan Omer Celal ve Muhlis Edhem b; _
lerdi - birle§meleri mliessir oldu. Ba§ka faktorlerin de kat1lrnasi, :_
937
.kara'mn yeni kurulu§u ·projesini takviye etmesi neticesinde 1 s _
yukl~
nesi ikinci somestr ba§mda tedrisata ba§hyan yeni Faktilte,
1
. rid a d e d1' -g1· m1· z g1·b 1·, konumuz olan iki Profesor 1· Q·m en bereket f •
Prof. Kessler bak1mmdan Dniversite d1§1 Qevrelere tesir edici, pro.~
Rustow yonlinden kendi §ahsi yeti§mesi iQin en elveri§li bir muhi
olmu§tur.
Filhakika formasyonu Almanyada Leipzig ve Jena i.Jniversit~­
lerinde, o zaman memleketimizde henliz bilinmeyen veya pek a.z b~­
linen tabirle «Sozialpolitik» tedris etmi§ olan Prof. Kessler'i, Edebi:
yat Faktiltelerine has filozofik mahiyette bir «Sosyoloji» ().gre:i~l
ile vazifelendirmek, oldukQa dil§lindUrlicti idi ". Keza temayUlii ikt:
sat Fakliltelerine mahsus bir !ktisadi Cografya ve !ktisat Tarihi di
siplinine yonelmi§ olan Prof. Rustow'u, s1rf bir yere yerle§tirme~
endi§esiyle Edebiyat Fakliltesi kadrosuna sokmak, sadece davet edi
len bir ilim adamma i§ bulmak ile izah edilebilirdi. Fak.at gerek bu
iki §ahsiyet gerek diger hem§ehrileri, ink1lap geQirmi§, iktisadi b~r
politika pe§inde heyecanh, fakat tereddtitlli ad1mlar atan ve kendi
lerine felaket glinlerinde sevgi go.sterip davet etmi§ bir memleke
tin klilttirel ihtiyaQlarm1 az zamanda QOk iyi kavrad1lar. Bilhassa
Prof. Kessler, yaratlh§1 itibariyle d1§a donUk, karakter bak1mmdan
cem~yete ve iQtimai aksiyona yonelici ideal bir «Basiret-i tQtimaiye»
ci, bir sosyal siyasetQi idi. Disiplin olarak yabanc1s1 oldugu «Sosyo
loji» ogretimini, ba§langi,Qta liQ Fakliltede -Edebiyat, Hukuk, daha
4) 1933-34 trniversite reformu heni.iz J:?ir cidd'.i: ara§tirma konusu olma
m1§tlr. Reform komisyonunun evrak1, te§kili gereken trniversite A.l'§ivimize ge
tirilmelidir.
5) tgbma'.i: Siyaset tabiri gok onceden «Basiret-i tgtimaiye» formtilli ile
esasen sosyal ilimler terminolojimize girmi~ti. 1914-1918 arasinda ise Alman
kliltlir gevresinin tesirile M. Tekinalp tarafmdan <<Siyaset-i tgtimaiye» tabiri
kullamlmaj:\-a ba§lanm1§t1r. Aym devrede ne§redilen «Yeni Mecmua» kollek-
siyonlarma bak1lsm.
Prof. Kessler ve Prof. Rustow 37
sonra !ktisat Faktiltelerinde - tizerine ald1, yahut kendisine bu tiglti
vazife verildi. Terbiye mtiesseseleri, birbirinden duvarlarla aynl
mam1§ olan Almanyamn herhangi bir igtimai ilimcisi, icabmda ig
timai ilimlerin her nevini tedris edebilirdi. Prof. Kessle de, 1937 se
nesi ikinci somestre ba§ma kadar bu vazifeyi, bazJ. zevat~n hticum
ve tenkitlerine ragmen, muvaffakiyetli sayllabilecek bir §ekilde ifa
etti a. Nihayet yeni !ktisat Faktiltesinde «Sosyoloji» ile birlikte
«Sosyal Siyaset» disiplini tedrisati ba§laymca yliZili gtildli. Zira Fa
kliltenin «Sosyoloji -Sosyal Siyaset Klirslisli» ni.in eskiden E'debiyat
Faktiltesinde temas ettigi «Sosyoloji» kolu kendisine ne kadar ya
banc1 ise ktirstintin ikinci bollimli, yani Sosyal Siyaset de o kadar
a§inas1 idi. Bu a§inahk, yalmz Faktiltedeki 18 §U kadar senelik Sos
yal Siyaset ogretiminde i§e yaramakla kalm1yacak, bilindigi gibi
1936 daki yeni Tlirk 1§ Kanununun ne§rinden 1946 daki Yeni Call§-·
ma Bakanhgmm, 1§gi Sigortalarmm, i~~i sendikalannm... kurulu
§undan sonra Universite d1§ma ta§acakbr 7•
Prof. Kessler tipinde Universite d1§1 alakalar yaratmaktan zi
yade kendi igine kapah olan Profesor Rustow ise bu kapahhk igin
de mtimktin olan ktilttirel faaliyetleri gostermekten biran geri kal
mam1§tlr. Faklilte iginde bir ekonomi ogretim mliessesesine yara
§Ir iktisadi cografya ananesini kuracak, Universite d1§1 iktisadi Qev
relerin, i§ adamlarmm liniversite ile temasm1 dli§linmli§, akademis
yenleri ve iktis(lt pratisyenlerini bir araya getirmi§· ·, Almanyaya
avdetinden sonra Bab· Almanya !ktisat Vekili Prof. Erhard'm Al
m'an iktisadiyatma istikamet gosteren iktisadi isti§are meclisinde,
sonradan «Sosyal pazar - S~zialmarkt» ekonomisi diye yadedilen ik
tisat politikas1 aksiyonuna geni§ CilQlide yard1m etmi§tir. Almanya
daki bu yard.Im1 sonradan ad1m ad1m takip edenler Profesortin 1937
den sonra !stanbuldaki 1ktisat Faktiltesi seminer ve kollogyomlarm- ·
da da 'Tlirkiye iQin aym yonden bir ekonomik aksiyon dli§lindliglinli,
iktisadilik prensibinden mahrum bir iktisadi DevletQilik ile, aras1ra
hesaps1z ve prensipsiz liberal tahavvtiller gegiren mlitereddit Ttirk
iktisadiyat1 kar§1smda as1l I§1g1 kollogyomlarm tutacagim tasarla
d1gm1 soylliyorlar. Fakat o zamanlar, Ankara'da kendilerini gliya
bir iktisadi dli§lince sahibi addeden baz1 siyasi gevreleri, bu ilmi top
lantilarm havasmdan ho§lanmam1§lar, toplant1lan durdu:rmu§lar-
6) Bk. !§ Mecmuas1, 1934, No .. 1. sf. 74, Kz. ·No. 63, sf. 27.
7) Bk. G. Kessler: Turk !§ Kanunu, 1936, 1§ Mecmuas1, s. 2.
8) Bu hususta !§ Kolleksiyonlarma miiracaat.
38 Z. F. Fmd1koglu
dir ! Davet sahibi memleketin hayrma gah§bgma iman eden Profe
sor, bu defa yaratic1 bir cehd iginde haz1rlamakta oldugu «Eser» i
i.izerine daha .gok egilmi§ ve nihayet bilinen eserlerini Almanyaya av-
cletinden sonra ne§retmi§tir ". ·
IV
Biraz once Sosyal Siyaset mensubu bir Alman ilim adammm
«Sosyoloji» okutmas1 kar§1smda Universite d1§mdan baz1 tenkitle
rin yi.ikseldigine i§aret etmi§tik. Prof. Kessl_er, bu tenkidi yapan kim
senin islah edilen lJniversitenin Pedagoji Profesori.i ve bir arahk da
Sosyoloji Profesor vekili olan bir zat oldugunu gorU.nce once tebes
si.im etmi§, sonra tenkitginin hocahk k1ymetleri hakkmda etraftan
baz1 §eyler ogrenince nigin islahat esnasmda vazifesine nihayet ve
rildigini sormu§, mtiteessir olmu§, hatta gori.i§mek arzusu izhar et
mi§, nihayet tenkitleri cevaps1z birakmamn daha uygun olduguna
karar vermi§ti '''. Bu arada Edebiyat ve Hukuk Faktiltelerinin Sos
yoloji derslerine bas;lamak vesilesiyle Universite Rektorltigtine ver
digi ve program taslag1 mahiyeti arzeden raporu unutmamahdir.
tleride (Tlirk Sosyoloji ve Sosyoloji Ogretimi Tarihi) ni inceliyecek
olan ktiltlir tarihgilerimiz igin faydah olur millahazasiyle bu raporu
naklediyoruz 11
•
!stanbul Dniversitesinde vazifeye ba§lamas1m mliteakip kale
me alman bu rapor, i.ig sene sonra 1937 de i§letmeye ag1lacak ilim
mi.iessesesinin, yani !ktisat Fakilltesinin, sosyal ilimler ogretimine
ait projesi say1labilir. Bu itibarla Faki.iltenin kurulu§unda Ropke,
Neumark, Rustow. .. gibi ecnebi, Omer Celal Sare, Faz1l Pelin, Muh
lis Edhem .... gibi yerli elemanlarm delalet ve hizmetleri yamnda
Prof. Kessler'e aynlacak bliytik bir hizmet pay1 vardir. Kurulu§tan
sonra ise Profesortimliz, «canla ba§la ! » soztine uygun, geceli glin-
) Prof. Rustow'un eserleri igin §U eserimize balnmz : Ti.irkiyede ikti
9
sat tedrisatI tal"ihgcsi ve !ktisat Fakilltesi Te§kilati, 1946, 1ktisat ve !gtimai
yat Enstitilsi.i Ne§riyati, sf. 91-92. Son gi.inlerde g1kan j<Yeni Yaymlar, 1963,
say1: Ey!OI, sf. 281 e bak1lsm. .
lO) Bk. «Ycni Adam» kol!eksiyonlar1, 1934. Ayl'lca 1§, say1 63, sf. 27 de
«Yeni A.dam» sahibi tarafmdan ileri si.iri.ilen iddia: ~sosyoloji diyc §ehir mi.i
tehassisi getirilmesi yi.irekler ac1s1 . . . ilh.».
11) Bu rapor «1§» de ne§1·edilmi§tir: 1934, ·say1: l, sf. 74. Aym Mecmua
nm 245. say1smclR. tekrar ne§rediliyor.
Prof. Kessler ve Prof. Rustow 39
diizlii bir gah§ma ile mtiesseseyi her bak1mdan kurmaga, Enstitii ve
ktitiiphanesiyle te§kilatlandirmaga, ya§atmaga ve memleket igin
faydah olmasma gayret etmi§tir 1~.
iktisat Fakliltesi ktirsiileri arasmda daha ziyade Alman kiilttir
gevresine uygun bir ktirsti ad1 olarak vlicude getirilen «Sosyoloji
ve Sosyal Siyaset» ktirstisli, kooperatifgilik ve §ehircilik gibi ikinci
derecedeki dersleriyle bir btittin olarak 1937 -1961 arasmda ~eyrek
as1r boyunca devam etmi§, Profesori.in Almanyada Gottingen Uni
versitesine tayininden ve aynlmasmdan sonra da ayni gah§ma tem
posu iginde devam etmi§tir. Ancak 1961 de, ktirstiniin «Sosyal siya
set» boltimti, ayn bir ktirsii olarak, fakat bagh olduklan «lktisat ve
igtimaiyat Enstitlisli» iginde Sosyoloji Ktirsiisti ile Sosyal ogretim
iinitesini yine muhafaza ederek geli§mege ba§lam1§br. Profesor 1951
de Ti.irkiyeyi terk ettigine gore 1~34 den sonra geQen 17 senelik ho
cahk hayatmm on senesini hem Sosyoloji, hem Sosyal Siyaset ogre ..
timi ile, son yedi senesini ise yalmz Sosyal Siyaset ve ona dahil sa
y1lan kooperatifgilik ve §ehircilik tedrisati ile gegirmi§tir. Biz §ahsi
alakam1z ·ve gah§ma arkada§hg1m1z bak1mmdan kiirsiintin yalmz
sosyoloji ve metodoloji bran§I tizerinde duracag1z.
iktisat Faktiltesinde biz: arahk Sosyoloji derslerine de yard1m
etmi§ olan Prof. Rustow'un 17 senelik Ti.irkiye ikametinin degerlen
dirmesi tizerinde pek fazla durm1yacag1m. Dogrudan dogruya Qah§
ma beraberligi yapmad1g1m1z igin bu hususu kendisiyle gah§mak fir
satm1 elde etmi§ meslekda§lara b1rakmay1 uygun buluyorum. Bu
nunla beraber yukanda kendisine ayird1g1m paragraf bu hususta
yetesiyle bir fikir verebilir. (Bu hususta 1§ ve Dti~tince Dergisinin
245. say1sma bak1labilir.).
v
Prof. Kessler'in Ttirkiyeye gelmeden once Sosyoloji ile dogru
dan dogruya her hangi bir ogretim alakas1 yoktur. Tiirkiyeye davet
edildikten sonra kendisine Sosyoloji tedrisatmm verilmesi kendisini
§a§irtmamH,? degildir. Fakat as1l ihtisas1 olan Sosyal Siyasetin va
s1flarma yabanc1 olmayan aksiyoncu, hareketgi, ekseriya volonta-
12) P1·of. Kessle1"i11 organizatol'IUg'i.ine ait rapor: «TUrkiyede 1ktisat
TcdrisatI» isimli cserimizdedir. Bk. sf. 118,120.
40 Z. F. Fmchkoglu
nist bir sosyoloji ogretimi siyasetine ni.imune bir sosyoloji istikame
ti haz!rlamakta muvaffak olmu§tur. Bu tedrisatm ders kitabm1 ilk
once Hikmet Somay terci.ime ve ne9retmi9tir. !kind ders kitabmm
tedrisinde gerek derslerinin sm1fta terci.imesi, gerek bas1lmak lizere
Ti.irkgeye gevrilmesi taraf1mdan yap1lm19tir. Bu itibarla yakm te
masm verdigi cesaretle doktrin bak1mmdan soz soyliyecek durum
da oldugumuzu zannediyoruz.
Mazisi gok eski olmayan Ti.irk Sosyoloji ogretirrii bir arahk Is
tanbul Universitesi Edebiyat Fakliltesinde de «Ilmi Cemiyeb ad1 al
tmda ders vermi§ olan !dare Hukuku Profesori.i Ahmet §uay1p'm,
. pozitivist sosyoloji telakkisini devam ettiren Taine'in sosyal hadi
selerin i.iig amiller teorisi ile izah eden doktrininden ilham ald1gi bi
linir (1910 -1914) ia. 0 siralarda Diyarbekir !ttihad ve Terakki F1r
kas1 §ubesinin mtimessili olarak Selanikte bulunan ¥ehmet Ziya
Efendi, Selanikte Ziya Gokalp ad1yle hususi bir .Iisede, daha sonra
!stanbulda isJah edilmi§ bir medresede ve nihayet Istanbul Edebi
yat Fakliltesinde «lgtirriaiyab dersleri verirken bilindigi gibi Durk
heim sosyolojisinden mi.ilhem olmu§tur. (1910 Selanik, 1913 -1919
Istanbul). Her iki istikamet, yani pozitivist ve Durkheim'c1 istika
metler igtimai aksiyona hig de mani olmayan, belki onun yollanm
gosteren determinist ve objektivist bir sosyolojiye dayamrlar. Bun
larm arkas1 s1ra Mehmet !zzet'in ve Mustafa §ekip'in sert bir igti
.rp.ai determinizm kabugunu k1r1c1, §ahsiyete geni§ nefes ald1nc1, da
pa ziyade psikolojiye ve sosyal ruhiyata mi.itemayil 'sosyoloji telak
kileriyle kar91la§1yoruz. 11. Ziya Gokfl.lp kendi doktrini~e muhalif
olan bu teJakkilerin reisligini yaptig1 sosyoloji ogretimine yaptig1
tesirden memnundur rn·. Ote taraftan Universite d1§mda F. L. Play'
nin «Science Sociale» mektebine dayanan ayn bir Sosyoloji g1gn
nm mevcudiyeti ve hatta baz1 anlarda Ziya Gokalp doktrini ile c;a
tr9mas1 da malumdur Cemiyetlerin igtirrtai te9ekktillerini tetkik
ui ..
eden, aksiyonu bu tetkiklere dayand1ran yan determinist, yar1 ak
siyoncu bir sosyoloji Universite d1§mda geni§ bir mi.inevverler gev-,
resinde oldukga koklti bir §ekilde yerle§mi§, hatta gtinlimtize kadar
devam edegelmi9tir 17
•
13) Bk. Tilrkiyede 1gtimaiyat, 1934, «1§», say1: 3-4, sf. 146-170.
11) Bk. P1·of. ~ckip Tung Armagam, 1944, sf. 39.
15) «Tilrl{gilli.igiln Esaslm·1» mukaddemcsi. Keza bunda onceki ha§iyc
de zikri gegcn escrdc zengin notlar vard1r.
16) Bk. Le Play Mektebi, «Metodoloji Nazariyeleri»nde, 196i', sf. 309-402.
17) Bk. Kz. sf. 410.
Prof. Kessler ve Prof. Rustow 41
ls;te 1933 -34 tTniversite reformu sirasmda Jena Universitesin
deki vazifesinden uzaklas;bnlan geng Alman sosyal siyasetcisi Dr.
Kessler'in Ttirkiyeye gelis;i s1rasmqa Tlirk sosyoloji dtinyasi bu du
rumda idi. Alman Profesorli bu duruma Birinci ve lkinci Dlinya
Harpleri aras1 dtinyasmm, bu arada TLirkiyenin de muhta~ oldugu
aksiyonculugu, sosyal iradeciligi as;1lamakla belki bilmiyerek zama-
111 g~mi§ bir hareketi uyand1rm1s;tir, iddiasmda bulunabilirmiyiz?
Bize gore evet. bte yandan pozitivizm'in ve Durkheim'c1hgm zanne
dildigi gibi aksiyonu durdurucu, cemiyet hareketlerini kendiligin
den olan bir vaziyette birakbg1111 zannetmek te hatah bir dlis;linli§
olmaz m1? Boyle dtis;tinenler gergek sosyolojik «Determinizm - Mu
ayyeniyetgilik» ile felsefi. veya dini «Fatalizm - Kadercilik» i bir sa-
• yanlar olsa gerektir. Hakikatte Durkheim gibi Gokalp da ba§ta ba
s;a igtimai hareketin taraftand1rlar 18• ~u kadar ki «Cerni.yet» in
fertlerden ibaret atomik telakkisini gozontine alan slibjektivist ve
ruhiyatg1 bir sosyoloji y rine, cemiyetin btitlini.ini.i, cemiyeti terkip
eden fertlerin ferdi psikolojisi d1s;mda di.i§i.inlilen bir sosyoloji ikam8
edilmektedir. Bu vaziyette sosyal siyasetgi bir Alman aliminin sos
yal siyasetten tesir alm1§ bir iradeci sosyolo~i yolunda yliri.imesi,
~evrenin yanh§ anla§1lm1yacak rnsyoloji telakkisiyle taban tabana
zit olmaktan uzakbr.
VI
Prof. Kessler, lktisat Faki.iltesinde bir arahk iktisat Tarihi
dersi de okutmu§tur. Esasen Universiteye 1934 de verdigi raporda
«tayinime ait gori.is;meleri gozontine alarak lktisat tedrisatma da i§
tirak etmeyi dli§lintiyorum.» demi§tir '". Kendisine sos.ya! ve ekono
mik hadiselerin btitiinti hakkmda fikir veren Alman tahsil sistemi
Prof. Rustow'u da kendi bran§1 -iktisadi cografya - yamnda d3~
mografiye, sosyolojiye, iktisat politikasma, . hatta bir arahk Felse
fe Tarihine de sevketmi§tir. Ders programlan d1§mda iktisat siya
setiyle i§tigalini Universite d1§1 i§ hayatmdan seGilmi§ yerli ve 0ec
nebi s;ahsiyetlerle birlikte haz1rlad1g1 kollogyomlarda daha yakm
dan gortiyoruz. l)niversel 8ayilabilec~k olan bir ki.ilttir sevgisi Pro-
18) Muallimlcr Bil'ligi'ncc ne§redilcn «Ziya Gokalp» isimli makalelcr
kollcksiyonuna bakm1z.
19) Yukandaki 11 i§aretli ha§iyeye balnmz.
42 Z. F. Fmdikoglu
fesor Rustow'u folklora ve etnografyaya kadar sevketmektedir. llk
geldigi g-U-nden beri medeniyetler yatag1 olan Anadolunun muhtelif
bolgelerinden gelen genQleri Qevrelerinin folklorik ve etnografik
mevzulariyle alakadar ettigini gordtik '10 TLirkiyeyi terkettigi gi.ine
•
kadar Universitedeki odasmm duvarlarmda Anadolu kadmlarmm
elinden Qlkma Ve ba§ak Eaplarmdan yap1Jm1§ nazarhklara, duvar
slis1eme· e§yasma, o eski medeniyetler tabakasmdan kalma izler go
zi.i ile bak1yor ve bunu ki.ittiphanesini dolduran sosyo-antropolojik
ne§riyattaki Stimer ve Hitit zirai medeniyetinin benzer e§yasiyle
mukayese ediyor, me.deniyetlerin birbirine bag·hhg1m di.inki.i ve bu
gi.inki.i folklorik konulara etnografik e§yanm benzerligine dayanarak
ispata Qah§iyordu. Benim de azas1 bulunduguin ve 1927 de kurulan
(Ttirkiye Halkbilgisi Dernegi) nin tertip ettigi ve Prof. Orhan Tu- •
na'nm terctime eyledigi bir konferansta Anadoludaki muhtelif me
deniyet tabakalarmm zirai folklordaki tortularmdan bahsetmi§, da
ha sonra haz1rlad1g1 bir anketi, Universite bir bro§lir olarak ne§ret
mi§ti. Adm1 zikrettigimiz Dernek bu anketi sonradan bir bro§iir ha
linde tekrar bastirm1§, zirai folklora ait konferans1 da 0§ ve Dii§lin
ce) Dergisinde ne§rolunmu§tur "'. 1949 da bu nevi ara§tlrmalarm
iktisat ogretimine tesirini artt1rmak iQin benimle ve diger arkada
§iyle Faki.ilteye verdigi bir · takrir tizerine (iktisat ve iQtimaiyat
Enstittisli) ne bagll bir (Folklor ve Etnografya Merkezi) tesis edil
mi§, Universite Merkez binasmm list katmda §imdi bir ka,;< Profe
sor ve doQent arkada§1m1zrn yersizlik dolay1siyle i§gal eyledigi oda
da aym zama~da iktisadi ogretim vas1tahg1 da yapacak folklor ve
etnografya e§yasmrn toplanmasrna ba§lanm1§t1 ""· Fakat bir mtid
de tsonra Faktilte idaresinde vaki bir degii;;me Profesortin ve benim
izinli olarak yaptigmnz bir Almanya se:yahati esnasmda «Merkez»in
tabelas1 iktisat d1§1 gibi gori.ilen ara§tlrmalardan ho§lanm1yan bir
idareci tarafmdan her nedense soktilmii§ ve bu suretle ba§hyan ha
reket ytiztistti kalm1§tlr. Bundan alti ay once Haydelberg'de kepdi
sini ziyaret ettigim zaman ilk i§ olarak bu te§ebbtistin ne oldugunu
sormu§, menfi cevab1 almca son derece mtiteessir oldugunu, «ba§lan
mi§ i§lere neden memleketimizde devam edilmez ?» gibi pek manah
20) Bk. A. Rustow : Anadolu'nun kadim iktisat ve adetlerine dair kol
lokyum, 1939, sf. 1-32.
21) Bk. A. Rustow : Zirai Folklor, ge§iren : Orha11 Tuna, «!§ ve Di.i§i.in-
ce», 1962.
22) Bk. Folklor ve EtnogTafya Klavuzu, iktisat Faktiltesi ne§riyat1,
1948.