Türk Lehçeleri ve Edebiyatları

335 Pages·2008·3.41 MB·Turkish

T.C.
EGE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
Türk Dili ve Edebiyatı (Türk Lehçeleri ve Edebiyatları)
Anabilim Dalı

“DALA VİLAYETİNİN GAZETİ” ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

YÜKSEK LİSANS TEZİ

RIDVAN CHITILOV

DANIŞMANI: Prof. Dr. Yavuz AKPINAR

İZMİR-2008

I

İÇİNDEKİLER

Kısaltmalar II
ÖNSÖZ III
GİRİŞ VI
Kazakistan Matbuatı Hakkında Genel Bilgiler VI
I. BÖLÜM VIII
1- “Dala Vilayetinin Gazeti” Hakkında Genel Bilgiler VIII
2- “Dala Vilayetinin Gazeti”nde Ele Alınan Başlıca Konular: XI
a) Sosyal, Siyasî, Kültürel Problemler XI
b) Dil ve Edebiyat Meseleleri vs. XI
c) Eğitim XI
3- “Dala Vilayetinin Gazeti”nin Kadrosunda Yer Alan Kişiler ve Bunlar Hakkında
Kısa Bilgiler XII
II. BÖLÜM 1
“DALA VİLAYETİNİN GAZETİ”NİN KRONOLOJİK FİHRİSTİ 1
YAZARLAR DİZİNİ 307
SONUÇ 311
KAYNAKÇA 312
ÖZGEÇMİŞ 313
ÖZET 314
ABSTRACT 315
II

Kısaltmalar

Hk. : hakkında
S. : sayı numarası
s. : sayfa numarası
a.g.e., : adı geçen eser
a.g.y., : adı geçen yayın
III

ÖNSÖZ

Araştırmamıza başlamadan önce aklımdan geçen birkaç anımı paylaşmak
istiyorum. Türkiye’ye gelmeden önce aldığım eğitimde emeği geçen annemi ve bu kış
kaybettiğim rahmetli babamı ve bana yardımcı olan öğretmenlerimi anmakla başlamak
istiyorum. 1999 yılında TCS sınav sonucu Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesinin Türk
Dili Edebiyat Bölümü kazandığım günden itibaren hayatımda başarılı bir öğrenci ve
başarılı bir bilim adamı olma isteğim ve ümidim vardı.
İzmir’e gelişimin ilk gününden itibaren bana kayıtlarımda yardımcı olan
hemşerim Minara Aliyeva da o sırada aynı bölümde yüksek lisans eğitimini
tamamlamak üzereydi ve onun azmi bana ilham kaynağı oldu ve ben de onun gibi
akademik kariyerimi ilerletme kararı aldım. Üniversitede eğitim gördüğüm sırada
aldığım eğitim benim ufkumu genişletti ve son sınıflarda iken bitirme tezini aldığım
Prof. Dr. Yavuz Akpınar hocam çok istediğim Türk Dünyası ve matbuat konularına
girmeme vesile oldu. Sovyet döneminde belirli sebeplerle araştırılamamış konular ve
bunlar arasında çarlık döneminde yayımlanan gazeteler ve gün yüzüne çıkmayı
bekleyen belgeler beni daha da heyecanlandırdı ve azmimi bir kat daha arttırdı.
Yüksek lisans eğitimi aldığım sırada Kazakistanlı olmam hasebiyle değerli
hocam bana Kazakistan matbuatının ilk gazetesi olan “Dala Vilayetinin Gazeti” [“Dala
Vılayatınıñ Gazeti”] ile ilgili tez konusunu teklif etti. Ben de memnuniyetle kabul ettim.
Araştırdığımız kadarıyla Türkiye’de Kazakistan matbuatıyla ilgili bir tek İslam
Ansiklopedisi’nin 7. cildinde Reşit Rahmeti Arat’ın “Matbuat maddesinin” 8. bölümü
olan “Kazak matbuatı” yazısına rastladık. Ama bu çalışmada araştırma konusu olan
“Dala Vilayetinin Gazeti” [“Dala Vılayatınıñ Gazeti”]yle alakalı herhangi bilgiye
rastlamadık. Bunun dışında Kazakistan’da gazeteyle ilgili bir çalışmaya rastladık, ama
bize göre çalışma birkaç yönden eksikti ve Türkiye’de pek tanınmıyordu1.
Tezimizin adı Türkiye’deki kaynaklardan yararlanarak “Dala Vilayetinin Gazeti
Üzerine Bir Araştırma” olarak belirlenmişti. Gazetenin orijinaliyle karşılaşınca, bu
ismin Türkiye Türkçesine uyarlanmış olduğunu anladık, fakat resmi kayıtlara girdiği

1 Bu eserden giriş kısmında ayrıca söz edilmiştir.
IV
için değiştiremedik. Gazetenin Kazak Türkçesindeki tam ismi “Dala Vılayatınıñ
Gazeti”dir.
“Dala Vilayetinin Gazeti” [Dala Vılayatınıñ Gazeti”], 1888–1902 yılları arasında
şimdi Rusya Federasyonu’nun sınırları içerisinde bulunan Omsk şehrinde Dala Vilayeti
valiliği tarafından Rusça ve Kazak Türkçesiyle haftada bir gün yayımlanmış resmi
gazetedir.
Araştırmalarım sonucunda gazetenin 14 senesini ihtiva eden mikrofilmlerin
ABD’nin University of Michigan kütüphanesinde olduğunu öğrendim. ABD’de eğitim
gören bir dostum vasıtasıyla mikrofilmleri pdf formatına aktarılmış şekilde satın aldım.
Yeri gelmişken kendisine sonsuz teşekkürlerimi bildirmek istiyorum.
Gazete koleksiyonunun tümü üzerinde çalışmak bir master tezi çerçevesini
aşacak ve zaman itibariyle de mümkün olmayacaktı. Hocamın tavsiyesi üzerine
gazetenin ilk beş yılının bibliyografyası üzerinde çalışmam kararlaştırıldı.
Böylece “Dala Vilayetinin Gazeti” [“Dala Vılayatınıñ Gazeti”]nin ilk beş yılının
A3 formatında çıktısını alıp çalışmama başladım.
İlk başta gazeteyi resmi bir gazete olarak düşündüğümüzden Kazak fikir ve
edebiyatıyla, geniş olarak Kazak modernleşme hareketleriyle ilgili yazıların fazla
çıkacağına pek ihtimal vermemiştik. Gazeteyi araştırdıkça Kazak Türkçesi’nin ve
edebiyatının oluşmasında çok önemli bir kaynak olduğunu anladık.
Araştırmamızda kronolojik bir sıra takip ettik. Gazetenin ilk sayısından itibaren
Rusça ve Kazak Türkçesi kısımlarını birlikte inceledik. Bu iki dildeki metinlerin
birbiriyle örtüştüğünü gördük.
Gazetenin yayımlandığı yıllar Kazak Türkçesinin yazı dili olarak oluşmaya
başladığı döneme rastlamaktadır. Bu yüzden Arap harfleriyle Kazak Türkçesiyle
kelimelerin yazılmasında bazı problemlerin olduğu görülmektedir. Bu problemler ileriki
yıllarda nispeten düzelmiştir. Bu yüzden gazetenin ilk yılında aynı kelimenin farklı
yazılış şekilleri okuyucuyu şaşırtmamalıdır. Biz bibliyografya metinlerini hazırlarken
gazetedeki orijinal yazılımına sadık kaldık.
Rusça metinlerde de 1880 yıllarındaki imla geçerlidir. Biz bibliyografya
metinlerini hazırlarken gazetedeki orijinal yazılımına sadık kaldık. İmlayı bugünkü Rus
imlasına yaklaştırmadık.
V
Araştırmada izlediğimiz yol şöyledir: Tezin en önemli bölümünü oluşturan
bibliyografya kısmı bütün yazı, haber, emir ve ilanların tek tek sırayla fihriste
geçirilmesinden ibarettir.
Bu işte takip edilen sıra şöyledir:
1-Sıra numarası. Burada her “yazı” (yani makale, haber, ilan, devlet emirleri,
kanunları, v.s.) bir paragraf olarak düzenlenmiş ve numaralandırılmıştır.
2-Yazarın adı, yazının (biz burada her türlü metni “yazı” olarak adlandırıyoruz)
kimler tarafından yazıldığı, imza yoksa “imzasız” olarak belirtilmesi.
3-“Yazı” (yazının adı, makale, ilan, resmi duyuru, v.s.). Kazak Türkçesi
“yazılar” Latin harfleriyle ve Rusça kısmı da Kiril harfleriyle bibliyografyaya alınmıştır.
“Yazının” adı yoksa yazının ilk birkaç kelimesi köşeli parantez içinde […] fihriste
geçirilmiştir.
4-Gazetenin tarih ve sayısı, “yazının” sayfası. Gazetedeki miladi tarihler
Rusların o dönemde kullandıkları Ortodoks takvimine göredir.
5-“Yazının” içeriği hakkında birkaç kelime veya cümleyle yapılan açıklamalar
köşeli parantez içerisinde […] gösterilmiştir. Bu açıklamalardan amacımız okuyucunun
“yazının” içeriği hakkında bilgi edinmesini sağlamaktır.
Bu araştırmamıza ileride devam ederek gazetenin tamamının bibliyografyasını
hazırlamayı düşündüğümü de eklemek istiyorum.
Bu tezin konu ve fikir bakımından mimarı ve bizi her zaman destekleyen, çalışmamız
sırasında da sürekli yanımızda olan sevgili hocamız Prof. Dr. Yavuz AKPINAR’a
sonsuz teşekkür ve minnetimi iletmeyi büyük borç bilirim.
Gerçekleştirdiğim bu çalışmanın Kazak Türkleri ve genel olarak Türk Dünyası için
yararlı olacağını ümit ediyorum.
Ridvan Chitilov
İZMİR
VI

GİRİŞ

Kazakistan Matbuatı Hakkında Genel Bilgi

Kazakistan matbuatı hakkında önsözde de bahsettiğim gibi Türkiye’de İslam
Ansiklopedisi’nde Reşit Rahmeti Arat tarafından yapılan çalışmadan sınırlı bilgi
edinebiliriz. Bunun dışında matbuat konusunda Kazakistan kaynaklarını da araştırdım
ve aşağıda açıklayacağım gazetelere rastladım.
Kazakistan kaynaklarına göre Kazak matbuatının ilk gazetesi “1870 – 1917
yılları arasında Türkistan Vilayeti Valiliği tarafından Taşkent’te yayımlanan
“Türkistanskiye Vedomosti” gazetesinin eki olarak çıkartılan “Türkistan Vilayetiniñ
Gazeti”dir2. Bu ilavenin “Kazak Gazetesi” olarak değerlendirilmesinin sebebi
“Türkistan Vilayetiniñ Gazeti”nin ilk yıllarında “Sartça” ve “Kırgızca” [Kazak
Türkçesi] ile verilen eklerdir. Kazakça ekler bazı Kazak araştırmacılar tarafından ilk
Kazak gazetesi olarak değerlendirilmektedir. Hâlbuki bu gazete resmî ve Rus yönetimi
tarafından çıkartılan Rusça bir gazetedir ve Kazak Türkçesi dışında Özbek Türkçesiyle
de “yazılar” yayımlanmıştır. Gazetenin baş redaktörlüğünü N. P. Ostroumov ve daha
sonra N. G. Malitskiy yapmıştır. Ayrıca Ş. İbragimov da redaktörlük yapmıştır.
“Türkistan Vilayetiniñ Gazeti” siyasî, edebî, resmî bir gazetedir. Gazetede Şokan
Valihanov’un bazı makaleleri de yayımlanmıştır.
Araştırma konum olan “Dala Vilayetinin Gazeti” [“Dala Vılayatınıñ
Gazeti”]nden “Giriş” kısmının I. Bölümünde söz edeceğim.
“Sirke” dergisi3 1907 yılında Ufa’da Tatar gazetesi “Ülfet” gazetesine ek olarak
Şahmerdan Koşçığulov [Şahmerdan Kuşçıgulov] başkanlığında ve H. İbrahimov’un
redaktörlüğünde çıkmış bir gazetedir. Gazetenin ancak 3 – 4 sayısı çıkmıştır. Alexandre
Bennigsen4 “La Presse Et Le Mouvement National Chez Les Musulmans De Russie
Avant” adlı çalışmasında bu redaktörlerden bahsetmez ve derginin redaktörü olarak

2 Subhanberdina, Uşkoltoy. - S. Deuitov, “Aykap”, Almatı, 1995, s. 6.
3 a. g. e. s. 20
4 Bennigsen, Alexandre et Chantal Lemercier Quelquejay, La Presse Et Le Mouvement National Chez
Les Musulmans De Russie Avant 1920, Paris, 1964 Mouton&Co La Haye, s. 63-64.
VII
Abdurreşid İbrahim’i kabul eder. Derginin orijinalini görmediğimiz için bu konuda
kesin bilgi veremiyoruz.
“Kazakstan” gazetesi5 16 Mart 1911’de çıkmış 1913 yıllına kadar
yayımlanmıştır. İlk sayıları Orda şehrinde daha sonra da Oral şehrinde neşredilmiştir.
1911 yılında 6 sayfalık 5 sayı çıkmıştır. 1912 – 1913 yılları arasında 14 – 15 sayısı
çıkmıştır. Gazetede Kazakça yazıların Rusça tercümeleri de yayımlanmıştır. Gazetenin
redaktörü Yeleusin Bürin idi. A. N. Şelkov Basmahanesi’nde basılmıştır. Gazete
cehaletle mücadele ve bilgiyi yayma amacıyla çıkartılmıştı. 14 – 15 sayı çıktıktan sonra
kapatılmıştır.
“Kazak” gazetesi6 Ahmet Baytursınov ile Mirjakıp Dulatov tarafından
çıkartılmıştır. 2 Fevral [Şubat] 1913 yılından itibaren yayımlanan gazetenin redaktörü
Ahmet Baytursınov’dur. 1914 yılından itibaren redaktörlüğü M. Dulatov ve daha sonra
da 1918 yılında Januzak Jenibekov yapmıştır. Gazetede edebî, fikrî, tercüme yazı ve
makaleler yayımlanmıştır.
“Aykap”7 1911 yılında Ocak ayından itibaren 1915 yılının Eylül ayına kadar
Troitsk şehrinde “Energiya “ basmahanesinde Kazak Türkçesiyle çıkmış bir dergidir. İlk
başlarda ayda bir kez daha sonra da ayda iki kez çıkmıştır. “Aykap” dergisi Kazak
Türklerinin kültür ve edebiyatında önemli rol oynamıştır.
Birinci Dünya Savaşı sırasında artan Çarlık baskısını dile getiren şu yayınları da
süreli yayınlar arasında zikretmeyi uygun görüyoruz. Ufa’da 1915 – 1918 yılları
arasında çıkan “Sadak” gazetesi. B. Maylin ve J. Tlepbergenov redaktörlüğünde çıkan
“Sarı Arka” (1917 – 1918) ve “Birlik Tuı” (1916 – 1917) gazeteleri; K. Kemengerov
redaktörlüğünde 1916 – 1917 yılları arasında çıkan “Alaş” gazetesi; 1918 – 1919 yılları
arasında M. Çokay tarafından çıkartılan “Jas Azamat” gazetesi ve M. ve K. Togusovlar
tarafından çıkartılan “Uran” ve “Abay” adlı sosyal - politik içerikli dergilerdir.

5 a. g. e. s. 21
6 a. g. e. s. 21
7 a. g. e. s. 24