türk işaret dilinde soru: kaş hareketlerinin dilsel çözümlemesi

122 Pages·2012·2.17 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
DİLBİLİM ANABİLİM DALI

TÜRK İŞARET DİLİNDE SORU: KAŞ HAREKETLERİNİN
DİLSEL ÇÖZÜMLEMESİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

BAHTİYAR MAKAROĞLU

Ankara-2012

(Bu çalışma, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Lisansüstü Eğitim ve Araştırma
Bursu ile desteklenmiştir.)
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
DİLBİLİM ANABİLİM DALI

TÜRK İŞARET DİLİNDE SORU: KAŞ HAREKETLERİNİN
DİLSEL ÇÖZÜMLEMESİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

BAHTİYAR MAKAROĞLU

TEZ DANIŞMANI
PROF. DR. İCLÂL ERGENÇ

Ankara-2012

(Bu çalışma, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Lisansüstü Eğitim ve Araştırma
Bursu ile desteklenmiştir.)

ÖNSÖZ

Günümüzde, hala pek çok çalışmayı gerektirecek denli el değmemiş sorunlarla dolu
olan Türk İşaret Dili alanından ulaşılacak sonuçların dilbilim ve diğer bilim dallarına
önemli yansımaları olacaktır. Çalışmamız boyunca önde tuttuğumuz amaç,
bilinmeyenlerle dolu olan Türk İşaret Diline, saptadığımız sorular çerçevesinde, bir
ölçüde katkıda bulunmaktır.
Baş, omuz ve dudak gibi el dışı işaretlerin yanı sıra hem sesbilimsel hem de
sözdizimsel role sahip olan kaş hareketlerinin bilgisayar ortamında nesnel bir
biçimde betimlenmeye başlaması, son yıllarda el dışı işaretler üzerinde yapılan
çalışmaların yoğunluk kazanmasıyla birlikte, gelişmeye başlamıştır.
Bu konuya ilişkin olarak Türk İşaret Dili soru tümceleri açısından daha önce
yapılmış olan çok az sayıda araştırma bulunmasının yanı sıra, kaş hareketlerinin her
iki soru tümcesindeki görünümünü, nesnel ve ölçüme dayanan bir biçimde ortaya
koyan bir çalışma bulunmaması nedeniyle, yapılan eski çalışmalar, Türk İşaret
Dilinin soru ve el dışı işaretler yapısının çözümlenmesinde yeterli olmamaktadır. Bu
çalışmada, nesnel ve ölçüme dayanan verilerden yararlanılarak daha sağlam
sonuçlara ulaşabileceği gosterilmeye çalışılmıştır. Ayrıca, çalışmamız, Türk İşaret
Diline ilişkin olarak yapılacak sonraki olası çalışmaları da özendirme umudunu
taşımaktadır.

i
TEŞEKKÜR
Öncelikle, bu çalışmayı yaparken bana her türlü desteği veren ve çok değerli
zamanını ayıran, akademik gelişime ek olarak, kişilik gelişimi açısından da kendi
deneyimleri ile her zaman kılavuzluk eden tez danışmanım sayın Prof. Dr. İclâl
ERGENÇ’e; tebessümlerini ve engin bilgilerini bizden esirgemeyen değerli bölüm
hocalarıma teşekkürü bir borç bilirim.
Çok yoğun bir çalışma temposu nedeniyle, boş vaktinin sınırlı olmasına rağmen,
bana vakit ayıran, Bilgi Yapısı ile beni tanıştıran ve görüş ve önerilerini paylaşan
Doç. Dr. Selçuk İşsever’e; her zaman güler yüzü ile karşılayan ve bilgi birikiminden
yararlandığım Doç. Dr. Özgür Aydın’a teşekkürlerimi bir borç bilirim. Türk İşaret
Dili’ne ilişkin hem bilgisi hem de kaynakları ile yardımını esirgemeyen Yrd. Doç.
Dr. Engin Arık’a teşekkür ederim. Görüş ve öneriyle yol gösteren hocam, Yrd. Doç.
Dr. Annette Hohenberger’a tüm katkılarından dolayı teşekkür ederim.
Bu çalışmanın tamamlanmasına destek veren katılımcılar, sizin gönüllülüğünüz ve
katılımınız olmasaydı bu konuda çalışma şansım olmayacaktı. Hepinize ayrı ayrı
teşekkür ederim.
Bu çalışma, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Lisansüstü Eğitim ve
Araştırma Bursu ile desteklenmiştir. Bu desteği sağlayan başta Prof. Dr. Bahaeddin
Yediyıldız olmak üzere Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu ve Türk Dil
Kurumu Değerlendirme ve Yönetim Kurulu üyelerine ayrıca teşekkür ederim.
Tez dönemi boyunca beni motive eden, eleştiri ve katkılarıyla yanımda olan, bu
çalışmanın oluşmasının her aşamasında katkıları olan ve bütün sorunları beraber
aştığım arkadaşım Fatma Görgülü’ye sonsuz teşekkürler. Burada tek tek adını
anamayacağım, ancak bu çalışmanın her aşamasında bana tartışma ortamı sağlayan
herkese ve tüm arkadaşlarıma da teşekkür etmek istiyorum. Sadece bu çalışma
sırasında değil, bütün hayatım boyunca bana destek olan aileme ne kadar teşekkür
etsem azdır.
Bahtiyar MAKAROĞLU
Ankara, 2012
ii
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ........................................................................................................................ i
TEŞEKKÜR............................................................................................................... ii
İÇİNDEKİLER………………………………………………………….......……...iii
ÖZET…………………………………………………………………………..……vi
ABSTRACT…………………………………………………………………..……vii
KISALTMALAR.................................................................................................... viii
SÖZLÜKÇE………………………………………………………………........……x
GLOSSARY………………………………………………………….....……...….xiii
TABLOLAR……………………………………………………………..…...……xvi
ŞEKİLLER……………………………………………………………….…..…..xvii
RESİMLER…………………………………………………………..….....…….xviii
1. GİRİŞ...............................................................................................................
1.1.Tezin Adı..........................................................................................................1
1.2. Tezin Konusu...................................................................................................1
1.3. Tezin Amacı ve Önemi....................................................................................1
1.4. Tezin Sınırlılıkları............................................................................................2
1.5. Denenceler…………….…………….....……………...........……..……........2
1.6. Araştırma Soruları............................................................................................3
1.7. Tezin Yöntemi.................................................................................................3
2. KURAMSAL ÇERÇEVE...............................................................................6
2.1. İşaret Dili.........................................................................................................6
2.1.1. İşaret Dillerinde El Dışı Dilsel İşaretler.....................................................9
2.1.1.1. Alt Yüz.....................................................................................................10
iii
2.1.1.2. Üst Yüz…................................................................................................11
2.1.1.2.1. Kaş Hareketleri...................................................................................12
2.1.1.2.1.1. Soru Tümcelerinde Kaş Hareketleri……...........................................13
2.2. Türk İşaret Dili...............................................................................................14
2.2.1. Türk İşaret Dilinde Soru Tümceleri..........................................................17
2.2.1.1. Türk İşaret Dilinde Evet/Hayır Soru Tümceleri......................................17
2.2.1.1.1. Türk İşaret Dilinde Ele Ait Soru İşaretleyicisi...................................20
2.2.1.2.Türk İşaret Dilinde Ne Soru Tümceleri....................................................23
2.3. İşaret Dillerinde Bilgi Yapısı.........................................................................26
3. UYGULAMA.................................................................................................37
3.1. Katılımcılar....................................................................................................37
3.2. Veri Toplama Yöntemi..................................................................................37
3.3. Veri Toplama Araçları...................................................................................37
3.3.1. Video Kamera ve Konumlanışı.................................................................17
3.3.2. ELAN (EUDICO Dilsel Açımlayıcı- Linguistic Annotator)....................38
3.3.3. Ekran Kalibrasyon Aracı (ICONICO)….................................................40
3.4. Veri Toplama Süreci......................................................................................41
4. BULGULAR..................................................................................................43
4.1. Kaş Yüksekliğine İlişkin Bulgular.................................................................43
4.2. Türk İşaret Dilinde Soru Tümcelerine İlişkin Bulgular.................................51
4.2.1. Türk İşaret Dilinde Evet/Hayır Soru Tümceleri.......................................51
4.2.1.1. Ele Ait Soru İşaretleyicisi........................................................................53
4.2.2. Türk İşaret Dilinde Ne Soru Tümceleri....................................................61
4.3. Türk İşaret Dilinde Bilgi Yapısına İlişkin Bulgular......................................66
iv
4.3.1. Türk İşaret Dilinde Bilgi Yapısının Görünümü........................................70
4.3.1.1. Ne Soru Tümcelerinin Bilgi Yapısı Açısından Görünümü......................81
5. SONUÇ..........................................................................................................86
6. KAYNAKÇA.................................................................................................90

v
Makaroğlu, Bahtiyar (2012). Türk İşaret Dilinde Soru: Kaş Hareketlerinin Dilsel
Çözümlemesi. Yüksek Lisans Tezi, Tez Danışmanı: Prof. Dr. İclâl Ergenç. 99 s.

ÖZET
Bu araştırmada, Türk İşaret Dili soru tümcelerinde kaş hareketinin dilsel rolü
incelenmiştir. Çalışmada ayrıca, soru tümcelerinin görünümünde önemli role
sahip olduğu düşünülen Türk İşaret Dilinde bilgi yapısının biçimlenişi ve dilsel
gerçekleşimi araştırılmıştır.
Evet/hayır soru tümceleri, ne soru tümceleri ve bildiri tümcelerindeki kaş
yüksekliğini, niceliksel açıdan ölçmek amacıyla toplam 120 tümceden elde edilen
883 fotoğraf üzerinde 2700’den fazla ölçüm yapılmıştır. Her bir tümce için
minimum, maksimum ve ortalama kaş yüksekliği ölçülmüştür. Sonuçlar
göstermiştir ki, Türk İşaret Dili, soru tümcesi türlerini birbirinden ayırmak için
kaş yüksekliğini kullanmaktadır. Evet/hayır soru tümcesi kaş yüksekliği, bildiri
tümceleri ve ne soru tümcelerinden yüksek, ne soru tümcesi kaş yüksekliği ise hem
bildiri hem de evet/hayır soru tümcelerinden düşüktür. Bunun yanı sıra, soru
tümcelerinde el dışı işaret zorunlu olarak tüm tümcede görülmektedir.
Bu araştırmada, ayrıca, Türk İşaret Dili bilgi yapısının konu-yourum, bilgi odağı,
empatik odak ve konudan oluşan dörtlü bir bölümleniş içerdiği ve Lillo-Martin ve
Quadros (2008)'de önerilen bilgi yapısı modelinin Türk İşaret Dilinde bilgi
yapısının açıklanmasında kullanılabileceği de açığa çıkmıştır.

vi