TÜRK DÜNYASINDA MEVLÂNA VE MEVLÂNA'NIN TÜRK DÜNYASINDA TANITILMASI ...

12 Pages·2011·0.35 MB·Turkish

SÜMAM Yayınları: 5 / Bildiriler Serisi: 2 / Yıl: 2010

TÜRK DÜNYASINDA MEVLÂNA VE MEVLÂNA’NIN  
TÜRK DÜNYASINDA TANITILMASI MESELESİ 

Mehmet TEMİZKAN∗

ÖZET 
Mevlâna, doğulu ve batılı pek çok bilim, fikir ve sanat adamı tarafından tanın-
maktadır. Buna karşılık, Türk dünyasının büyük bir kısmında ya hiç tanınmamakta
ya da çok az tanınmaktadır. Bu durum, Türk dünyası için ciddi bir eksikliktir.
Bildirimiz iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Mevlâna’nın Türk dün-
yasındaki tanınma derecesi üzerinde durulmaktadır. İkinci bölümde de, Mevlâna’yı
Türk topluluklarına tanıtacak bir çalışmanın çerçevesi çizilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Mevlâna, Türk Dünyası, Tanıtım, Çalışma.

THE MAWLÂN IN TURKISH WORLD AND THE  
ISSUE OF PRESENTATION OF MAWLÂN IN TURKISH WORLD 

ABSTRACT 
 Mawlânâ is well-known by lots of scientists, headworkers and artists from both
East and West. On the other hand, for the majority of Turkic world, he is either not
known or limitedly known. This situation is an essential deficiency for the Turkic
world.
Our paper is consisted of two parts. In the first part, the degree of Mawlânâ’s
publicity in Turkic world is mainly focused. And in the second part the framework
of a study, which aims to introduce Mawlânâ to the Turkic societies, is tended to be
drawn.
Key Words: Mawlânâ, Turkic World, Introduction, Study.

∗
Yrd. Doç. Dr., Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü
Dünyada Mevlâna İzleri – Bildiriler / ss. 91–102
92 Mehmet TEMİZKAN

Bilindiği gibi Hz. Mevlâna, hem doğulu hem de batılı, farklı dinlere ve
kültürlere mensup pek çok fikir ve sanat adamını derinden etkilemeyi ba-
şarmış nâdir şahsiyetlerden biri olmasına rağmen, Türk dünyasının -
özellikle- Anadolu ve Balkanlar dışında kalan kısmında çok az tanınmakta
ya da hiç tanınmamaktadır.
Molla Câmi’nin Hz. Mevlâna ile ilgili olarak söylediği “Peygamber de-
ğil; ammâ kitabı var.” cümlesi, onun doğu dünyası üzerindeki tesirini açık-
lamaya yeterlidir. Bu derin etkiyi, doğulu milletler arasında ortak olan din
ve tasavvuf anlayışıyla izah etmek mümkündür. Hallâc-ı Mansur, Sâdi ve
Mevlâna gibi büyük mutasavvıf veya şairlerin şöhretlerinin, yaşadıkları
zamanın ve mekanın dışına taştığı, öncelikle ve daha çok ortak din ve ta-
savvuf anlayışına sahip bulunan, kültürel anlamda “komşu” ya da “akra-
ba” olan milletler arasında yayıldığı herkes tarafından bilinmektedir.
Hz. Mevlâna’nın batılı fikir ve sanat adamları üzerindeki etkisini izah
etmek, doğu dünyası üzerindeki etkisini izah etmek kadar kolay değildir.
Bununla birlikte, elimizde bu konuda yapılmış çalışmalar bulunmaktadır.
Mesela; Hüseyin Ayan’ın bir bildirisi1 ile Annemarie Schimmel’in bir ese-
rinde2 bu konu tahlil edilmeye çalışılmaktadır. Bildiri konumuzla doğru-
dan doğruya ilgili olmaması sebebiyle, bu hususa sadece işaret etmeyi ye-
terli buluyoruz.
Hz. Mevlâna’nın, doğudaki ve batıdaki bu şöhretine rağmen, Anadolu
ve Balkanlar da -kısmen- dahil olmak üzere Türk dünyasında layıkıyla
tanındığını, hatta bazı Türk toplulukları tarafından tanındığını bile söyle-
yebilmemiz mümkün değildir. Mesela; Osmanlı sahası divan şairlerini en
çok etkileyen iki isimden biri olan Necatî Bey, divanında Hallâc-ı Mansur
ve İbrahim Edhem’e ikişer beyitte yer verdiği halde, Hz. Mevlâna’ya hiç
yer vermemiştir. Hz. Mevlâna, bilindiği üzere hem mutasavvıf hem de
şairdir. Özellikle Mesnevî’si oldukça meşhurdur. Buna rağmen, Necatî Bey,
Şeyh Sâdi ve Gülistan’ı, Atayî’yi, Nizamî ve Şeyhî’yi zikrettiği halde, şair
olarak Mevlâna’yı; eser olarak da Mesnevî’yi zikretmemiştir. Aynı şekilde,
Hz. Mevlâna’ya on altıncı yüzyılın büyük şairi ve Balkan topraklarının
çocuğu Hayalî Bey tarafından biri Şems’le birlikte olmak üzere üç beyitte
yer verildiği halde, yine aynı yüzyılın ve coğrafyanın çocuğu, aynı zaman-

1
Hüseyin Ayan, “Günümüzde Mevlâna’nın Batı’da Gördüğü İlgi ve Sebepleri”, Mevlâna Panelle‐
rinde Sunulan Bildiriler I, Konya 2000.
2
Annemarie Schimmel, Mevlâna Celâleddin‐i Rûmî’nin Şark ve Garpta Tesirleri, Gutenberg
Matbaası, Ankara 1963.
92 Dünyada Mevlâna İzleri – Bildiriler
Türk Dünyasında Mevlâna ve Mevlâna’nın Türk Dünyasında … 93
da Hayalî Bey’in yakın dostu ve Mevlevî şair Yusuf-ı Sineçâk’in de kardeşi
olmasına rağmen, Mansur, Nesimî, Şiblî, Bayezid-i Bestamî, Attâr, Gülşenî,
Hacı Bektaş Velî ve Balım Sultan gibi şair ve mutasavvıfları anan Hayre-
tî’nin de Mevlâna’yı hiç anmadığı görülmektedir. Divanında, şair olarak
Hallac-ı Mansur’a, Emir Sultan’a, Şeyh Vefâ’ya, Şeyh Taceddin’e; eser ola-
rak da Mantıku’t-Tayr’a, Gülistan’a, Bostan’a, Gülşen-i Râz, Mahzen-i Esrâr
ve Tarih-i Taberî’ye yer veren, Emir Sultan olarak şöhret kazanan Emir
Buharî için methiye mahiyetinde bir terci-i bend, Şeyh Vefâ ve Şeyh
Taceddin için de kasideler yazıp Şeyh Taceddin’in ölümü vesilesiyle bir de
tarih düşürmüş olan Ahmet Paşa, Mevlâna’yı sadece bir beyitte ve işaret
yoluyla zikretmiştir.
Anadolu ve Balkanlardaki, yani Osmanlı sahasındaki bu durum, Mev-
lâna’nın divan şiirinde lâyıkıyla yer almadığını göstermektedir. Mevlevî
edebiyatı, tabiî olarak bu değerlendirmemizin dışındadır. Türk dünyasının
Osmanlı sahası dışında kalan kısmındaki durum ise, Osmanlı sahasını
aratacak mahiyettedir.
Hz. Mevlâna’nın Azerbaycan sahasında hiç tanınmadığını söylemek,
biraz haksızlık olacaktır. Çünkü bu konuda hazırlanmış iki bildirinin bu-
lunduğunu bilmekteyiz. Bunlardan biri, Tamilla Aliyeva’ya ait olup “Mev-
lana Celâleddîn-i Rûmî’nin ve Azerbaycan Şairlerinin Yaratıcılığında İnsan
Sevgisi” başlığını taşımaktadır. Bildiride, insan sevgisinin Hz. Mevlâna’da
ve bazı Azerî şairlerde ortak olduğu ifade edilmektedir. Bu bakımdan bu
bildiriyi, Hz. Mevlâna’nın Azerbaycan sahasındaki etkilerini ele alan bir
çalışma olarak değerlendirebilmemize imkan yoktur. Konuyla ilgili ikinci
bildiri ise Mehmet İsmail’e aittir ve başlığı da “Mevlâna’nın Klasik Azer‐
baycan Edebiyatına Etkileri” şeklindedir… Klasik Azerbaycan edebiyatı
denince akla gelen ilk isimlerden biri, şüphesiz Fuzulî’dir. Doktorası Fuzulî
üzerine olan Abdülkadir Karahan, Fuzulî’nin Hakanî, Nizamî, Sâdî,
Husrev, Hâfız ve Câmi… ile birlikte Mevlâna’dan da müteessir olduğu
kanaatindedir.3
Bu tespitlere ve yakın zamanlarda Azerbaycan’da yapılan Mevlâna ile
ilgili faaliyetlere rağmen, Azerî edebiyatı üzerinde bariz bir Mevlâna tesi-
rinden de, Mevlâna’nın Azerbaycan’da lâyıkıyla tanındığından da söz
edebilmek mümkün değildir.

3
Abdülkadir Karahan, Fuzulî, MEB Yay., Ankara 1996, s.129.
Dünyada Mevlâna İzleri – Bildiriler 93
94 Mehmet TEMİZKAN

Özbekistan, Mevlâna’nın Türk dünyasında en iyi tanınması gereken
bölgelerinden biridir. Çünkü on altıncı yüzyıldan yani Çağatayca döne-
minden itibaren, bu saha ile Osmanlı sahası arasında edebî ve kültürel
münasebetlerin çok canlı olduğu bilinmektedir. Çağatayca şiir yazan Os-
manlı hükümdarları ve şairleri vardır. Divan şairlerini en çok etkileyen iki
isimden birinin, Çağatay edebiyatının büyük temsilcisi Alî Şîr Nevâyî ol-
ması tesadüf değildir. Nitekim Taşkent, Türk dünyasında Mesnevî ile Di-
van-ı Kebir’in, tercümelerinin ve şerhlerinin yazma nüshalarının bulundu-
ğu ender şehirlerden biridir, belki de tek şehirdir… Bundan yirmi bir yıl
önce, Cemal Kemal tarafından aslı Rusça olan bir kitap, “Celâleddin Rumî”
adıyla Özbekçe olarak yayınlanmıştır. Yine Cemal Kemal ve Asker
Mahkem tarafından, Mesnevî’nin Özbek Türkçesine aktarıldığı, bunun
Özbek aydınları tarafından büyük bir coşkuyla karşılandığı ve Mesnevî’nin
bazı Özbek şairleri etkilediği bilinmektedir. Hz. Mevlâna’nın Özbek edebi-
yatına olan etkisi hakkında, Cemal Kemal tarafından hazırlanmış “Mevlâna
Celaleddin-i Rumî ve Özbek Edebiyatı” başlıklı bir bildiri de bulunmakta-
dır.
Bütün bunlara ve kısa bir süre önce gerçekleştirilen bilimsel toplantıla-
ra rağmen, Hz. Mevlâna’nın günümüzde Özbekistan’da da –Türk dünya-
sının pek çok sahasından farklı olmasına rağmen- yeteri kadar tanındığını
söyleyebilme imkanından yoksun bulunmaktayız.
Bir Osmanlı toprağı olan Balkanlar’ın, Mevlevîliğin yayılma alanların-
dan biri olduğu bilinmektedir. Mevlevîliğin Balkan topraklarındaki duru-
munu ele alan çalışmalardan bazıları şunlardır: Gabor Aposton, “16. ve 17.
Asırlarda Macaristan’da Tasavvuf ve Mevlevîlik”, “Nimetullah Hâfız,
“Eski Yugoslavya’da Mevlâna ve Mevlevîlik”, İskender Muzbeg Şerifoğlu,
“Yugoslavya’da Yaşayan Türk Şairlerinin Şiirlerinde Mevlâna”, Edit
Tasnadi, “Macaristan’daki Mevlâna”, Hasan Mercan, “Yugoslavya Türkle-
rinde Mevlâna Sevgisi”, İskender Rıza, “Kosova’daki Melamî Tekkelerinde
Mevlâna’ya Ait Gelenekler”.4
Bu ve benzeri çalışmalardan da anlaşılabileceği gibi, Balkan toprakları
Mevlâna ve Mevlevîliğe yabancı değildir. Bununla birlikte, Hz. Mevlâ-
na’nın lâyıkıyla tanınmadığı gerçeği, bu coğrafya için de geçerlidir.
Hz. Mevlâna’nın Türk dünyasının diğer sahalarındaki tanınma derece-
siyle ilgili olarak elimizde hemen hemen hiçbir bilgi bulunmamaktadır,

4
Geniş bilgi için bk. Mustafa Tekin, “Mevlâna Bibliyografyası”, Tasavvuf, Ankara 2005, S.
14, s.735–774.
94 Dünyada Mevlâna İzleri – Bildiriler
Türk Dünyasında Mevlâna ve Mevlâna’nın Türk Dünyasında … 95
diyebiliriz. Kazakistan’da ve Kırgızistan’da Mevlâna’nın hiç tanınmadığını
rahatlıkla söyleyebiliriz. İran’la olan coğrafî yakınlığına ve siyasî münase-
betlerine, hem İran’la hem de Anadolu ile olan edebî ve kültürel ilişkilerine
rağmen, Türkmen halkının da Hz. Mevlâna’yı tanıdığından söz etmek
mümkün değildir. Andalıp, Azadı ve Mahtumkulu gibi Türkmen edebî
dilinin ve yazılı edebiyatının kurucularında Mevlâna ismine veya onu çağ-
rıştıracak bir ifadeye tesadüf edilememektedir. (Bu, Türkmenlerin İran ile
olan siyasî münasebetlerinde, genellikle ağır darbeler yiyen taraf olmasıyla
ilgili olabilir.) kesin olarak bilememekle birlikte, Başkurtlar ve Tatarlar için
de durum aynıdır, diyebiliriz. Doğu Türkistan’ın, yani Uygur Türklerinin
de Hz. Mevlâna’yı tanıdığından söz edilemez. Sayıları fazla olmamakla
birlikte, İslam diniyle tanışmamış olan bazı Türk boylarının Mevlâna’yı
tanıması da, zaten mümkün değildir.
Hz. Mevlâna’nın farklı renklere, dillere, dinlere ve kültürlere mensup
topluluklar tarafından tanındığı halde, Türk boylarının ya da toplulukları-
nın büyük bir kısmı tarafından çok az tanınmasını veya hiç tanınmamasını
izah etmek, oldukça güçtür. Bu durum, bize, Mevlâna’yı Türk dünyasına
tanıtmak ve onu Türk dünyasının müştereklerinden biri haline getirmek
gibi bir görev yüklemektedir. Mevlâna’yı ve Mevlevîliği bütün dünyaya
tanıtmaya çalıştığımız sekiz yüzüncü yıl kutlama faaliyetleri, onu Türk
dünyasına da tanıtacak çalışmalara başlamamız için bir vesile olmalıdır.
Bu tespitten sonra, amacı Mevlâna’yı Türk dünyasına tanıtmak olan bir
teklifte bulunmak ve teklifin çerçevesini çizmek istiyorum. Hazırlanacak
çalışmanın ana başlıklarından bazıları şunlar olmalıdır:
Mistizm ve İslam Tasavvufu
İslam Tarihinde İlk Tasavvufî Hareketler
Büyük Mutasavvıfların Tarihî ve Efsanevî Hayatları
Türk Tarihinde İlk Tasavvuf Hareketleri
Mevlâna ve Mevlevîlik
Mevlâna’nın Din ve Dünya Görüşü (Felsefesi)
Mevlevîliğin Coğrafî Dağılımı
Dünyada Mevlâna’ya Gösterilen İlgi ve Sebepleri
Mevlâna ve Türk Dünyası (Azerbaycan / Özbekistan / Türkmenistan /
Balkanlar…)
Tabiî ki bu başlıklardan bir kısmı çıkarılabilir veya bunlara başkaları
ilave edilebilir. Söz konusu başlıkların sıraları da değiştirilebilir.
Dünyada Mevlâna İzleri – Bildiriler 95
96 Mehmet TEMİZKAN

Bunlardan “Türk Tarihinde İlk Tasavvuf Hareketleri” başlığını taşı-
yan bölüm üzerinde özellikle durulmalı ve bu bölüm oldukça geniş tutul-
malıdır. Çünkü ilk Türk mutasavvıfı olan Ahmed Yesevî, Türk edebiyatı-
nın ortak dönemine ait olan bir şahsiyettir. Bu vasfından dolayı da, bütün
Türk dünyası tarafından sevilip sayılır ve sahiplenilir. Zaten, adını verdiği
Yesevîlik de, Anadolu ve Balkanlar’da Bektaşîliğe, Orta Asya’da ise Nakşî-
bendiliğe kaynaklık etmiştir. Bu bakımdan, Ahmed Yesevî hakkında yeteri
kadar bilgi verildikten sonra, “Ahmed Yesevî ve Azerbaycan Edebiyatı”,
“Ahmed Yesevî ve Türkmen Edebiyatı” … gibi alt başlıklar kullanılmalıdır.
Bu yolla, belli başlı Türk boylarının Ahmed Yesevî ile olan ilişkisi ya da
bağı ortaya konmaya çalışılmalıdır.
Daha sonra, Ahmed Yesevî ile Hz. Mevlâna’nın ortak noktaları tespit
edilmeli ve genişçe ele alınmalıdır. Bu ortak noktalar, mümkün olduğu
kadar Azerî, Türkmen, Tatar, Özbek… şairlerden yapılacak alıntılarla des-
teklenmelidir. Böylece de, hem Ahmed Yesevî ile Hz. Mevlâna arasında bir
bağ kurulmuş, hem de Türk topluluklarının Hz. Mevlâna ile olan yakınlığı
ve bağı tespit edilip işlenmiş olacaktır.
Ahmed Yesevî ile Hz. Mevlâna arasındaki müşterek noktalar, Mevlâ-
na’nın Türk topluluklarına tanıtılması hususunda büyük bir imkandır. Bu
imkandan istifade edilmelidir. Burada, bir örnek olmak üzere Yesevî’de,
Mevlâna’da ve bazı Türk boylarına mensup şairlerdeki temel müşterekler-
den birini, aşkı ele almak istiyorum. Aşkı seçmemizin sebebi, tasavvufun
temelinde aşkın bulunması, tarikat mensuplarının aşkı esas almasıdır.
Ahmed Yesevî’ye göre aşk, maddî varlığın simgesi olan can ve bedeni
yakarak kişideki ben duygusunu yok eder. Bu hususta Yesevî
Işkı tegse köydürgüsi cân u teni
Işkı tegse veyrân kılur mâ u meni5
demektedir. Şair, aşk ile imanı birleştirmekte, aşk haricinde bir söz söyle-
menin imanı kaybetmeye yol açacağını ifade etmektedir:
Işkdın özge sözni eger sözlesengiz
Elingizdin iman İslâm ketti bolgay6
Aşk ile iman birleştirilince, aşksız yani imansız kişilerden arş, kürs,
levh ve kalem de bîzâr olacak, cehennem de bu kişilere kapılarını açacaktır:

5
Divan‐ı Hikmet (Haz: Hayati Bice), Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1993, s.51.
6
Age, s.78.
96 Dünyada Mevlâna İzleri – Bildiriler
Türk Dünyasında Mevlâna ve Mevlâna’nın Türk Dünyasında … 97
Arş ü kürsî levh ü kalem hemme bîzâr
Işksızlarga dozah bâbın açar dostlar7
Yesevî, çok daha açık ve kesin bir dille “Işksızlarnı hem cânı yok hem
imânı”8 diyerek âşkı olmayanın iman sahibi de olmadığını tekrar tekrar
söylemektedir… Kudret-i ilahî ile yaratılmış ve aşksızlara kapılarını açmış
olan yedi cehennem, âşıkların narasından korkar ve kaçar. Ağlayıp Al-
lah’tan medet diler ve âşıkların bir âhına –bile- dayanamayacağını söyler.
Cehennemin ateşi, âşıkların gözyaşlarıyla söner. Zaten Allah da, dîdârını
âşıklara gösterme vâdinde bulunmuştur: “Dîdârını âşılarga va’de kıldı”.9
Bundan dolayıdır ki, Ahmed Yesevî’nin tavsiyesi, zâhid olmamak, âbid
olmamak; âşık olmak ve aşk yolunda sadakatten ayrılmamaktır:
Zâhid bolma, âbid bolma âşık bolgıl
Mihnet tartıp aşk yolıda sâdık bolgıl10
Hz. Mevlâna’nın aşk anlayışı, özü yani mahiyeti itibarıyla Ahmed
Yesevî’den hiç de farklı değildir. O da aşkı yüceltmekte ve âşık olmayı
tavsiye etmektedir. Mevlâna’ya göre; aşk yolu, Peygamber yoludur. Aşk
annemizdir; biz de aşkın çocuğuyuz. Aşksız yaşamak, ölümdür; aşk yo-
lunda ölmekse ebedî hayata kavuşmaktır. Aşk, sayıya sığmaz; bundan
dolayı da, hakikatte Tanrı sıfatıdır. Kısaca aşk, kurtuluştur. Kullar için na-
maz, günde beş vakittir; âşıklar ise devamlı olarak namazdadır… Hz. Mev-
lâna’nın Mesnevî’den, Divan-ı Kebir’den ve Rubaîler’den alınmış aşk hak-
kındaki bazı sözleri şöyledir:
Aşk, sayıya sığmayan sevgidir. Bu yüzden de gerçekte Tanrı sıfatıdır;
kula verilişi geçici bir şeydir.
Aşk öyle bir nur ağacıdır ki, dalları ezelde, kökleri de ebededir. Bu
ağaç ne arşa dayanır ne de yeryüzüne, bu ağacın gövdesi de yoktur.
Biz aşkın âşıkıyız; çünkü aşk kurtuluştur.
Bizim peygamberimizin yolu aşk yoludur. Biz aşkın çocuğuyuz, aşk da
bizim annemiz.
Aşk, Tanrı sırlarının usturlabıdır.

7
Age, s.39.
8
Age, s.112.
9
Age, s.30.
10
Divan‐ı Hikmet’ten Seçmeler (Haz. Kemal Eraslan), Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1983,
s.120.
Dünyada Mevlâna İzleri – Bildiriler 97
98 Mehmet TEMİZKAN

Aşksız yaşama ki ölmeyesin. Bari aşk yolunda öl ki, ebedî hayata kavu-
şasın.
Kimin aşka meyli yoksa kanatsız bir kuşa döner; eyvahlar olsun ona.
Yol gösteren kulluk namaz beş vakittir; âşıklarsa hep namazdadır.
Son ifadede, günde beş vakit kılınan namazın yol gösterici olduğu;
aşıklarınsa her dem namazda oldukları söylenmektedir. Burada, namaz ile
aşk birleştirilmekte, aşkın “yol göstericilik” yani “rehberlik” vasfı vurgu-
lanmaktadır. Daha önce de söylediğimiz gibi, tarikat hidayet yolunda aşkı
esas alır, rehber edinir. Biraz sonra, Azerbaycan sahasından Fuzulî’de aşk -
rehber ilişkisini daha açık bir şekilde göreceğiz.
Alınan örneklerin de çok açık olarak gösterdiği gibi, Ahmed Yesevî ile
Hz. Mevlâna’nın aşk anlayışları tamamen aynıdır. Onlarda aşk dışında
aynı olan, müşterek olan daha pek çok şey vardır. Bunların tamamının
veya bir kısmının ortaya konması, Ahmed Yesevî’nin Türk dünyasının
ortak şahsiyeti olması dolayısıyla, Hz. Mevlâna’nın çeşitli Türk toplulukları
tarafından daha kolay tanınmasına ve benimsenmesine zemin teşkil edebi-
lecektir.
Bu tespitten sonra, muhtelif Türk topluluklarının önde gelen bazı şair-
leriyle Hz. Mevlâna’daki aşk anlayışını mukayeseli olarak incelemeye ge-
çebiliriz.

1. Azerbaycan sahası: Azerbaycan edebiyatı denince akla ilk gelen
isim, Fuzulî’dir. Biraz önce, Hz. Mevlâna’nın namaz ile aşkı birleştirmek
suretiyle aşk-rehber ilişkisinden söz ettiğini görmüştük. Fuzulî, bu ilişkiyi
çok daha açık bir şekilde ifade eder. Türkçe Divan’ının ilk gazelinin ilk
beyti şu şekildedir:
Kad enâre’l-ışkı li’l-uşşâki minhâce’l-hüdâ
Sâlik-i râh-ı hakîkat ışka eyler iktidâ
“Aşk, âşıklara hidayet yolunu aydınlatınca, hakikat yolunun yolcusu
aşka uyar. (Onun gösterdiği yola gider.)”11 Aşkın yıldıza benzetildiği, aşk
yıldızının hidayet yolunu aydınlattığı ve bundan dolayı hakikat yolunun
yolcularının aşka uyduğu, aşkın bu yolculara rehberlik ettiği söylenen be-
yit, Hz. Mevlâna ile Fuzulî’nin aynı şeyi farklı şekillerde ifade ettiklerini
gayet açık bir biçimde ortaya koymaktadır.

11
Ali Nihad Tarlan, Fuzulî Divanı Şerhi, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1985, C.I, s.12–13.
98 Dünyada Mevlâna İzleri – Bildiriler
Türk Dünyasında Mevlâna ve Mevlâna’nın Türk Dünyasında … 99
Hatırlanacağı gibi Mevlâna, “Sadece aşk, sadece aşk, başka da bir işi-
miz yoktur.” demekteydi. Fuzulî ise, çok meşhur olan
İlm kesbiyle pâye-i rif’at
Ârzû-yı muhâl imiş ancak
Aşk imiş her ne var ‘âlemde
İlm bir kîl ü kâl imiş ancak12
şeklindeki kıt’asında, âlemde var olan şeyin sadece aşk olduğunu, gerisinin
dedikodudan ibaret bulunduğunu söylemektedir. Dikkat edilirse, burada
da Mevlâna ile Fuzulî’nin aynı şeyi terennüm ettiği görülecektir.
Yine Mevlâna “Aşksız yaşama ki ölmeyesin. Bari aşk yolunda öl ki,
ebedî hayata kavuşasın.” diyordu. Buradaki aşk, Tanrı aşkı; ölmek de
maddî varlıktan, mâsivâdan sıyrılmaktır. Allah bâkî olduğu için, aşk yo-
lunda ölen âşık da ebedî hayata kavuşmuş olacaktır. Fuzulî ise şöyle de-
mektedir:
Işk kilki çekdi hat harf-i vücûd-ı âşıka
Kim ola sâbit Hak isbâtında nefy-i mâ’adâ
“Aşk kalemi, âşığın varlığı sözü üzerine bir çizgi çekti, yani âşığın var-
lığını iptal etti. Tâ ki Allah’ı ispat için ondan başkasını ortadan kaldırmak
hususu yerine getirilmiş olsun.”13 Bu beyitte, âşığın maddî varlığını yok
eden şey, aşk kalemidir, yani aşktır. İkinci mısrada geçen “isbat” ise “bekâ-
bi’l-lâh” yani “Allah’ta ebedî olmak” demektir… Burada da Hz. Mevlâna
ile Fuzulî’nin aynı duyguyu, aynı anlayışı terennüm ettiği gayet açıktır.

2. Türkmenistan sahası: Yazılı edebiyat, Türkmen sahasında oldukça
geç teşekkül etmiştir. Etkileri dolayısıyla Yunus Emre, Nesimî, Fuzulî ve
Nevâyî … gibi Türk edebiyatının en büyük temsilcileri, “Türkmen Edebi-
yatının Tarıhı”nda yer bulan isimlerdir. Pek çok Türkmen şairin aşk anla-
yışı da, etkisi altında kaldıkları bu şairlerin anlayışından farklı değildir.
Mesela; Cihanşah Hakıkı isimli on beşinci yüzyıl Türkmen şairi
Ey ki husnundır kemal-ı gudrat-ı rahmanımız

12
K. Akyüz-S. Beken-S. Yüksel-M. Cumbur, Fuzulî Divanı, Akçağ Yay., Ankara 1990, s.306.
13
Ali Nihad Tarlan, age., s.17.
Dünyada Mevlâna İzleri – Bildiriler 99
100 Mehmet TEMİZKAN

Gudrat-ı rahmana hayran olmayan şeytanıdır14
derken, sevgilinin güzelliğinde Allah’ın kudretinin kemalini görmekte ve
Allah’ın kudretine hayran olmayan kişinin şeytanın yolunda olduğunu
ifade etmektedir. Yani, maddî güzelliğe olan hayranlık, aslında ilahî güzel-
liğe ve ilahî kudretedir. Şair, bunu belirttikten sonra
Dilberin yolunda ger ehlisen olgıl can pida
Terk-i can itmek bu yolda ömr-i cavıdanıdır15
diyerek, dilberin yolunda can vermenin ebedî hayata kavuşmak olduğunu
söylemektedir. Dikkat edilirse, Hakıkı’nın “Bari aşk yolunda öl ki, ebedî
hayata kavuşasın.” diyen Mevlâna gibi düşündüğü görülecektir.
Türkmen edebiyatı dendiğinde akla gelen ilk isim, Mahtumkulu’dur.
Ahmed Yesevî, Yunus Emre ve Fuzulî etkisinin açık olarak görüldüğü
Mahtumkulu, “Büryane Boldum İmdi” başlıklı şiirinde, aşkı ateşe; kendisi-
ni de bu ateşe düşmüş pervaneye benzetmektedir. Pervane gibi aşk ateşin-
de yanmakla cisminin kebaba döndüğünü, gözyaşı döküp virane olduğunu
ifade etmektedir. Bu, maddî varlıktan sıyrılmanın sembolik anlatımıdır.
Şair, bu yolla ağyârdan ayrıldığını, onlara bîgâne olduğunu da ilave etmek-
tedir. Bilindiği gibi ağyâr, tasavvufta “mâsivâ” yani Allah’ın dışındaki her
şey demektir. Kısaca, Mahtumkulu aşk ateşinde yanmakla “fenâ- fi’l-lâh”
makamına eriştiğini söylemektedir. Bu makamda, canın ve bedenin yok
olduğundan, aşkın asker yığıp akıl mülkünü dağıttığından, aklın talan
edilip divane olunduğundan söz edilmektedir. Bu şiirin iki bendi şu şekil-
dedir:
Aşk ateşine düştüm, pervâne boldum imdi,
Şevkin közüne köydüm, büryâne boldum imdi,
Cismim kebaba döndü, giryâne boldum imdi,
Genc isteyenler gelsin, virâne boldum imdi,
Ayrıldım ağyarlardan, bîgâne boldum imdi.
(…)
Bir makama duş boldum, fikr onda fikre battı,
Can onda candan boldu, essinden gidip yattı,

14
Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1998, C.10,
s.292.
15
Age, s.292.
100 Dünyada Mevlâna İzleri – Bildiriler