Türk Dili Tarihi II

256 Pages·1984·15.641 MB·Turkish

by  Ahmet Caferoğlu

TÜRK
DİLi T. ARİHI
.. il
\
ÖN SÖZ
Sahibi ve konuşanı kadar yqyılma ve göçsever eğilimli olan Türk dilinin Orta
Asya devresi, eseriıı birinci cildinde belirtildiği gibi içerisine «Orta-Türkçe»yi ve
gelişme çevresini alan, dallanmış-budaklanmış olınasırıa bakılmadan, tarafım­
dan «Müşterek Orta-Asya Türkçesi» kanadı altında birleşti;ilmiştir. Tamanıile
edebi ve yaz.ı dili karakteri taşıyan bu Türkçe, önceleri Orta-Asya'nın coğrafik sı­
nırları içerisinde gelişnıeğe başlayarak sonraları Mogol ayaklanması ile Timurı'ler.
devrinde, çok uzak Kıpçak illerine, Mısır ve Suriye gibi ülkelere de yayılma ka
bi/iyeiini elde etmiştir. Orta-Asya dışı bu Türkçe, eserde, Kıpçak Türkçesi gibi
müstakil bir dil şubesi olarak ele alınmış ve incelenmiştir._
Tarih itibarile X/. yüzyıldan XVI. yüzyıl başlarına kadar devam edegelen
bu Orta-Türkçe, Coğrafik yayılmadaki istidadma bakmadan, merkezini nispeten
daha sınırlı sayacağımız Orta~Asya içerisinde kurmuş, etnik olduğu kadar, dil yö
nünden de, hem «Karahanlı> yahut «Hakaniye» hem de Oğuz ve Kıpçak Türkçe
lerini bağdaştırmaya ç;alışmıştır. Aslında iki müstakil dil grubu teşkil eden bu. iki
edebi Türkçe, çeşitli adlandırinalara bakmadan, kaynağını Orta-Asya'mn bu dev
resinden almış ve çağına göre zengince bir malzeme bolluğuna sahip olmuştur.
Bunda kültür değiştirmelerinin, inkar edilemeyen büyük etkileri olmuşiur. Bilhassa
yeni yeni sahalara yayılırken, komşu ve çeşitli dillerle olan çatışmalar ve sürtüş­
meler, bu gelişme için hayırlı ·olmuştur. Yeni vatan edinme/erle, göçebelikten yer
leşik hayat tarzına geçme ve alışma şüphesiz, Türk dilli ınerkezleriiı kurulması
ile, dil birleşimine ve modifikasyonuna, yeni imkanlar temin etmiştir.
Bu gelişme, Türk dilinin «eski ~levresi»nc nispetle, tamamile yeni şartlar içe~
,isinde ce,:eyan f!tmiştir. Eski yabancı dinler, yerini ve _kültür nakil/iğini İslamlı­
ğa terketınştir. Bilhassa eski hurufat sisteminin geniş yayılımının ortadan kaldırıl­
ması, epeyce zamana bağlı idi. Uzun zaman Orıa:.Asya kültürünün genişlemesine
yardımcı olüıİ Uygur harfleri bahis konusu idi. Yeni diıı, eskilerine ait bir yığın
deyim ve kullanışları temizlenıeğe koyulurken, kendisine ait yeni anlamları ve gra
mer şekillerini, Türkçeye sokma.va çalışıyordu. Bu yönden «Orta-Türkçe» for
masyonu başka başka amilerin ve dil geleneklerinin şiddetli etkisi altında _kalmak
tan kendisini kurtaramamıştır. Kaşgarlı Mahmud'un dilciliği, Yusuf Has-Hacib'in
şairliği ve Ali Şir'in türkçülüğü, hep bu şartların doğurduğu müspet kültür rö
nesansmın birer unsur/arzdır.
· -VIII-
Dilci olarak arap filoloji mektebi şagirtleri mesabesinde bulunan bu Türk
fi lvloglarırıın, konuştukları dile edebi ve yazı dili karakteri vermelerinin başarısı,
Türk dilli karma bir ıııedeniyetiıı doğuşunu mi.ijdelı:mekte idi. Üçü de milli dil ve
unun ürünü sayılan Türk edebiyatıııın kurucularıııdaııdır. Din dili olarak 1'.ürk
· muhitinde arapçaııııı kurduğu hakimiyeti, Türk (lifi yaradılışına kondurmak iste
meyen ve aııa dilleri kadar bildikleri bu yabaııcı dil yanında, kılı kırk yararcasına
Türkçeyi işlemeleri ve oııa müstakil bir ı:deb'i veçhe ve istikamet temin etmeleri,
-· doğrusu Türk dili sahasında kimseye nasip olmayan büyük bir hizmet ve şeref
olmuştur.
Mevcut malzemenin, çağına ve tabakalaşmasına göre dilce· işlenmediği bir
devre için, isabetli bir şekilde ve başarılı bir karar vermek pek zordur, Zaten bu
es.:r de, böyle bir iddiada bulunmamaktadır. Bahusus ki, bugünkü dil araştırma­
larına rağmen, umum Türk dili yapısının gerçek bir bilançosu, henüz tespit edile
memiştir. Bu şart/at altında, eserin gayesi, imkanlar nispetinde, dağınık ve bir
birinden uzak sahalarda gelişmiş olan edebi Türk şivelerini,. gramer yönünden,
bir hizaya, yahut gruplar haline getirmek olmuştur. Çoğu zaman bu tasnif, coğ­
rajik saha adlan ile adlandırılmıştır. Fakat gramer yapıları ve kuralları, esas
gruplaşma ıınsuru olmadığından ayrı tutulmamıştır. Bazen ise, etnik zümre/eşme­
ler kanadı altına alınmışlardır : Çağatay, Kanklı, Karluk, Kıpçak, Azeri ve saire
gibi. Bunlardan bazıları hakkında, bugün bile, bilgimiz az ve noksandır. Malzeme-·
sizlik yüzünden, araştırılmaları bilinmeyen bir geleceğe bırakılmıştır.
Zaman zaman, Türk dili gelişmesinin aydııılatılması icabı olarak, dilimiz,
kültür tarihimizle beraber, toplu bir halde müıalea edilmiştir. Birbirini destekle
yen
ve aydınlatan bu iki milli servetin ihmaline asla eserde yer verilmemiştir. Ge
rekeıı dikkatin harcanmasına itina gösterilmiştir.
Tasnif bakımından eserde, birinci ciltte uygulaııun sisteme olduğu gibi. uyul
muştur. Buiıa göre de eserin ağırlık merkezini, çağ icabı «Müşterek Orta-Asya
edebi Türkçesi» dolayısı Ue Kıpçak ve Çagatay Türkçelerinin, dil, kuşak ve soy
sopları teşkil etmiştir. Dal-budak/arının araştırılması ise eserin iV. cildindeki
«Canlı şiveler~ bölümüne bırakılmıştır. Bunu gerektiren sebeplerin başında, Türk
şivelerinin doğru dürüst bir tasnif sisiemiııe bağlamlmamasıdır. Bir nevi dil işpor­
tacılığına dökülen bu tasnif /erin, en sadesini tercih etmek, bence ·e n isabetli yol
olarak seçilmiştir. ~ive/er arasındaki silsile insicamı, bu yolla daha kolay temin
. edilmiş olacaktır.
Bununla .birlikte Türk dili ve edebiyatı üzerinde çalışanlara bir kolaylık ol
mak üzere, grup teşkil edebilecek olan eserlerden az da olsa ·örnekler verilmiştir.
Lugat karakterinde olanlardan ise, Türk etnolojisine, folklor.una, halkiyatına ve
kültür unsurlarına ait-olanları, önemle belirti/ineğe çalışılmıştıt. Hatta, zaman
zaman, konu icabı ve gerekçesi olarak Türk Toponimisi sahasına da el uzatılnuş­
ıır. Kültür tarihi değerlerinden olan bu unsurları içerisine aian ese;/er, çeşnisine,
-IX-
konusurıa ve malzemesine güre, tetkik edilmiştir. Bu yüzden korıuliır arasında,
malzrnıe zenginliği ve fa kirlii;i ortamuıda, farklar olman11ş değildir. Ayarlanma
sına imkan nispetinde dikkat edilmiştir.
Diliıı iç yapısı bakımıııdan, bölümlerin gramer ayrılık w özellikleri, ıvpiu
olarak, aııa · haılarile tespit edilmiştir. Sırf bu bölümlerin karakterini tayine bir
ölçü olabilecek olaıı gramer hususiyetlerinin daha geııiş ve etraflı izahı «Grundr ss
1
Plıilologüıe Tıırcicae Fııııdemanta, /. Wiesbaden 1959>>d a yapılmış bulunmakta
dır. Buna güre de teferruata 'girişilmesiııe liizuın kalmamıştır.
Bunlar dışında ayrıca eserde, Türk gramerci/iği mektebine, müstakil bir. yer
ayrılması hususu, faydalı görülmüştür. Ayni şey, Türk leksiJ...ografisi için de va
rittir. Her iki konu, ilk başlangıç çağı imkanları ve ııuı/zemeleri nispetinde, ihata
edilmiş bulurıııuıkıadır. Türk kiiltiir tarihi araştırıcıları için bu alanda, oldukça
dikkate değer noktalar buluıımaktaclır. İşin erbabına terki, iııkiirı güç insaf tan ol
sa gerektir.
Eserdeki konular, lüzumlu kayııakhır bibliyografi si ile tevsik edilmiştir: Araş­
tırıcılara daha geniş inıktmlar temini gayesi le, her dildeki· eser ve makaleler, . göz
önünde bulundurulmuştur. Ayrıca müstakil bir bahis açılmasıııa lüzum görül-
memiştir. .
Eser, bilhassa öğretmeıılerle öğrencilerin kolayca fayda/anmaları noktasından
ele alınmıştır. Kendilerinin, bir çok sebeplerdeıı dolayı, elde edeıniyeceklerini, bu .
eserde bulacaklarını umarını.
Eserin baskısına nezaret eden ve Jıer hususta yardımıııı esirgeıiıiyen faal ve
enerjik asistanlıırımızdan Osman Sertkaya'ya burada teşekkürü zevkli bir borç
bilirim. Hele indeksi bütünüyle ona borçluyum.
A. Caferoğlu.
Levent
Nisan, 1972
İÇİNDEKİLER
Önsö:ı VII-IX
İçindekiler XI-Xlll
Kısaltmalar XIII-XIV
BÖLÜM
BİRİNCİ
Orta-Türkçe Devri (Giriş) (1 - 48)
Ort:ı-Asya Türklüğü ve kültürü l- 6
Türklerin ilk i..ıam · medeniyeti daireiine · &iri~leri 6-" 8
. Arap-Türk yaklaşması 8- 15
Türk dilinin islam dünyasın.& ıiri~i ıs- 19
Kaşgarlı Mahmul 19- 20
Esı:rinin iç konusu 21- 22
İlk Türk toponomisi 22- 29
Kaşıarlıya göre dünya ,ıaritası ~ 30
Ka5garlıya göre Türk ulusunun boyları 30- 32
Paşgarlıya göre Türk ~ivelerinin fonetik ve morfolojik yapıM 32- 3S
Divanü . Lüı:aıi't-Türk'c göre ı·ürk ~iveleri ayrılıkları 3S- 39
Hakaniye Türkçesi 39- 42
Oğuz Türkçesi 42- .4.4.
K:ı\garlıdan örnekler ~
1. Alp-er-tonı:a mersiyesi (44- 4S)
11. Uygurlara kar~, sava:ıtan (4S- 46)
111. B:ısmillere kar:ıı sava:ıtan ( . 46)
lV. Bahar tasvirinden (46- 47)
V. Kurt avı ( 411)
İKİNCİ BÖLÜM
Müşterek Orta-Asya Türkçesi (49 73)
Yapısı ve ürünleri 49- so
so-
Ka>sar Türkçesi ürünleri : Kuıadgu BiliJ ,ı
El;erin yazarı, konusu, tarihi ve adı sı- 60
Kutadgu Biliii'in ıür yapm 61- c;3.
Aliıeruyon 63- 73
...:___ XII-'-
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
«Müşterek Orta-Asya Türkçesi»nin Kaşgar şivesinde )azılmış diğer
eserleri (74 101)
Atebctü'l~hakayık 75- 79
Ahmet Yesevi ve hikmetleri 80- 82
Sarayçık . testisi üzerindeki beyitler 83- 84
Kuıadgu Biliğ'in giri~ bölümli ss
Kıs.ısü'l-enbiya ·ıı6- 89
Tefsir, ·Fıkıh ve Kur'an tercümeleri· dili 90- 93
Ashabü-1-kchf'dcn örnekler 94
Oğuz Kağan desİaııı 95- 96
•Kı.rahanlı Türkçesi•nin aramer yapısı 97-101
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Müşterek Orta-Asya şivesinin Batı-Türkistan şiveleri (102 - 129)
Miişterek Orta-Asya şivesinin Batı-Tüıkisıan şiveleri 102-103
Harezm ili . . . . . 104-106
Harezm ili şivesının doğuşu . . . . . 107-110
Hıırezm şivesinde yazılmış eserler ve sive hu,usiyeıleri 111
Nehcü'l-fcradis 112-114
imla özellikleri 114-115
sözlük özellikleri 115-116
Nchcü'l·f~radis'ten örnekler 116
Mııinü'l-mürid 117
Muhabbet-name 118-120
Muhı.bbct-n:ime'den örnekler 121
MukadJi~tü'l-cdeb 122-126
Mehmed (Muhammed) Bini Kays ve eseri . 126--129
H.ırı.:zm şivesinin gramer yapısı 130-134
BEŞİNCİ UÖLÜM
Yazılış yerleri bilinmeyen bazı Batı-Türkistan
Türkçe kaynakları (135 - 143)
Yazılı~ yerleri bilinmeyen· bazı Batı-Türkistan Türkçe kaynaklan 135
1. Kıssa-i Yusuf 136-141
2. Revnakü '1-isHinı 142- 143
-XIII-
ALTJNCT BÖLÜM
«Müşterek Orla·Asya Türkçcsi•niıi İnın şiveleri (144 - 149)
·Mii)lerck Orta-Asya Türli.çc~i·nin İran ~ivc:kri 144-149
YEDİNCİ BÖLÜM
Altıın-Orda (Altın-Ordu) Türk ilk!ri 1'ürkçcsinin Relişmesi ve
kaynakları (150 - 186)
Alıun-orda (Alıın-Ordu) Türk illeri ·Türkçcsi'ııin gelhmesi ve kaynaklan 150-ISS
Kıpçak ili Türlı:çı..-si ve kaynaklan . . . . . . . 156-UI
1. Slovo o Polli.u tgorcve (İııor'un ordusu hakkında kaside) IS9-160
2. Codex Cumanicus 161-,-183
Codex'in fonetik ve diyalektik yapısı . 183-186
Türk leksikografi mektebi ve Kıpçakça sözlükler 187-192
İlk Türk gramerdliii mekıebi 192-194
SEKİZİN C i BÖL Ü M
Çağatay Türkçesi gelişmesi ve karakteri (195 - 229)
Çağatay Türkçesi gelişmesi ve karekteri 195-211
Semarkanı ve Heraı'ın kültür merkezciliii 212-222
Çağatay Türk.~esi leltsikoırafi mektebi ve mahsulleri 223-229
Dizin (230 243)
Düzeltme cedveli .(244 246)
KISALTMALAR
A B A w Abhandlungen der lkrlincr Akadcmie eler Wissenschafıen, Bcr·
lin.
A M Asia Major, Leipzig.
AO · Archiv Orienıalni, Prahıı.
AY B Azerbaycan Yurt Dilgi:.i, lsıanbul.
Belleten Türk_ Tarih IC.uruıriu Bellclcn, Ankara.
C A J Cenlral Asiaıic Journal, Wiesbadeo.
Der İslam Zeitıchrifı für Ceschk:htc und Kültür des lslamischen Oricnıs.
Berlin
XIV -
,,DTCF ·D Dil ve Tarih-Coğrafya Fakiilıcsi Dcrb'İsi, Ankara.
D A N Dokladı Akadcmia Nauk, Mu,kova.
• E I Encyclopcdie de l'lslam, Lciden .
F. v Epi.grnfik.ı Vosıuka, Moskova-Leniııgrad.
A İslam Ansiklopedisi, İstanbul.
i i A .N · İzvcsıiya, İ1Jıparaıor:,ki Ak:ıdcmii Nauk, Moskva-1.eningrad.
J A Journal A:,iati4uc, Paris.
J RA s Jourrıal _of ıhc Royal Asiatic Socicty, London.
K Cs A Körösi Csomıı - .Archi\um, lludapeşte.
K. S:t. Kcleti Szenılc (Hcvue Oricnıalc), Bııdapcste.
M s F Ou. Memoircs Je la Sm:icııc Finııo - Ougriennc, Helsingfors.
MSOS Miııcilungcn <lcs Scminars flir Oricnıalisıische Sprachen, Bertin.
o L Z Orientalische Literaıurzeitııng,
Oriens Millctlerarası Şark Tetkikleri Cemiyeti Mecmuası, Leiden.
Ph T F Philologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden. .
R o Rocznik Oricnıalistyczny, Krakov.
S BA W Sitzungsberichte der Berlincr Akademie der Wissenschaften,
Berlin.
S P A W Siı.tungsbenche der Preussiscİıen Akadeınie der Wissenschaften,
Bertin.
S T Sovetskaya Tyu·rkologiya, Baku.
T D Türk Dili, Ankara.
TDAY Belleten Tiirk Dili Araştırmaları Yıllığı, Belleten, Ankara.
TDED Türk Dili ve· Edebiyatı Dergisi, İstanbul.
TDK Türk Dil Kurumu, Ankara.
TKA Türk Kültürii Ara~tırmaları, Ankara.
TKAE Türk Kültürünü Ara'jtırma Enstitüsü, Ankara.
T M Türkiyat Mecmuası, İstanbul.
T p T'oung • Pao, Leiden.
T Sb. Tyurkologiçeskie Sbornik, Moskova.
TTK Türk Tarih Kurumu, Ankara.
U A Jb; Ural· Altaische Jahrbucher, Wicsbaden.
u
J Ungarische Jahrbüchcr, Berlin.
Ülkü Ülkü, Halkevlçri Mecmuası, Ankara.
ZDMG Zeilschrift der Deuıschen Morgenlandischen Gesellschaft.
Lcipzig.
ZKV Zapiski Kollegii Vostokovedov, Moskova,
zvo
Zapiski Vosloçnago Otdeleniya, Petersburg.
XI. -XVI. ASIR «MÜŞTEREK ORTA-ASYA
"
TÜRKÇESİ» VE GELİŞMESİ
CJRTA TÜRKÇE DEVRİ
ORTA-ASYA TÜRKLÜGÜ ve KÜLTÜRÜ
840 yılında Kırgızların hücumu ile Uygur hanlığı tamamile çöktükten son
ra, geleneklerine bağlı Uygurların önemli bir kolu, ana yurtlarından göç ederek
Beşbalık, Turfan, Bargöl, Hami vesaire havzalarında yerleşmişlerdir. Bu yüzden,
eski Uygur kültür sahası, olduğu gibi, başka Türk boylarına bırakılmıştır. Buna
karşılık, Turfan ve Hami sahasına yeni göç elmiş olan Uygurlar, eski çok dinli
medeni seviyelerini muhafaza etmekle kalmayarak, diğer Türk il ve boylarına da,
kendi medeniyet ve dillerini aşılamaya devanı etmişlerdir1• Devrin Türklük tari
hinde önemli rol oynayan Karluklar, Tarbagataydan inerek İli elinin lssıkgöl yö-
. resinde yerleştiler. Kırgızlar da eskisi gibi yurtları olan Mogolistanla Orhun lrnv
zası yöresinde oturmakta idiler. Karluklarla herhangi bir akrabalıkları olup ol
ımıdığı şimdiye kadar bir türlü tespit edilemiyen Karahanlılar ise Kaşgada Çu ır­
mağı üzerindeki Karabalgasunu işgal etmişlerdi. Türkler bu tarihten ta Karahan
lılar devletinin kuruluşuna kadar, geniş Türk.islan sahasında, bir türlü ortaklaşa
bir devlet kuramamışlardır. Ancak X. yüzyılın başlarına doğru, müstakil bir dev
let kuran Karahanlılar2, çevrenin Türk halklarını kendi idareleri altına aldıktan
sonra, bu yeni Türk devletinin kurucusu sayılan Salık Bugra hanın (ölümü 992J3,
1 Ed. Chavanıws ve P. Pelliot, Un Traite Mmıkheen retrouve en Clıhıe JA.,
1913, Mars-Avril, 285. ·
2 Daha fazla bilgi için bk, F. Köprülü, Türkiye Tarihi, İstanbul, 1923; V. Bar
lold, Orta Aııya Türk tarih-i hakkında. dersler, İstanbul, 1927; Necati Lugal, Karahan
lılıır, ,,Müneccimbaşı Şeyh Ahmed Dedt> Efcndi'nin Gamiü'd-diivel adlı eserinden.,, Ka
ralıaııhlar ve Anadolu Selçukileri, İstanbul 1940; Şemseddin [Günaltay) Mufassal
Tiirk Tarihi, İstanbul; E !, II. 494 «llek-kha:rı». .
3 Bu hususta: bk. F. Gıenard, La legende de Satok Boghra khan et l'histoire,
Faris, 1900, JA 9e serie, XV. Bu makale Osman Turan tarafından türkçeye tercüme
edilmiştir [ «Üllcfü> XIII, Ankara 1939, sayı 74, 145. s. : XIV; sayı 79, 47 · 52; sayı
~o. 153-160; sayı 82, 343-350; sayı 83, .t29-436 i,
Türk Dili Tarihi · F. 1