Türk Bas›n›nda Büyük Nutuk'un Yans›malar›

40 Pages·2011·0.22 MB·Turkish

Ankara Üniversitesi Türk İnk›lâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi
S 44, Güz 2009, s. 673-712
Türk Bas›n›nda Büyük Nutuk’un Yans›malar›
Dr. Serap TAŞDEMİR∗
Özet
Mustafa Kemal Paşa, Büyük Nutuk’u 15 Ekim 1927 tarihinde başlayan
Cumhuriyet Halk F›rkas›’n›n İkinci Büyük Kongresi’nde, F›rka’n›n Genel Başkan›
ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Cumhurbaşkan› s›fat›yla okumuştur. Gazi, 21
Ekim tarihine kadar, günde yaklaş›k alt› buçuk saat konuşarak, 1919’dan 1927’ye
yaşananlar›n genel bir değerlendirmesini yapm›şt›r. Nutuk, vermek istediği mesajla
toplumda büyük yank›lar uyand›rm›ş, birçok alanda bilimsel çal›şmalar›n konusu
olmuş ve halen de olmaya devam etmektedir.
Bu araşt›rmada, 1919-1927 y›llar›n› kapsayan dönemde ülkenin ve bas›n›n
durumu hakk›nda k›sa bir değerlendirme yap›ld›ktan sonra, Mustafa Kemal
Paşa’n›n Büyük Nutuk’unu okuduğu tarihlerde yayg›n ve yerel bas›nda kamuoyuna
nas›l yans›t›ld›ğ› ve etkileri araşt›r›lacakt›r.
Anahtar Sözcükler: Büyük Nutuk, Mustafa Kemal Paşa, Yayg›n Bas›nda
Büyük Nutuk, Yerel Bas›nda Büyük Nutuk
Effect of the Great Speech in the Turkish Press
Abstract
The Effects of the Atatürk's Speech in the Turkish Press Mustafa Kemal Paşa
delivered his Speech as the leader of the Republican People's Party and the
President of the Republic in the Second General Congress of the Party that started
on October 15, 1927. Gazi Mustafa Kemal Paşa completed his address on October
21, speaking approximately six and half hours a day, and evaluated the main
content of what was experienced from 1919 to 1927. The messages given by the
Speech caused great reflections among the people, the Speech has thus become
subject to many scientific research up to the present..

∗ İnönü Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Malatya,
[email protected]
674 SERAP TAŞDEMİR
This study will first provide a short assessment of the country and the press
between 1919 and 1927, and then will examine the reflections and effects of the
Speech on the common and local press in the same period.
Key Words: The Great Speech, Mustafa Kemal Paşa, the Great Speech in
Turkish Press
GİRİŞ
Cumhuriyet Halk F›rkas›’n›n İkinci Büyük Kongresinde Büyük
Nutuk’u1 okuyan Mustafa Kemal Paşa, kongreyi izlemeye gelen Parti
delegelerine, milletvekillerine, büyükelçilere, yabanc› elçilik görevlilerine ve
bas›n arac›l›ğ›yla tüm millete, gelecekte yap›lacak hizmetlerden çok 1919-
1927 y›llar› aras›nda neler yap›ld›ğ›n›n hesab›n› vermiştir.2 Yayg›n ve yerel
bas›nda ilgiyle izlenen Büyük Nutuk, sadece okunduğu tarihler aras›nda
değil (15–20 Ekim 1927), öncesi ve sonras›nda da gazetelerde gündem
oluşturmaya devam etmiştir.3 Büyük Nutuk’un bas›ndaki yank›lar›n›
değerlendirmeden önce 1919–1927 y›llar› aras›nda Türkiye’deki siyasal
gelişmelere ve bas›nda yaşan›lan değişikliklere k›saca değinmek
gerekmektedir. Böylece, Mustafa Kemal Paşa’n›n Büyük Nutuk’u neden
Cumhuriyet Halk F›rkas› (CHF) büyük kongresinde okuduğunun yan›t› da
bulunacakt›r.
Dünyan›n en ihtişaml› ve uzun ömürlü devletlerinden biri olan Osmanl›
İmparatorluğu, 20. yüzy›la gelindiğinde eski gücünü koruyamam›ş, Birinci
Dünya Savaş›’n›n kaybedilmesinin ard›ndan büyük güçler taraf›ndan
paylaş›lm›şt›r. Ancak millet, İstanbul Hükümetince imzalanan Mondros
Mütarekesi’ni kabul etmeyerek yaşam›n› imparatorluk yöneticilerinden
farkl› bir mecrada mücadeleye devam karar› al›p bağ›ms›zl›k savaş›na
başlam›şt›r.
Milli Mücadele’nin k›v›lc›m› Mustafa Kemal Paşa’n›n Samsun’a
ç›k›ş›yla birlikte at›lm›ş, Amasya Tamimi ve Erzurum Kongresi’nin ard›ndan
gerçekleştirilen Sivas Kongresi’nde Yeni Türkiye’nin temelleri

1 Atatürk’ün bu nutkunun öteki söylevlerinden ay›rt edilebilmesi için okuyucular
taraf›ndan Büyük Nutuk diye adland›r›lmas› konusunda Bkz.: Enver Ziya Karal, “A盺
Konuşmas›”, Atatürk’ün Büyük Söylevi’nin 50. Y›l› Semineri, Türk Tarih Kurumu, Ankara,
1980, s. 1.
2 Mustafa Kemal Paşa aç›l›ş konuşmas›nda hesap vereceğini şu sözlerle dile
getirmiştir:“…senelerden beri devam eden efâl ve icraat›m›z›n milletimize hesab›n› vermek
vazifem olduğu kanaatindeyim…”. Akşam, 16 Teşrinievvel 1927, s. 1.
3 Araşt›rmada, yayg›n ve yerel bas›ndaki gazetelerin 13–31 Ekim 1927 tarihleri
aras›ndaki say›lar› incelenmiştir. Büyük Nutuk ile ilgili haber vermeye devam eden
Hâkimiyet-i Milliye gazetesinin 1-10 Kas›m 1927 tarihleri aras›ndaki say›lar› da araşt›rmaya
dahil edilmiştir.
TÜRK BASININDA BÜYÜK NUTUK’UN YANSIMALARI 675
oluşturulmuştur.4 İstanbul’un işgal edilmesinin ard›ndan Ankara’da toplanan
Büyük Millet Meclisi, Anadolu hareketine kamuoyunda meşruiyet sağlarken,
ayn› zamanda İstanbul Hükümeti karş›s›nda ulusal bir merkez olmuştur.5
Türkiye Büyük Millet Meclisi toplan›rken amaç siyasal iktidar› ele
geçirmek yerine ülkeyi işgalcilerden kurtarmak olduğundan dolay› üyeler
mecliste siyasal parti oluşturmayacaklar›na dair karar alm›şlard›. Buna
rağmen, Türkiye Komünist Partisi, Halk İştirakiyun Partisi gibi partiler
kurulmuş, Birinci ve İkinci Grup ortaya ç›km›şt›r. Mustafa Kemal Paşa
liderliğindeki Birinci Grup, sonradan Cumhuriyet Halk F›rkas›’na dönüşmüş
ve tarihsel süreçte kendisini Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk
Cemiyeti’nin devam› şeklinde temellendirmiştir.6 Cemiyetin kurulduğu
Sivas Kongresi (4–11 Eylül 1919) ilk kongre, partinin kuruluş tarihi de
İzmir’in kurtuluşunun birinci y›l› seçilmiştir. ARMHC örgütleri bu dönem
Halk F›rkas› örgütüne kat›lm›ş, kurulduğu günden başlayarak Halk F›rkas›7
ülkenin resmi partisi olmuştur.8 İkinci Grup ise seçimlere grup olarak
kat›lmad›ğ› gibi bireysel aday da göstermemiş/gösterememiştir.9 Ülkenin
düşman işgalinden kurtuluşuna değin işgal kuvvetleri ve İstanbul
Hükümeti’ne karş› tek vücut olan Milli Mücadele’nin önder kadrosu içindeki
fikir ayr›l›klar› saltanat›n kald›r›lmas› ve özellikle Cumhuriyet’in ilan›yla
birlikte su yüzüne ç›km›şt›r.10 Mustafa Kemal Paşa’n›n ulusal önder

4 Anadolu’da özellikle Ermeni ve Rum tehlikesinin ortaya ç›kt›ğ›/ç›kacağ› yerlerde yerel
örgütlenmeye gidilmiş, bu yerel örgütler Sivas Kongresi’nin ard›ndan Anadolu ve Rumeli
Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti(ARMHC) ad› alt›nda birleşmişlerdir. Bu birleşmeye rağmen
Anadolu’daki hareket, tek ve ulusal bir merkez olmay› ancak Büyük Millet Meclisi aç›ld›ktan
sonra sağlam›şt›r. Hakk› Uyar, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut
Yay›nlar›, İstanbul, 1999, s. 60.
5 İhsan Güneş, Birinci TBMM’nin Düşünce Yap›s› (1920-1923), Türkiye İş Bankas›
Yay›nlar›, Ankara, 1997, s. 55-71.
6 ARMHC ülkeyi düşmandan kurtarm›şt›. Kurtuluşu ve bağ›ms›zl›ğ› kazanarak milleti
mutlu eden “kadro”, onun devam› olan Cumhuriyet Halk F›rkas› ad›yla milleti ve devleti
bağ›ms›z bir şekilde yaşamas›n› sağlayacak, ülkeyi geri kalm›şl›ktan kurtararak
modernleştirecekti. Hakk› Uyar, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, s. 69–75.
7 1923 y›l›nda yap›lan seçimler sonras›nda 11 Eylül 1923 tarihini kuruluş tarihi kabul
eden Halk F›rkas›, Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas›’n›n kuruluşundan bir hafta önce, 10
Kas›m 1924 tarihinde ismini “Cumhuriyet Halk F›rkas›” olarak değiştirdi. 4. Büyük Kurultay
(1935)’daki nizamnamenin birinci maddesinde ise ismi Cumhuriyet Halk Partisi olarak kabul
edildi. Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler 1859-1952, İstanbul, 1952, s. 560;
Hikmet Bila, CHP Tarihi 1919-1979, Doruk Matbaac›l›k, Ankara, 1979, s. 65.
8 Mete Tunçay, “Cumhuriyet Halk Partisi (1923-1950)”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye
Ansiklopedisi, C. 8, İletişim Yay›nlar›, İstanbul, t.y., s. 2019.
9 İhsan Güneş, a.g.e., s. 5-100.
10 Birinci Büyük Millet Meclisi milletvekilleri, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk
Cemiyeti üyelerinden oluşmuştur. Farkl› toplumsal yap›lardan gelen milletvekillerinin farkl›
ideolojik yaklaş›mlar›n›n mücadeleyi olumsuz etkilemesinin önüne geçmek için Sivas
Kongresi’nde al›nan “Her türlü f›rkac›l›ktan” uzak durulmas› karar› BMM içinde
partileşmenin önünü kapam›ş, ancak bu karara rağmen Meclis’te birçok gruplaşmalar ve
hizipleşmeler oluşmuştur. Başlang›ç aşamas›nda oluşan bu gruplar sonraki zamanlarda
–bağ›ms›zlar d›ş›nda- kendilerini Birinci Grup ve İkinci Grup ad›yla ifade etmiştir. Hakk›
Uyar, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, s. 61.
676 SERAP TAŞDEMİR
kimliğiyle yönetimi biçimlendirme gücünü kabul ettirmesi önderler kadrosu
içindeki dağ›l›m› etkilemiştir.11 Milli Mücadele y›llar› boyunca yerel
önderler, ulusal önderler kadrosu ve ulusal önder şeklinde üçe ayr›labilen
önderlik, Mustafa Kemal Paşa’n›n ulusal ölçekte önder ve başkomutan
unvan›n› Gazi Paşal›ktan ayr›lmaks›z›n genişletmesine yol açm›şt›r.
1923 y›l›nda yap›lan seçimler sonucu 437 Birinci Meclis üyesinden
125’i yeniden seçilirken, milletvekillerinden 114’ü Birinci Gruba mensuptur.
Böylesi bir ortamda, Saltanat›n ve halifeliğin kald›r›lmas›na muhalif
olanlar›n da kat›l›m›yla12 17 Kas›m 1924’de Kaz›m Karabekir Paşa
başkanl›ğ›nda Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas› kurulmuştur. Halk
F›rkas›’ndan istifa eden milletvekilleri de bu partinin etraf›nda birleşmiştir.13
1925 y›l›nda meydana gelen Şeyh Sait İsyan› sonucu Takrir-i Sükûn
Yasas› ç›kar›lm›ş, devam›nda İstiklal Mahkemeleri kurulmuş,14 3 Haziran
1925’de Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas› kapat›larak siyasal muhalefete
son verilmiştir. Bu dönemde toplum yap›s›n› derinden etkileyecek bir dizi
radikal reform gerçekleştirilmiştir.15 Ülkede ard› ard›na yaşanan toplumsal
değişimlerin kabulünde16 -Mustafa Kemal Paşa’n›n Büyük Nutuk’ta belirttiği
gibi- Takrir-i Sükûn Kanunu önemli katk›lar sağlam›şt›r.17
Ziya Hurşit yönetiminde, Cumhurbaşkan›na yap›lacak suikast
girişiminin ortaya ç›kar›lmas› sonras›nda hem eski İttihatç›lar, hem de
Terakkiperver F›rka’n›n ileri gelenleri yarg›lanm›ş; gelişmelerle bir anlamda
muhalefet tasfiye edilmiş, muhalif lider adaylar› da siyaset sahnesinin

11 Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yay›nlar›, İstanbul, 2001,
s. 242.
12 Hakk› Uyar, “Atatürk Dönemi İç Politikas›”, Yak›n Dönem Türk Politik Tarihi, An›
Yay›nc›l›k, Ankara, 2006, s. 54. İkinci Grup üyeleri, İttihatç›lar ve sosyalistlerle bir araya
gelip örgütlü bir şekilde seçime girme karar› alamam›ş, Mustafa Kemal Paşa karş›tlar›n›n
oluşturduğu İkinci Grup ne kendisine başkan seçebilmiş ne de bir seçim bildirgesi
yay›nlayabilmiştir. Dolay›s›yla da seçimlerde başar› gösteremediler. İhsan Güneş, Birinci
TBMM’nin Düşünce Yap›s› (1920-1923), s. 99-100.
13 Ahmet Demirel, “Birinci Mecliste İktidar ve Muhalefet”, Yeni Türkiye Dergisi
Cumhuriyet Özel Say›s›, IV/23-24, (Eylül-Aral›k 1998), s. 308-310.
14 Erik Jan Zürcher, Milli Mücadelede İttihatç›l›k, Bağlam Yay›nlar›, İstanbul, 1995, s.
236.
15 Saltanat›n kald›r›lmas›, Cumhuriyetin ilan›, halifeliğin kald›r›lmas› gibi siyasal
gelişmeleri, 1925 ve 1926 y›l›nda yap›lan Şapka Kanunu, Tekke ve zaviyelerin kapat›lmas›,
Hukuk Fakültesi’nin aç›lmas›, takvim ve saatin değiştirilmesi, yeni Medeni Kanun ile Ceza
Kanunu gibi günlük hayat› ilgilendiren sosyal ve kültürel ink›lâplar bu dönemde uygulanmaya
başlam›şt›r. Kemal H. Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, Afa Yay›nlar›, İstanbul, 1996, s. 61.
Feroz Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, Kaynak Yay›nlar›, İstanbul, 1999, s. 75-76.
16 Feroz Ahmad, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, (Çev: Sedat Cem Karadeli), İstanbul Bilgi
Üniversitesi Yay›nlar›, İstanbul, 2006,s. 106; Emre Kongar, “Söylev Hangi Koşullar Alt›nda
Söylendi”, Türk Dili Dergisi, Söylev Özel Say›s›, XXXVI/314 (1 Kas›m 1977), s. 376-377.
17 Kemal Atatürk, Nutuk 1919-1927, Bugünkü Dille Yay›na Haz.: Zeynep Korkmaz,
Atatürk Araşt›rma Merkezi, Ankara, 2006, s. 605-606.
TÜRK BASININDA BÜYÜK NUTUK’UN YANSIMALARI 677
d›ş›nda kalm›şt›r.18 İkinci Büyük Millet Meclisi, yukar›da özetlenen siyasal
gelişmelerle süresini Temmuz ay›nda tamamlam›şt›r. 1927 y›l› Eylül ay›nda
yap›lan seçimleri “Gazi Mustafa Kemal” imzas›yla halka sunulan
Cumhuriyet Halk F›rkas› adaylar› kazanm›şt›r.19 Yeni Meclis’in 1 Kas›m
1927’de aç›lmas›ndan önce toplanan Cumhuriyet Halk F›rkas›’n›n ilk büyük
kongresinde Büyük Nutuk okunmuştur.20
Bu dönem bas›nda yaşanan gelişmeler değerlendirildiğinde:
Milli Mücadele döneminde bas›n Ankara ve İstanbul Hükümetini
destekleyenler şeklinde ikiye ayr›labilir. İstanbul gazeteleri içinde Milli
Mücadele’yi destekleyenler, karş›s›nda olanlar ve ayr›ca Anadolu’daki
direniş eylemine sempatiyle yaklaşanlar vard›.21 Anadolu’daki bas›nda da
benzer bir yaklaş›m görülmüştür. Babal›k (Konya), Albayrak (Erzurum),
Öğüt (Afyonkarahisar/Konya-Ankara), Aç›ksöz (Kastamonu), İrade-i Milliye
(Sivas), Hâkimiyet-i Milliye (Ankara) ve İzmir’e Doğru (Bal›kesir) gibi
gazeteler Milli Mücadele’yi desteklerken, Ferda (Adana), İrşat (Bal›kesir)
ve Zafer (Kastamonu) gibi gazeteler İstanbul Hükümetinin yan›nda yer
alm›şt›r.22 Bu dönemde, Anadolu’da ç›kan gazetelere sansür
uygulanmazken,23 İstanbul’da örfi idare ve sansür bas›n› ezmiştir.
İstanbul’un milli kuvvetler taraf›ndan kurtar›lmas› üzerine al›nan ilk
tedbirlerden biri örfi idare ve sansürün kald›r›lmas› olmuştur.24
Milli Mücadele devam ederken 8 Nisan 1920 günü halk› bilgilendirmek
ve kamuoyu oluşturmak amac›yla kurulan Anadolu Ajans›, 7 Haziran 1920
tarihinde çal›şmaya başlayan Matbuat ve İstihbarat Dairesi’ne bağlanm›şt›r.

18 Erik Jan Zürcher, Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas› (1924- 1925), İletişim Yay›nlar›,
İstanbul, 2007, s. 132; Erik Jan Zürcher, Milli Mücadelede İttihatç›l›k, s. 236.
19 Üçüncü dönem meclisinin milletvekillerini belirlemek amac›yla 23 Haziran 1927’de
CHF’de bir tüzük değişikliği yap›lm›şt›r. Buna göre, parti başkan›, milletvekili adaylar›n› tek
baş›na belirleme yetkisine sahip olmuştur. 1927 y›l›nda yap›lan seçimlerde –seçim öncesi
yap›lan tüzük değişikliğinin de etkisiyle- meclis daha homojen ve bağl› bir kimliğe
kavuşmuştur. Hasan Ünder, “Atatürk İmgesinin Siyasal Yaşamdaki Rolü”, Modern
Türkiye’de Siyasi Düşünce: Kemalizm, C. 2., İletişim Yay›nlar›, İstanbul, 2001, s. 142.
20 Sabahattin Selek, “Atatürk ve Büyük Nutuk”, “Nutuk” Nedir, Ne Değildir,
Der.:Ahmet Köklügiller, IQ Kültür Sanat Yay›nc›l›k, İstanbul, 2005, s. 54.
21 İleri, Yeni Gün, Akşam ve Vakit gibi gazeteler Milli Mücadele’yi desteklerken,
Peyam-› Sabah, Alemdar ve Türkçe İstanbul gazeteleri şiddetle Milli Mücadele’ye
sald›rm›şt›r. Tasvir-i Efkar, İstiklal, İkdam ve Tercüman-› Hakikat ise sempatiyle
yaklaşm›şt›r. H›fz› Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Bas›n Tarihi, Remzi Kitabevi,
İstanbul,2003, s. 98.
22 İzzet Öztoprak, Kurtuluş Savaş›’nda Türk Bas›n›, Türkiye İş Bankas› Kültür
Yay›nlar›, Ankara, 1981, s. 8-13.
23 Milli Mücadele’yi destekleyen Anadolu bas›n›na İstanbul hükümeti ve işgal
kuvvetlerince bask› yap›lm›şt›. Örneğin Konya’da yay›n yapan Öğüt gazetesi, 26 Ocak 1920
tarihinde, İngiliz yüksek komiserinin emriyle bask›na uğram›ş ve matbaas› tahrip edilmişti.
Alpay Kabacal›, Başlang›çtan Günümüze Türkiye’de Bas›n Sansürü, Gazeteciler Cemiyeti,
İstanbul, 1990, s. 109.
24 Turhan Feyzioğlu, “Türk Bas›n›n›n Kaderi”, Demokrasiye ve Diktatörlüğe Dair,
İstanbul Matbaac›l›k, İstanbul, 1957, s. 107.
678 SERAP TAŞDEMİR
Savaş y›llar› boyunca Anadolu harekât›n›n sesi olan Anadolu Ajans›, savaş
bittikten sonra da Cumhuriyet rejimi ve devrimlerin kamuoyuna
aktar›lmas›nda önemli görevler üstlenmiştir.25
Milli Mücadele’nin kazan›lmas› sonucu yaşanan sükûnet ortam›,
saltanat›n kald›r›lmas›(na), Cumhuriyet’in ilan›na tepkiler, Lozan bar›ş
görüşmelerindeki tart›şmalar(da) ve Mecliste İkinci Grubun oluşmas› gibi
olaylarda İstanbul’daki bas›n daha çok muhalefetin yan›nda yer alm›şt›r.26
İstanbul bas›n›ndaki fikri yaklaş›mlar Türk devrimine ve ulus bilincine zarar
vermeye başlam›ş ve bu durum Ankara taraf›ndan hoş karş›lanmam›şt›r. 16-
17 Ocak 1923 tarihinde İstanbullu gazetecilerle yap›lan İzmit Bas›n
Toplant›s›, hükümetin bas›ndan beklentileri konusunda ilk uyar› niteliği
taş›rken, gerçekte büyük çat›şma Ağa Han’›n, İsmet Paşa’ya yollad›ğ›
saltanat›n kald›r›lmas›n› k›nayan mektubun İsmet Paşa’ya ulaşmadan baz›
İstanbul gazetelerinde yay›nlanmas›yla başlam›şt›r. İstanbul’a gönderilen
İstiklal Mahkemesi’nde ünlü gazeteciler yarg›lanm›ş, Lütfi Fikri Bey’in
yarg›lama sonucu ald›ğ› mahkûmiyet özel bir kanunla affedilmiştir.
Gazetecilerden Velid (Ebuzziya), Cahid, Ahmet Cevdet, Hayri Muhittin ve
Ömer İzzettin Beyler 1923 y›l› sonunda yarg›lanm›ş ve 1924 y›l› baş›nda
beraat etmişlerdir. Böylece bir yandan kamuoyu yat›şt›r›l›rken, diğer yandan
bas›na “Türk Devrimi”nin kararl›l›ğ› ve/veya bas›ndan beklentileri ifade
edilmiştir.27 Devam eden süreçte, Şeyh Sait ayaklanmas› nedeniyle 4 Mart
1925’de ç›kar›lan Takrir-i Sükûn Kanunu, hükümete bas›n üzerinde
tasarrufta bulunma hakk›n› vermiştir. Bu kanunla Terakkiperver F›rka’y›
destekleyen Tevhid-i Efkâr, Tanin, Vatan, Ayd›nl›k, Orak Çekiç gazeteleri
başta olmak üzere İstanbul’daki en önemli gazete ve dergilerden sekizi ile28
yerel bas›nda Sada-y› Hak (İzmir), Doğru Söz (Mersin), Kahkaha (Trabzon),
İstikbal (Trabzon), Sayha (Adana) ve Yoldaş (Bursa) gazeteleri kapat›lm›şt›r.
Toksöz gazetesi yazar› Şükrü Oğuz ile Doğru Söz gazetesini ç›karan Ata
Çelebi birer y›l hapis cezas›na çarpt›r›lm›şt›r.29 Gazeteciler genelde beraat
ederken, 15 y›la kadar hapse mahkûm edilenler de vard›r.30 Bu dönem
ortadan kalkan muhalif bas›n yerine İstanbul’da yay›n yapan İkdam, Vakit ve
Akşam gazetelerine ek olarak Cumhuriyet ve Milliyet gazeteleri ç›karken,

25 Turgut Er, Türkiye’de Bas›n Yay›n ve Tan›tma, Bas›n-Yay›n ve Enformasyon Genel
Müdürlüğü, Ankara, 2003, s. 41.
26 Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, C. 3, İletişim Yay›nlar›, İstanbul,
2007, s. 708; Orhan Koloğlu, Osmanl›’dan 21. Yüzy›la Bas›n Tarihi, Pozitif Yay›nlar›,
İstanbul, 2006, s. 114-116; Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, s. 243-244
27 Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, s. 708; Ergun Aybars, İstiklal
Mahkemeleri, C. 1-2, Dokuz Eylül Üniversitesi Yay›nlar›, İzmir, 1988, s. 239.
28 Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, s. 251
29 Alpay Kabacal›, Başlang›çtan Günümüze Türkiye’de Bas›n Sansürü, s.115-120.
30 Alpay Kabacal›, Türk Bas›n›nda Demokrasi, Kültür Bakanl›ğ›, Ankara, 1994, s. 136-
140.
TÜRK BASININDA BÜYÜK NUTUK’UN YANSIMALARI 679
Ankara’da Hâkimiyet-i Milliye gazetesi yay›n›na devam etmiştir.31 Böylece
bas›nda genelde her türlü eleştiriden, özellikle y›k›c› muhalefetten uzak,
yap›c› bir dil ve hava hâkimdir.32
Yayg›n bas›nda yaşananlar bu şekilde cereyan ederken yerel bas›na33
bak›ld›ğ›nda: Milli Mücadele döneminde önemli görevler üstlenen yerel
bas›n,34 Cumhuriyet’in ilan edilmesinden sonra çal›şmalar›na devam etse de
Milli Mücadele y›llar›nda gösterdiği başar›y› yakalayamam›şt›r. Yerel
gazeteler -taşradaki gazetelerin bir k›sm›n›n resmi vilayet gazetesi olmas›n›n
da etkisiyle35- kamuoyunun dördüncü gücü olmaktan ziyade bürokrasiye
ilişkin bilgiler, merkez ve taşran›n yüksek bürokratlar›na övgüler ile İstanbul
gazetelerinden36 ve Anadolu Ajans›’ndan aktar›lan makale ve haberlerle
sayfalar›n› doldurmuş, yay›nland›klar› yerlerde –genelde- İstanbul
gazetelerinin önüne geçememişlerdir.37
1927 y›l›na gelindiğinde, yayg›n ve yerel bas›n yap›lan çağdaşlaşma
hareketlerinin ve yaşanan değişimin kamuoyuna benimsetilmesinde
hükümete büyük destek vermiştir.38 Toplumdaki okuma yazma oran›n›n

31 Orhan Koloğlu, Osmanl›’dan Günümüze Türkiye’de Bas›n, İletişim Yay›nlar›,
İstanbul, 1992, s. 64-65.
32 Atatürk İzmir’de yapt›ğ› konuşmada bas›ndan beklediklerini:: “Türk matbuat›,
milletin hakiki sada ve iradesinin tecelligah› olan Cumhuriyetin etraf›nda çelikten bir kale
vücuda getirecektir. Bu fikir kalesi, zihniyet kalesi…Erbab› matbuattan bunu talep,
Cumhuriyetin hakk›d›r. Bugün milletin samimi olarak müttehit ve mütesanit bulunmas›
zaruridir. Umumun selameti ve saadeti bundad›r. Mücadele bitmemiştir. Bu hakikati milletin
kulağ›na, milletin vicdan›na lüzumu gibi isalde matbuat›n vazifesi çok ve çok mühimdir”
sözleriyle dile getirmiştir. Atatürkçülük (Birinci Kitap): Atatürk’ün Görüş ve Direktifleri,
Milli Eğitim Bas›mevi, İstanbul, 1988, s. 314.
33 Bu çal›şmada, Türkiye içi ve d›ş› dağ›t›m› yap›lan gazetelere yayg›n bas›n denirken;
s›n›rlar› dar ve tan›mlanm›ş bir yörede, yöre halk›n› bilgilendirmeye, eğitmeye, eğlendirmeye,
böylece kamuoyunun serbestçe oluşmas›na katk›da bulunmaya gayret eden kitle iletişim
araçlar› da yerel bas›n şeklinde tan›mlanm›şt›r.
34 Kağ›t, mürekkep, matbaa harfleri gibi malzemenin yok denecek kadar eksik olduğu
bu dönemde Anadolu’da bas›n, her türlü yokluk ve yoksunluk içinde çal›şm›şt›r. Yaşanan
olanaks›zl›klar nedeniyle gazete ve dergiler kimi zaman ambalaj kâğ›tlar›na bas›lm›ş, kimi
zaman da boylar› küçültülmüş/ sayfa say›lar› azalm›şt›r. Buna rağmen gazeteler görevlerini
yerine getirmeye devam etmiştir. İzzet Öztoprak, Kurtuluş Savaş›’nda Türk Bas›n›, s. 30-31.
35 Ali Tartanoğlu, “Atatürk Dönemi Türk Bas›n›n›n Niteliği”, Bask›n Bas›n’›n, Çağdaş
Gazeteciler Derneği, Ankara, 1994, s. 99,
36 Vilayet gazeteleri yay›nlanmaya başlad›ğ› zaman İstanbul gazetelerinden al›nan
haberlerin özetlenerek yay›nlanmas› durumu Cumhuriyet döneminde de devam etmiştir. Bu
uygulamay› aç›klamak için –alt›n makas- deyimi kullan›lm›şt›r. Hediyetullah Aydeniz,
“Tarihsel ve Literal Aç›dan Yerel Gazetecilik”, Türkiye’de Yerel Bas›n, İstanbul Üniversitesi
İletişim Fakültesi Yay›nlar›, İstanbul, 2007, s. 17.
37 Osmanl› döneminde bas›n›n ve gazeteciliğin merkezi İstanbul olmuştur. Taşraya
gönderilen İstanbul gazetelerinin o bölgedeki yerel gazetelerden daha çok ilgi görmesi
durumu Cumhuriyet döneminde de devam etmiştir. Büyük Nutuk’un okunduğu dönemde
İstanbul gazeteleri yan›nda Ankara’da Hâkimiyet-i Milliye gazetesi de taşrada etkilidir.
38 Murat Sadullah Çebi, “Türkiye’de Siyasal Sistem ve Medya İlişkilerinin Tarihi
Boyutu”, Yeni Türkiye Dergisi Cumhuriyet Özel Say›s›, IV/23-24, (Eylül-Aral›k 1998), s.
2748.
680 SERAP TAŞDEMİR
azl›ğ› ve gazete sat›n al›p okuyabilecek insanlar›n da -gazetelerin ülkenin her
yan›na rahatça dağ›t›lamad›ğ› için- gazete alamamalar› nedeniyle hükümet
bas›na ekonomik katk› sağlam›şt›r.39 Özel reklâmlar›n az olduğu bir zamanda
resmi ilan dağ›t›m› ve kâğ›t sat›ş› devlet arac›l›ğ›yla düzenlenmiştir.40 Yine
tüm bas›m araç gerecinin d›şal›m› ve taşradaki devlet bas›mevlerinden yerel
gazetelerin yararland›r›lmas› da, bas›n ile yönetim ilişkilerinin seyrine yön
vermiştir. Bu dönemdeki gazete sahipleri veya başyazarlar›n›n çoğu
milletvekilidir.41 Yunus Nadi (Anadolu’da Yeni Gün, Cumhuriyet), As›m ve
Hakk› Tar›k Us Kardeşler (Vakit, (Kurun) Son Saat), Celal Nuri İleri (İleri),
Mahmut Soydan (Milliyet-Tan), Falih R›fk› Atay (Hâkimiyet-i Milliye),
Necmeddin Sadak (Akşam), Ferit Celal Güven (Yeni Adana, Türk Sözü),
Haydar Rüştü Öktem (Anadolu ve Duygu) bu gazetecilere örnek verilebilir.
Muhalefet yapmayan belli başl› gazetelerin sahip ya da yazarlar› en az iki, üç
–kimileri beş dönem- parlamentoda bulunmuştur.42
Büyük Nutuk’un okunduğu 15-20 Ekim 1927’de İstiklal Mahkemeleri
kald›r›lm›ş (7 Mart 1927), Takrir-i Sükûn Kanunu iki y›l daha uzat›lmas›na
rağmen pek uygulanmam›şt›r.43 Cumhuriyet Halk F›rkas› tek ve toplumu
kucaklay›c› bir partidir.44 Büyük Nutuk’un yay›nland›ğ› dönemde bas›n
genelde Mustafa Kemal Paşa’n›n birleştirici ve yol gösterici kimliği
etraf›nda toplanarak bir bütün oluşturmuştur.
Gazi Mustafa Kemal Paşa, Büyük Nutuk’un haz›rl›k aşamas›ndaki
yoğun çal›şmalar›ndan dolay› geçirdiği kalp spazm› nedeniyle45 -doktorlar›n
dinlenme tavsiyesine uyarak- 16 May›s 1919’da ayr›ld›ğ› İstanbul’a sekiz y›l

39 Milli Mücadele döneminden itibaren bas›na başta para yard›m› olmak üzere çeşitli
vas›talarla destek olunmuştur. Bu yard›mlar y›llara göre: 1920’ 2.500, 1921’de 75.689,
1922’de 106.806, 1923’de 106.805, 1924’de 136.390, 1925’de 616.688, 1926’da 554.655,
1927’de 494.068 lirad›r. Para yard›mlar› yan›nda gazetelere kâğ›t, hurufat ve diğer malzeme
yard›mlar› da yap›lm›şt›r. Nurettin Güz, Türkiye’de Bas›n-İktidar İlişkileri (1920-1927),
Turhan Kitabevi, Ankara, 2008, s. s. 111-112.; Fethi Kardeş, 60 Y›l›n Hikayesi, Ankara, 1980,
s. 19.
40 Orhan Koloğlu, Osmanl›’dan Günümüze Türkiye’de Bas›n, s. 65.
41 Ali Tartanoğlu, Bask›n “Bas›n”›n, s. 105.
42 Uygur Kocabaşoğlu, “1919-1938 Dönemi Bas›n›na Toplu Bak›ş”, A.Ü. Siyasal
Bilgiler Y›ll›ğ› 1981, Ankara, 1982, s. 112 (95-127); Uygur Kocabaşoğlu, makalesinde 1920-
1938 y›llar› aras›nda Büyük Millet Meclisi’nde görev yapan bas›n mensuplar›n›n tam listesini
126-127. sayfalarda vermiştir.
43 Mete Tunçay, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, s. 2021.
44 Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler 1859-1952, s. 560.
45 Prof. Dr. Yuluğ Tekin Kurat, Gazi Mustafa Kemal Paşa’n›n, Büyük Nutku
Cumhuriyet Halk F›rkas› Kurultay›’ndan önce Haziran ay›nda okumak isteğini, haz›rl›k
aşamas›ndaki yoğun çal›şmalardan dolay› geçirdiği kalp spazm› nedeniyle ertelenerek Ekim
ay›ndaki CHF kongresinde okunduğunu dile getirirken, İzmir’de yay›nlanan Anadolu gazetesi
nisan ay›ndan beri Mustafa Kemal Paşa’n›n CHF kongresinde tarihi nutkunun okunacağ›n›
belirtir. Yuluğ Tekin Kurat “Büyük Nutuk’un Okunduğu Y›l›n Türkiyesi: 1927”, 70. Y›l›nda
Ulusal ve Uluslararas› Boyutlar›yla Atatürk’ün Büyük Nutuk’u ve Dönemi, Orta Doğu Teknik
Üniversitesi, Ankara, 1999, s. 171.
TÜRK BASININDA BÜYÜK NUTUK’UN YANSIMALARI 681
sonra 1 Temmuz 1927 tarihinde yeniden gitmiş, 46 İstanbul’da kald›ğ› süre
boyunca askerlikten emekliye ayr›lm›ş, 3. Dönem için yap›lan iki dereceli
seçimleri de İstanbul’da(n) izlemiştir.47 30 Eylül’e kadar orada kalan Paşa,48
bu zaman diliminde önemli bir bölümünü belgelere dayanarak Ankara’da
kaleme ald›ğ› Büyük Nutuk’un son bölümlerini İstanbul’da yaz›p
düzeltmeleri yapm›şt›r.49
Büyük Nutuk’un okunmas›n› yayg›n ve yerel bas›n büyük bir ilgiyle
karş›lam›şt›r.50 Öyle ki verilen haberlere bak›ld›ğ›nda CHF Kongresi’ni bile
gölgede b›rakm›şt›r. Daha Ağustos ay›nda Büyük Nutuk'la ilgili haberler
gazete sayfalar›n› süslemiş,51 yayg›n bas›nda 13 ve 14 Ekim günlerinde
Kongre ve Mustafa Kemal Paşa’n›n Büyük Nutku’nu 15 Ekim günü
başlayacak kongrede okuyacağ› duyurulmuştur.52 Büyük Nutuk okunmadan
önce, kamuoyu bas›n taraf›ndan bilgilendirilerek haz›r hale getirilmiştir.
Mustafa Kemal Paşa, siyasi bir lider olarak “Ben ne yapt›m, niye
yapt›m, nas›l yapt›m, kimlerle yapt›m, karş›ma kimler ç›kt›?”53 sorular›na

46 Utkan Kocatürk, Doğumundan Ölümüne Kadar Kaynakçal› Atatürk Günlüğü, Atatürk
Araşt›rma Merkezi, Ankara, 2007, s. 399-400; Büyük Nutuk’un haz›rl›k çal›şmalar›ndaki
yoğunluk konusunda hem Afet İnan’›n, hem Ruşen Eşref’in, hem de diğerlerinin belirlemeleri
konusundaki uyar›lar› taş›yan sohbetleri için Prof. Dr. Sad›k Tural’a teşekkür ederim. Sad›k
Tural, “Büyük Nutuk’un Sahibi Yüce Şahsiyet”, 10 Kas›m 2007 Atatürk’ü Anma Töreni
Konuşmalar›, Atatürk Araşt›rma Merkezi Yay›nlar›, Ankara, 2008, s. 5-11, 31-32, 49, 57,71-
73, 77-78; Afet İnan, Atatürk Hakk›nda Hat›ralar ve Belgeler, Türkiye İş Bankas› Yay›nlar›,
2007, s. 440-451,
47 Mustafa Kemal Paşa’n›n İstanbul’a geldiğini haber veren 1 Temmuz tarihli gazeteler
haberi oldukça süslü bir şekilde verirler. Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti
Yönetiminin Kurulmas› 1923-1931, Tarih Vakf›, İstanbul, 2005, s. 180.
48 İsmet Giritli, “Okunuşunun 75. Y›l›nda Büyük Nutuk”, Yetmişbeşinci Y›l›nda Büyük
Nutuk’u Anlayarak Okumak Bilgi Şöleni (17-18 Ekim 2002 Ankara), Atatürk Araşt›rma
Merkezi, Ankara, 2003, s. 5. Yaşanan bu sağl›k sorunu nedeniyle söylevin sonraki
k›s›mlar›n›n özet şeklinde aktar›ld›ğ› görülür. Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek
Parti Yönetiminin Kurulmas› 1923-1931, s. 180.
49 Afet İnan, Atatürk Hakk›nda Hat›ralar ve Belgeler, s. 441.
50 Kaynak olarak yayg›n bas›nda Akşam, Cumhuriyet, Hâkimiyet-i Milliye, İkdam,
Milliyet ve Vakit gazeteleri ile yerel bas›nda -kütüphanelerde say›lar›na ulaş›labilen- Aç›ksöz,
Ahenk, Amasya, Babal›k, Bal›kesir, Bart›n, Çank›r›, Güzel İnebolu, Haber, Hizmet, Hür Fikir,
K›z›l›rmak, Malatya, Mamuratül Aziz, Milli Gazete, Tarsus, Urfa, Yeşil Giresun ve Yozgat
gazeteleri incelenmiştir.
51 Bas›n, Mustafa Kemal Paşa’n›n Büyük Nutuk’unu Cumhuriyet Halk F›rkas›
kongresinde okuyacağ›na dair haberleri Ağustos ay›nda duyurmuştur. İsmail Arar, “Büyük
Nutkun Kapsam›, Niteliği, Amac›”, Atatürk’ün Büyük Söylevinin 50. Y›l› Semineri, Türk Tarih
Kurumu Yay›nlar›, Ankara, 1980, s. 125; İzmir’de yay›nlanan Anadolu gazetesi ise
Atatürk’ün kongrede tarihsel bir nutuk vereceğinin Nisan ay›ndan beri beklendiğini dile
getirmiştir. Zeki Ar›kan, “Büyük Söylev’in Yank›lar›”, “Nutuk” Nedir, Ne Değildir,
Der.:Ahmet Köklügiller, IQ Kültür Sanat Yay›nc›l›k, İstanbul, 2005, s. 408.
52 13 Ekim tarihli Milliyet gazetesinde haber “F›rka Kongresi İstihzarat Hitam Buldu”
14 Ekimdeki yaz›da ise “Cumhuriyet Halk F›rkas› Kongresi Yar›n Sabah Küşad Edilecektir.”
cümleleriyle verilmiştir. Milliyet, 13-14 Teşrin-i Evvel 1927, s. 1.
53 Sad›k Tural, “Ayd›nlar Büyük Nutuk’u Anlayarak Yeniden Okusalar”, Yetmişbeşinci
Y›l›nda Büyük Nutku Anlayarak Okumak, Bilgi Şöleni 17-18 Ekim 2002 Ankara, Atatürk
Araşt›rma Merkezi Yay›nlar›, Ankara, 2003, s. VII-XI.
682 SERAP TAŞDEMİR
aç›kl›k getirdiği Büyük Nutuk’unu okumaya 15 Ekim günü başlam›ş ve 20
Ekim günü tamamlam›şt›r.54 15 Ekim tarihinden itibaren yayg›n bas›nda
nutukla ilgili haberler ayr›nt›l› bir şekilde ele al›nm›şt›r.
Ulusal-Yayg›n Bas›nda Büyük Nutuk
Yayg›n bas›nda gazeteler kongrenin ilk günü ile ilgili ayr›nt›l› bilgi
vermekten daha çok genel değerlendirmeler yapm›şlar, as›l haberleri 16
Ekim tarihinden itibaren okuyucular›na aktarm›şlard›r. Ankara’da
yay›nlanan Hâkimiyet-i Milliye gazetesi55 ilk günden itibaren konular›
İstanbul’da yay›nlanan diğer gazetelere ve yerel bas›na göre daha ayr›nt›l›
ele alm›şt›r.
15 Ekim tarihli Hâkimiyet-i Milliye gazetesinde Cumhuriyet Halk
F›rkas›’n›n yapacağ› kongre “Cumhuriyet Halk F›rkas›’n›n İlk Kongresi
Bugün Onda Millet Meclisi’nde Umumi Reis Gazi Hazretleri Taraf›ndan
Küşad olunacakt›r” başl›ğ›yla okuyuculara ilk sayfan›n yar›s› ayr›larak
duyurulurken,56 Cumhuriyet gazetesi ilk günü okuyucular›na: “Saat dokuzu
çeyrek geçe bir k›ta asker geldi. Ve bahçe kap›s›ndan itibaren binan›n
önünde üç s›ra teşkil etti. Biraz sonra musiki tak›m› göründü. Ve k›tan›n
baş›nda mevki ald›. İçeride yukar› kat localar›nda baz› mebuslar›n aileleri
ve daha baz› davetli han›mlar göze çarp›yor...” sözleriyle betimlemiştir.57
Milliyet gazetesinin yar›m sayfa ay›rd›ğ› haber: “Cumhuriyet Halk
F›rkas›’n›n Bugün Ankara’da İnikad Edecek Olan Büyük Kongresi Çok
Müstesna Bir Ehemmiyete Haizdir.” başl›ğ›n› taş›rken,58 Akşam gazetesi 15

54“Büyük Gazimizin tarihi Nutku 36 Saat 33 dakika devam Etmiştir”, Milliyet, 21
Teşrin-i Evvel 1927, s. 1.; Vakit, 21 Teşrin-i Evvel 1927, s. 1. İsmail Arar, “Büyük Nutkun
Kapsam›, Niteliği, Amac›”, Atatürk’ün Büyük Söylevinin 50. Y›l› Semineri, s. 127; Hikmet
Bila, CHP Tarihi 1919-1979, s. 81. Mustafa Kemal Paşa, 15 Ekim 1927 Cumartesi 5 saat 32
dakika, 16 Ekim 1927 Pazar günü 5 saat 37 dakika, 17 Ekim 1927 Pazartesi günü 6 saat 20
dakika, 18 Ekim 1927 Sal› günü 6 saat 24 dakika, 19 Ekim 1927 Çarşamba günü 6 saat 24
dakika ve 20 Ekim 1927 Perşembe günü 6 saat 14 dakika olmak üzere Büyük nutkun
tamam›n› 36 saat 31 dakikada okumuştur.
55 Hâkimiyet-i Milliye gazetesi 10 Ocak 1920 y›l›nda yay›nlanmaya başlad›. Milli
Mücadele’nin sözcüsü olan gazete, daha sonraki y›llarda Ulus ad›yla yay›n hayat›na devam
etmiştir. İzzet Öztoprak, Kurtuluş Savaş›’nda Türk Bas›n›, s. 11-12.
56 Habere göre Cumhuriyet Halk F›rkas›’n›n büyük kongresi öğleden önce saat onda
aç›lacakt›. Aç›l›ş saatine kadar milletvekilleri ve vilayetlerden gelen kongre üyeleri jaketayi
veyahut redingot elbise giyerek toplant›ya kat›lacakt›. CHF Genel Başkan› Gazi Hazretleri bir
nutuk ile kongreyi açt›ktan sonra nizamname uyar›nca kongrenin ikinci başkan› ve kâtipleri
seçilerek mesai başlayacakt›. Kongrenin aç›l›ş›na ait bu bilgilerden sonra nutukla ilgili
haberlere geçilmiştir. Hâkimiyet-i Milliye, 15 Teşrin-i Evvel 1927, s. 1.
57 Cumhuriyet, 15 Teşrin-i Evvel 1927, s. 1. Büyük Nutuk’u dinlemek için 315
milletvekili, 63 ilden gelen Halk F›rkas› üyesi 2 delege d›ş›nda sefirler, askerler, bürokratlar,
memurlar ve halk salonda haz›r bulunmuştur. “Büyük Kongre Nas›l Küşad Edildi”, Milliyet,
16 Teşrin-i Evvel 1927, s. 1.
58 Haberde kongre hakk›nda bilgi verildikten sonra konu Büyük Nutuk’a getirilmiş,
“…teyide hacet yok ki, Gazi’nin nutku, gelişigüzel herhangi bir f›rka reisinin nutkuyla
mukayese edilemez.” dendikten sonra nutkun hem Cumhuriyet Halk F›rkas›’n›n hem de Yeni