Türk Ansiklopedisi, MEB Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.

28 Pages·2005·3.18 MB·Turkish

Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983
http://turkoloji.cukurova.edu.tr
slnda Pian del Carpine, Papa IV. Innocentius'un el~isio la- ki merkezi olan Saray'i gordiigii gibi, Venedik ve Cenova
.A
rak Asya'da bir gezi yapmlg, 1246'da Karakorum'da "Buyuk tiiccarlar~nlna llm satlm merkezi olan Azak ve Tana'yl da
Had"' ziyaret etmigtir. Ondan sonra Felemenkli Villem van ziyaret etmigtir. Daha sonra Kirlm'a gelerek Hristiyan Ta-
Ruysbroek (Rubruquis) 1253 - 1255 yillar~ araslnda Altm tarlar araslnda bir sure kalan Schiltberger, Kafkasya yoluy-
Ordu'dan ge~erekK arakorum'a bir gezi yapmlgtlr. 1275'te la Batum'dan istanbul'a kafacaktlr. Bir sure istanbul'da
Vepedikli gezgin Marco Polo, "Biiyiik Han"m yanlnda ko- saklandlktan sonra, Akkerman, Lw6w (Lemberg), Krakbw,
nuk olarak kalmlatlr. Bunlarln gezdikleri iilkeler uzerine Wroc+aw (Breslau) ve Micissen yoluyla 1427'de yurduna
eserlerinde verdikleri bilgiler Avrupa'da biiyiik bir ilgi gor-
miigtiir. Almanya'ya dondiikten sonra Schiltberger tutsakllk
Bu eserlerde daglnlk olarak birtaklm Tiirk~e ad hayatln~ anlatan bir seyahatname yazmlgtlr. Onun tutsak
ve sozler de geGer. XIV. yiizyll~nb aglnda Avrupa'da Tiirk olarak gezdigi iilkelere iligkin gozlemlerini kapsayan bu
dili iizerine bir eser de yazilmlgt~r. Bilim ~evrelerindeC o- kitap, XV - XVI. yiizylllarda biiyiik bir ilgi toplam~g,A l-
dex Cumanicus adlyla tanlnan bu yazma eserde Kuman manya'da birka~b ask~s~~i kmlgtlr. Schiltberger'in seyahat-
Tiirklerinin dili iizerine toplu bilgi verilmigtir. Bugiin Ve- namesi yabanc~ dillere de ~evrilmi~tirin. gilizcesi 1879'da
nedik'te San Marco katedrali kitapllgmda saklanan bu yaz- ~lkml~tl(Tr he Bondage and Travels of Johann Schiltber-
ma bilim ~evrelerindea raslra Petrarca kodeksi diye anihr. Buchan Telfer'in yaptlgl bu terciimeye P. Bruun bir-
Ciinkii bu yazmayi italyan gairi Petrarca, Antonius Finale' taklm notlar eklemigtir.
den alarak 1362'de Venedik Cumhuriyetine armagan etmis- Schiltberger, seyahatnamesinde yalnlz savag hhralrl-
ti. Yazmanln baynda 1303 tarihi geGer. Bu baklmdan yaz- rlni ve tanlk oldugu tarihi olaylarl anlatmakla kalmaya-
manln 1303 - 1362 ylllarl araslnda yazlld~gla nlag~llyor. Co- rak, gezdigi iilkelerin Ldetlerine ili~kinb ilgiler de vermig-
dex Cnmanicufta Latin yazl sisternine dayanan bir trans- tir. Yazar, eserinin sonunda Hristiyanlarln rabbani dua
kripsiyon kullanllm~gtlr. Bugun elimizde Tiirk diline iliy (Pater Noster) ad~nlv erdikleri klasik dua metninin "Ta-
kin daha eski ve daha zengin yazlli eserler de vardlr. Es- tarca" (Thatarisch Pater Noster) tercumesini de vermigtir.
ki Turk yazltlarl ad1 altlnda topladlg~mizy az~tlarv eya Arap Eu terciime, Codex Cumaniczs'taki rabbani duadan sonra
harfleriyle yazllmlg dil kitaplarl gibi. Bu dil kitaplarl ara- Latin harfleriyle tespit edi!mis. er? eski Tiirk~em etin sa-
slnda Kb~garllM ahmud'un yazmlg oldugu Divanii logati't - yillr.
Tiirlc, Turk dili vc Tiirk kiiltiirii icin ana kaynaktlr. XI. Klrim, Hrisiiyan Tiirklerin toplu olarak yagadlgl bir
yiizyllln 2. yarisindan kalan bu eseri bagka yazarlarln dil yerdi. Hristiyan misyonerlerinin Klrlm'da siirekli olarak
kitaplarl izlemigtir. Ancak Arap yazls~nad ayanan bir trans- ~allgi~klariilbl iliyoruz. Bu baklmdan Schiltberger'in bu
kripsiyon sistemi kullanan bu kitaplarrn bulunlnas~ Codex "Tatarca" dua metnini Klr~m'day azayan Hristiyan Tatar-
Cunzanicus'un degerini azaltamaz. Tiirk~ev erilerin Latin lardan tespit etmig oldugu anlaglllyor.
alfabesine dayanan bir transkripsiyonla tespit edilmesi Co- Tractatus de inoribus, conditionibus et nequitia Turco-
dex Cumanicus'a ozel bir deger saglamlgtlr. Bu sebeple b ! ~ ruin (Urach 1481) ad11 Latince kitap da bir savag tutsagl-
eser sonraki ~aglardaM acar, Alman ve Rus Tiirkologlarl nm eseridir. Yazarlnln ad1 son yillara kadar me~hulk al-
taraf~ndans lk s~kig lenecektir. Son olarak bu yazmayi Da- mlgtlr. Ancak, eser sahibinin XV. yiizyilin bagmda Transil-
nimarkali bir Tiirkolog da Turk dili bak~mlndand egerlen- vanya'da dogdugu anla$lllyor. 15 - 16 yaglnda iken okumak
direcektir. iizere Transilvanya'nln Miihlbach gehrine gelen yazar, kral
Moskova'da bulunan kii~iikb ir sozliik Codex C~tn~a- Zsigmond (Alm. Sigismund)'un oliimii iizerine 11. Murad'
nicus'tan daha eskidir. Rus harfleriyle tespit edilmi2 birta- In a~tlgls avag slras~ndaM iihlbach'ta Turk tutsakllgma dii-
klm Kumanca sozlerden olugan bu kii~iik~ ozliik 1850'de ser (1438). Miihlbach gehrinde yerlevnig old$u i~inb ilim
W. A. Obolenskiy tarafindan j s~r~n!anm~:il(rF o!ot t-ekle feFrelerinde Miihlbachll (Alm. Miihlbacher) diye anllan bu
slova. "Moskvityanin" 5, 1850, 1. fasikiil). Daha sonra Al- tutsak, 1458'~k zdar Tiirkler araslnda yagar. Edirne, istan-
man Tiirkologu W. Bang, Mcs!,ova sozliigiinii Tiirkolo;: bul, Bursa, Bergama, Saiclzadasl gibi yerlerde kalan Miihl-
olarak gozden ge~irmigtir( Zu der Moslia~~epro lowzischeit bachh tutsak, Turklerin Bdetleri iizerine birtak~mb ilgi ve
TYBrterliste. "Bulletin de l'Acad6mie de Belgique", Classe gozlem!cr toplamigtlr. iate 20 ylllik tutsakliktan sonra 61-
des Letfres 4, 1911). kesine donen Miihlbachl~,e serinde bu bilgi ve gozlemleri
Osmanll Tiirklerinin Avrupa'ya gegmesi, Avrupa'da o:taya koymu8tur. Yazar, Tiirklerin Bdetlerini anlattlktan
Tiirklere iligkin ~allgrnalarma rtmaslna yo1 aGml8tlr. sonra Got harfleriyle - Latince terciimeleriyle birlikte - bir-
Avrupa'da Tiirkolojinin baglang~c ylllarlnda savag tut- taklm Tiirkge giirler de vermi~tir.B u giirler araslnda Yunus
saklar~b iiyiik bir rol oynamlglardlr. Bunlarln ba~lndaN ig- Emre'nin eserleri de vardlr. Miihlbachll tutsagln tespit et-
bolu muharebesinde (1396) yaralanarak Yildlrlm Bayezid'e tigi Tiirk~e ornekleri dil baklmlndan Alman Tiirkologu
tutsak d5~enJ ohann Schildtberger veya Schiltbergcr (1381 - Karl Foj7 dcgerlendirecektir (Die altesten osmanischen
1440) gelir. Macaristan krali Zsigmond (Alm. Sigismund)' Trunscriptiorzstexte i!z gothisclzen Lettern. "Mitteilungen des
un ordnstmda Tiirkler; kzral savagan Schiltberger, Tiirk or- Seminars fi~rO rientaliscl~e Sprachen", Westasiatische Stu-
ddanyla birlikte Anado1i~'yu ve Mlslr'l gezmigtir. Schiit- dien IV, 1901, 230 - 277; V, 1902, 231 - 293).
berger Ankara meydan muharebesine (1402) katllml~, Son ylllarda Miihlbachll tutsagln ad1 tespit edilmi~til
Ylldlrlm Bayezid'in yenilmesi iizerine Aksak Timur'a tut- (Georgius de Hungaria, Macaristanli Georgius).
sak dB$miigtiir. Schiltberger, Timur'un ordularlyla Orta As- Tiirkoloji tarihinde yer alan bir tutsak da Bertalan
ya'da Semerkand'a gitmistir. Timur'un oliimiinden (1405) (Lat. Bc.rtho!omaeus) Georgievits'tir. Kanuni Sultan Siiley-
soiira Altin Ordu'ya gonderilen Schiltberger, Cekre Han ile rnan'ln Macaristan seferi slraslnda Mohac (Mac. MohBcs)
birlikte Sibir seferine gkmlg, onun Volga Tatarlar~nak zry meldnn ~mharebesinden( 29 agustos 1525) sonra Turk tut-
giri~tigia klnlara da kattlmlgtir. Altln Ordu hanlar~iime s- s.2kllgrna di.ijen Georgievits, tutsak pazarlarlnda satllmlg,
Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983
http://turkoloji.cukurova.edu.tr
1528'de Trakya'ya getirilmig, daha sonra Anadolu'ya geg- Yapml~o ldugu kar~~la~t~rrnsaolnaurn da Strahlenberg,
migtir. 1534'te Turk ordusuyla birlikte Iran seferine katll- Dogu Avrupa'da ve Kuzey Asya'da konugulan dilleri alt~
mlgtlr. og defa kacmak te~ebbusundeb ulunmugsa da, an- slnlf (c1assis)'a aylrm~gtlr.A vrupa'da bu dillere toplu ola-
cak on bir yll Turk tutsakli$~ndak aldlktan sonra kagabil- rak Tatnr ad~nlnv erildigini bildiren yazar, eserinde bu ad
migtir. Filistin'e gelen Georgievits, Kudus'te Sina'da Fran- yerine daha ~ o kbo reo-orientalis adlnl kullanmlgtir.
ciscusgular~n manast~rlna slglnmlgtlr. 1538 ylll baglnda onu Strahlenberg'in soziinu ettigi dil slnlflarlnln ikincisin-
.
Roma'da goruyoruz. Birkac yll sonra Hollanda'da, Antwerp' de Turk dil ve diyalektleri yer alm~gt~rO. na gore, Sibir-
te ortaya gkan Georgievits, Turklerin Bdetleri ve dini inang- ya'da yagayan Musluman Tatarlarlnln dilleri, "Tiirkler, KI-
lar~u zerine iki kuguk kitap yazmlgtir.
rlm, ~ubek,B agkurt, Klrglz ve Turkmen TatarlanWnlnd il-
29 mayls 1547'de Georgievits, Transilvanya'da NagyvA-
lerine benzer. Strahlenberg, Sibirya'da Lena kly~larlnday a-
rad (Alm. Grosswardein, Rum. Oradea) ~ehrindeD ervig Ce-
gayan Yakutlarla Kazan gevresinde yagayan Cuva~larad a
lebi ad11 bir Turk bilginiyle dini bir tart~gmay apmlgtlr. Bu
bu srnlfta yer vermi~tir.
tartlgmada kullanmak uzere Georgievits, Credo, Pater Nos-
Strahlenberg, eserinin sonunda "Harmonia Linguarum"
ter ve Ave Maria gibi birtak~mH ristiyan dualarlnl Turkseyc
ad11 bir soz listesi vermigtir. Bu listede yazar, 60 sozun kar-
~evirmigtir.
~~lagtlrmaslnyla pm~gtlr. Bu sozler aras~ndas ay1 adlan ve
1553'te Paris'te onun ycni bir kitabl ~ikml~(tD~er T nr-
adlar (tanrl, ateg, su, toprak, ruzglr, ylldiz, yagmur, goz,
carum morihus). Bu eserde daha once yazd~gl iki kiicuk
dil, sakal, el, ayak v.b.) vardir. Listede yer alan 60 soziin
risale birlegtirilmigtir. Eserin ilk iki bolumiinde Latin harf-
Macarca kar~~l~kltaarmi olarak verilmigtir. Fince karp
leriyle birtaklm Turk~e~ iirlerv e Latince tercumesiyle bir-
hklarda iki soz eksiktir. Sibirya Tatarcasma ili~kinu g soz
likte bir Hristiyanla bir Musluman araslnda yap~lan bir
(Wind, Pflitz - Bogen, Hutte) sevrilmemi~tir.Y akutga isin
tartqma verilmektedir. UCiincu bolumde Latin harfleriyle
yaln~zb ir sozun (Fup) kar~iliglv erilmemigtir. O v a ~ 5~6a-
yazllmlg Tiirkce bir kehanet bulunmaktadlr. Dorduncii b8-
lumunde ise yalniz ilk 10 say~n~and1 ve 28 cins ad1 sayll-
lumde ise Pater Noster ue diger Hristiyan dualarlnln Latin
mlgt~r.D iger bolumlerde de bunlara benzer eksikler gaze
harfleriyle yaz~lmlT~i irkge terciimeleri yer almaktadlr.
Carpar (Strahlenberg 1723'te yurduna donerken Sibirya'da
Georgievits'in verdigi Turk~eo rnekler iizerinde birsok
topladlk~ verileri kapsayan sozlugunu yolda kaybetmigti).
uman ~allgacaktlr. 0rnek olarak, Heffening (Die tiir-
Saglam bir gozlem yetenegine sahip olan Strahlenberg, yai-
kischerl Trnnskrip;ionste.ute des Bartholomaests Georgievits
nlz yerli dil ve diyalektlere ili~kina rnekler vermekle kal-
asis den Jahren 1544 - 1548) Georgievits'in orneklerini Turk
mayarak, bu diller araslnda eski bir bag bulundugu inan-
grameri baklm~ndand egerlendirecektir. NCmeth de slk s~k
clni da dile getirinigtir. Bu baklmdan Strahlenberg'in yap-
Georgievits'in tespit ettigi ornekler iizerinde dmacaktrr.
rill$ old~~gsu~ nlflama,U ral ve Altay dillerinin ilk slntfla-
Ruin patrigi Gennadios Skholarios'un yazmq oldugu ma denemesi saylllr. Bk. URAL - ALTAY D~LLER~.
bir risale de Turk dili bak~mindan degerli bir eserdir.
Strahlenberg'in eseri Avrupa'da buyuk bir ilgi gor-
Gennadios, istanbul'un fethinden sonra (1454) Rum pat-
miigtur. 1738'de Londra'da Ingilizce terciimesi g~kmi~ttr.
rikligine getirilmigtir. Bizans edebiyatlnin tanlnmla yazar-
1757'de Amsterdam'da Fransizcasl yaylnlanm~gtir. 1780'de
larl aras~nday er alan patrik, Katoliklere kary Ortodoks-
de ispanyolcaya gevrilmi~tir.E serin Rusgaya ~evrildiginid e
lugu savunan birtakim eserler yazmlgtir. 1456'da 11. Meh-
biliyornz. Ancak Rus~at ercumesi yayinlanmamigt~r.
med'in emriyle yazmlg oldugu risale de Ortodoks mezhe-
binin inanglarml toplu olarak veren bir yazidlr. Patrlk ~ibiiya'da dola~an Strahlenberg, bu eserinde Yenisey
Gennadios'un kaleine aldlg~b u risalepi Karaferiye kadla k~yilar~ndbau lunan birtaklm taS yazltlardan da soz etmig-
Ahmed Efendi Turkgeye gevirmigtir. Bu tercumenin Rum tir. Onun gordugu bu yazltlar~n eski Turklerden kaldlg~
harfleriyle yazllrnlg ozeti bize kadar gelmigtir. Bu ozet, ancak XIX. yiizyllin sonlarlnda aalag~lacaktlr. Boylelikle
iinlu harfleri bulunan bir alfabe ile yazilmi~o ldugu igin Strahlenberg eski Turk yazitlarin~n ke~fi tarihinde de
eski Turk soyleyi~inia ~ o~larkak vermektedir. Bu bak~m- yer alm~gtlr.
-
dan Gennadios'un Ortodoks inanglarma ili~kine seri Turk 1496 1499 y~llari aras~nda "kutsal yerlerde" bir
dili isin degerli bir belgedir. Eu tercume XVI. yuzyllln 2. gezi yapmig olan Alman govalyesi Arnold von Harff,
yarlsmda (1584) hlartinus Crusius taraflndan Rumca as11 gezi notlarinda Arap~a ve Tiirkge sozler, deyi~ler ve
-
ile birlikte yayinlanm~gtir. Macar TurkoloHu T. Halasi culnleler kaydetmiytir (Die Pilgerfakrt des Ritters Arnold
Kun, Rum harfleriyle yazllmlg olan tercii~neyi Turk dili voiz Harff. .. E. von Groote bas. Coln 1860). Onun tespit
bak~mlndand egerlendirecektir (Gennndios torok hitvnllhsn. cttigi Arapca ve Tiirkse verileri H. Stumme (ober das
''~Griisl Csoma - Archivum" 1. Erganzungsband, 193, 139 - Arnbische rind Tiirkische bei A. v. Harff. Festschrift Ernst
247). Windisch. Leipzig 1914) incelemigtir.
1709 Poltava muharebesinde Ruslara tutsak dugen fs- XVI. yiizyllln 1. yarlslnda Turkler ve Turkiye iizeri-
vegli Philipp Johann von Strahlenberg (1676 - 1747) de Tur- ne fegitli bilgiler toplayan harp tutsaklar~ ve gezgin 86-
koloji tarihinde ozel bir yer almlgtlr. Isvef krall XII. Karl' valyelere istanbul'daki Floransa konsolosunun sekreteri
in Deli Petro'ya karg~y aptigl bu muharebede tutsak dugen (bailo) Filippo Argenti de katllmlgtlr. Argenti 1533'te Turk-
Strahlenberg, 1711'de Sibirya'ya suriilmugtiir. Tutsakllk y~l- ge iizerine Regola del Pnrlare Turcho ad11 bir eser yaz-
larin~ Sibirya'da yagayan topluluklarln dillerini ogreninek mlgtlr. Yazmasl guniimuze kadar kalan bu eseri ftalyan
suretiyle degerlendiren Strahlenberg, Das Nord - und Ost- TurkoloHu Alessio Bombaci (La "Regola del Parlare
Iiche Theil von Europa und Asia (Stockholm 1730, yeni bas. Turcho" di Filippo Argenti) [Napoli 19381 Turk dili y6-
1975) ad11 buyuk bir eser yazmqtlr. niinden degerlendirmistir.
Bu eserde yazar, yerli dil ve diyalektler iizerinde de Avn~pa'da do8u bilimleri alaninda bir 6ncU olarak
-
durmugtur. kazanmlg olan Franslz Guillaume Postel (1520 1581), hir
Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983
http://turkoloji.cukurova.edu.tr
dogu dilinden di%er bir dogu diline ge~migv e terciiman 1544 - 1548. 94 - 97. s.) B. Georgievits'in verdiei Tiirkce
ihtiyacl duyrnadan biitiin dogu iilkelerinde Cin'e kadar gi- metinlerin H. Megiser taraflndan kullan~ldlk~tne~sp it et- .
dilebilecegini bildirmigtir. migtir.
- -
1535 1538 ve 1546 (?) 1551 ylllarl araslnda Tiirki- Osmanll Tdrkleriyle Polonyalllar araslndaki siyasi ilig-
ye'de (ozellikle fstanbul'da), Suriye'de ve Filistin'de geziler kiler eski bir ge~migeg kar. Bu bak~mdanT urklere ve Turk
yapan-Guillaume Postel, Arap ve Turk dillerini koklu ola- diline kar~lP olonya'da biiyiik bir ilgi duyulmugtur. Polon-
rak ogrenmi~tir. Birinci gezisinden dondiikten sonra Park' ya'da Turk dili iizerine ilk eseri Martin Paszkowski yazmlg-
te Collbge de France (kurulu~u1 538)'ta Yakln Dogu Dilleri tlr (Krakbw 1615).
kiirsiisunu kurmu~tur.P ostel, ikinci Yakln Dogu gezisinden Pietro della Valle (1586 - 1652) Venedik, Istanbul, MI-
dondukien sonra da bu kiiniide bir sure ders vermig, Arap
slr, Suriye, Kudiis, Mezopotamya ile Iran'l gezmi~v e Turk-
dili alanmda verimli qall~malary aptlgl gibi (J. Fiick, Die Ge ogrenmigtir. Onun yazmq oldugu Turk dili grameri
arabischen Studien in Europa bis in den Anfailg des 20.
(Cmmmatica Turca, 1620) yazma olarak bize kalmlgtlr.
Jahrhunderts. Leipzig 1955. 36 - 44), Turk tarihi uzerinde
istanbul'da Franslz misyonunun terciimanl olarak Ga-
de durmugtur. Onun De la Re'publique des Turcs [Poitiers
llgan Andre du Ryer (dogum ve Glum tarihlerini bilmiyo-
1522, 2. bas. 15601 ad11 eseri degerli bir katkldlr. Daha
ruz), fskenderiye'de Franslz konsoloslu~u da yapmlgtlr.
sonra bu eser yeni bir ba~l~akltl nda yaylnlanml~tlr (Des
AndrC du Ryer, Sadi'nin Giilistarz'~ndan birtaklm boliin-
Histoires orietttales. Paris 1575). Bu yeni basklya "Instruc-
leri Franslzcaya ~evirmigtir (Gulistan ou Z'empire des
tion des mots de la langue turquesque les plus communs"
roses. Paris 1634). Andre du Ryer, IsEm aragtlrmalarl ta-
ad11 yeni bir boliim eklenmigtir. Turk dilinin ogretimi aql-
rihinde Kur'an'l Franslzcaya ~eviren ilk yazar olarak
s~ndand egerli bilgiler veren bu boliim, Rumen Tiirkologu
da tanlnmlgtlr (1647). Andre du Ryer, Kur'an'ln ter-
Vladimir Drimba tarafindan degerlendirilmi~tir.
ciimesini biitiinleyememigse de, bu terciimeye ek ola-
Postel'in instruction"^ iki boliimden olugmugtur. Bi- rak "Tiirklerin dini iizerine bir ozet" (Sommaire de la re-
rinci boliim klsa bir gramer taslagldlr. Ikinci boluinde ise ligion des Turques) vermi~tir. Bundan bagka, Andre du
Tiirkqe sozler verilmigtir. V. Drimba'nln bildirdigine gore, Ryer, Turk dilinin gramerini de yazmlgtlr (Rudimenta
bu sozler B. Georgievits'in De Turcarurn Ritu et Caererno- gmmnzatices lingvae turcicae. Paris 1630. 2. bas. 1633).
niis ad11 eserinden aktar~lml$lr. Ancak, AndrC du Ryer'nin ~allgmas~ndHa. Megiser'in ese-
-
XIV XVI. yiizy~llarda Avrupa ulkelerinde Turk dili rini kullanmad~$j~a nlayllyor. Yazar, qallgmaslnl bir Turk-
iizerine verilen bilgiler, tesadiifler sonunda toplanmlgtlr. Ge - Latince sozliikle butiinlemek istemigse de, bu istegini
gerqeklegtirememigtir. Sozliigun yazmasl Paris'te Bibliothk-
Turk dilinin gramerini sistemli olarak tespit etme yo-
que Nationale'de saklanmaktad~r.
lunda ilk denemeyi genG ya~lndaT urklerin eline tutsak dii-
Sen ve Tunus'ta Turkler araslnda altl y11 kalan Jesuit pa- Venedik ile Osmanll devleti araslndaki siyasi ve ticari
pazl Pietro Ferraguto (1580 - 1656) yapmlgtlr. Onun iliakilerin eski bir ge~mige qlktlglnl biliyoruz. Buna kar-
Grarnmatica Turca I16111 ad11 eserinin Napoli'de Milli glllk bize kadar gelen ilk Ital~anca- Tiirkce ve Tiirkqe -
Kiituphanede bulunan yazmasl Alessio Bombaci taraflndan italyanca siizliik XVII. yiizyllln 40. ylllarlnda yazllrnl~tlr
bulunmug ve Turk dili bak~mmdan degerlendirilmi~tir (Dittionario della Lingua Ztaliana - Turchesca sive Lexicon
(Padre Pietro Ferraguto e la sua Grarnmatica Turca [I611 1. Ztalico - Turcicurn et Trircico - Italicurn cum brevi granzrna-
"Annali dell' Istituto Universitario Orientale di Napoli" tica ... latinis characteribus expressa. Roma 1641). Bu ese-
Nuova Serie, I, Roma 1940. 205 - 236). rin liazar1 Venedikli soglu terciilnan Giovanni Molino'dur.
1612'de Alman humanist bilgini Hieronymus Megi- Bu eserden sonra Turk tarih~ilerinin eserlerinden ve
-
serus (veya Megiser) (1553 1618), Irzstitutiorres lingvae Turk edebiyatlndan birtaklm orneklerin tercume edildigi-
turcicae libri qrlatuor ad11 Tiirkce gramerini yaymlam~g- ni goriiyoruz.
t~r.B u eser Avrupa'da qlkan ilk Turk grameridir. Megiser, italyan rahibi Francesco - Maria Maggio (Latince ad1 :
Thesaurus Polyglottus vel Dictionarum Multilinguae (Fran- Magius; 1612 - 1686) Suriye, Giircistan, Ermenistan, Iran
coforti MDCXII; 2. bas. MDCXIII) ad11 eserin yazarl ola- ve Arabistan'da yapt121 on iki yllllk bir gezi slraslnda bir-
rak tanmmlgtlr. Bu eserde Latince sozlere bir~okd ogu di- ~ o kDo gu diliyle ugrasmlgtlr. Bu diller araslnda daha cok
linden (ve Tiirk~eden) kar~lllklar verilmigtir. Ancak, Me- Giircii ve Turk dillerine agirllk veren Magius, Syntagma-
giser'in Turk dili i~inb uyiik deger taglyan eseri Institrr- ton Linguarum Orientalium, qctae in Georgiae regionibur
tiones lingvae turcicae libri quatuor'dur. Bu eser birka~ crudiuntur. Liber primus. Coinplectei~sG eorgianae seu Ibe-
biiliime aynlm~$t~rI.: Altl alt biilume ayrllan giri~b olii- ricae vurgaris linguae institutiones gramnzaticae; Liber se-
miinde Turk dilinin fonetigi iizerine bilgi veriln~istir; 11. curtdus. Contplectens Araburlz et Turcarum Orthographiaa,
Etimoloji (yeni terminolojiye gore : morfoloji) boliimiinde as Turcicne lirtguae institufiones [Roma 1643; 2. bas. Roma
isimlerin fekimi, slfatlar, soz yaplml, say1 adlar~,z amir- 16701 ad11 eserini yaylnlamlgtlr. Onun bu eseri Giircucenin
ler, fiiller, fiillerin Gekimi, pasif fiiller, fiillerin yaplsl, edat- grameri iizerine bir yabancl taraflndan yazllan ilk Gallgma-
...
iar iizerinde durulmugtur. 111. Tiirk~em etinler (Bu or- dlr. Magius'un Tiirk~e gramerini Turk dili baklmlndan
n&ler araslnda Tiirk~ea ta sozleri, deyisler, Hristiyan du- Mary Kenessey degerlendirmi~tir (A Turkish Granznzar
alarlnln Tiirk~et erciimeleri v.b. vardd. IV. Latince -Tiirk- from the 17th century. "Acta Orientalia Hungarica" XXVII,
-
Ce ve Tiirk~e Latince sozliik. 1, 1974, 119 - 125).
H. Megiser, eserini yazarken Latin dilinin gramerini Eserin ba~llglndan da anla~~laca&gib i, yazar eserinin
gaz oniinde tutmugtur. W. Heffening (Die tiirkischen Traas- birinci kitablnda Giircistan'da veya Iberya'da konuaulan
criptionstexte des Bartholomneus Georgievits arts den Jahrerl halk dilinin gramer kurallar~n~go zden ge~irmi~tirik. inci
Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983
http://turkoloji.cukurova.edu.tr
kitapta ise Arap ve Turk yazimi iizerinde durmug, Turk tist Podesta (ital~anca adi: Giambattista Podesta) ad11
dilinin kurallar~nt~es pit etmigtir. U~iinciik itap (Sintagma- bir genci Roina'ya gondermigtir. Podesta, Roma'da mr'an
ton) 1637'de tamamlanmlg ve biitiin olarak Turk diline terciimesiyle iin kazanmlg olan Ludovico Marracci (Blm.
tahsis edilmigtir. Yazarln Schola Turcica adinl verdigi bu 1700)'nin yanlnda yeti~mi~tirV. iyana'ya dondiikten sonra
eser yayinlanmamigtlr. Maggio'nun eserinin yazmasi Paler- Podesta, Yak~nD ogu iilkelerinde gorev alacak genderin
mo'da San Giuseppe del Teatini manastlrinln kitapl~ginda yetigtirilmesiyle ugragmigtir. Bu ama~lab irkac ders kitw
saklanmaktadir. bi kaleme almlgtir. Bu kitaplar araslnda Tractatus varii de
Capucin rahiplerinden Bernardo da Parigi (Franslzca linguis orientalibus, Praecipue Arabica, Persica et Turcica
ad1 : Bernard de Paris) 1665'te Roma'da Latince olarak (Viennae 1669) ad11 eseri 6zel bir yer tutar. Daha sonra
bir italxanca - Tiirkce sozluk (Vocabularium Ztalico - Tur- bu eser Podesta'nin Cursus grammaticalis linguarum Orlen-
cicum ex Gallico versum) yaylnlaml~tir( 2 cilt). Bu sozliik talium, arabicae scilicet, persicce et tcrrcicae (Viennae 1703)
Galca (Frans1zca)'dan cevrilmigtir. ad11 eserinin esaslnl tegkil etrnigtir. Bu eserin iieiincii bi5-
lumii butiin olarak Turk diline tahsis edilmigtir.
Yine 1665'te bu sozlii~iinI talyanca terciimesi de ~ik-
migtlr (Vocabulario Ztaliaizo - Turchesco) (3 cilt). Sozlugu Bu iki bask1 araslnda Podesta, Sadeddin'in tarihinin
Galcadan italyancaya Fr. Pietro de Albavilla (Frans~zca Almanca terciimesini yayinladigi gibi (Niirnberg 1671),
ad1 : P. Pierre d'Albeville) cevirmigtir. iki yll sonra (1667' Dissertatio Academics, continens specimen triennalis pro-
de) P. Bernard de Paris ile P. Pierre d'Albeville bir "Turk- fectus in linguis orientalibus, Arabia nernpe, Persica et
Ge gramer" (Grammaire turque) yaylnlam~~lardlrB. u ya- Turcica, cui varia curiosa et scitu digna intermiscentur, sub
yinlara ek olarak Toscana biiyiik dukii 111. Cosimo'nun gloriossissimis auspiciis ... Leopoldi I... deferente. .. J. 0.
terciimani Antonio Mascis'in Vocabolario toscano, e tur- Bapt. Podesta ... publice exhibenda a nobilibus et docth-
chesco arrichito di lnolte voce Arabe, Persiane, Tartare e sinzus linguaruiiz orientalium auditoribus (Viennae Austri~e
Greche con la giunta di alcuni Rudimenti grammaticali 1677) ad11 bir eser de vermigtir.
(Florence 1677) ad11 eserini de saymak gerekir. Podesta'nin qaligmalari birtak~m tartigmalara yo1 ac-
XVII. yiizyil bagmda, Osmanl~T iirklerinin gii~lerinin mlgtir. Tiirk dilinin grameri ve sozlii~ii alaninda buyuk
domguna erigtikleri ve Avrupa i~lerined ogrudan dogruya eserler vermi~o lan F. Meninski (1623 - 1698), onun Galls-
karigmaya bagladiklari ylllarda Turkiye'ye ve ozellikle Turk malarlni a~iko larak eleatirmigtir,
diline kargi duyulan ilgi bir kat daha artmlgtir. XVI. yiizyll
~Meninski'nin hayati konusunda bugiine kadar ayrinthi
sonunda ve XVII. yiizyil ba~indab irtakim ozel ogretim ku-
bir ~allgmay apllinamiptir., Lotaringia'da dogdugunu ve. bag-
rulualarl (ilk tercuman okullar~)o rtaya qkmigt~r.
langicta Fran~oisM aignien adin1 aldlglnl biliyoruz. Roma'
XVI. yiizy~ls onunda Venedik7te Yakln Dogu dillerini
da Jesuitlerin yaninda yetigtikten sonra Polonya'ya gitmia,
ogretmek icin bir okul aellmi$lr. Bu okulun ogrencileri 02-
1653'te ~stanbul'da Polonya el~iliginde gorev almigt~r. is-
renimlerini siirdiirmek ve biitunlemek iizere istanbul'da bir
tanbul'da iki yil sure ile Polonyali W. Bobowski (as. w
koleje (Collegia dei Arineni) gonderiliyordu. Lehistan kral~
1610 - 1675)'den Turk~eo grenmigtir (1s12miyeti kabul eden
I. Sigismund 1621'de Osmanli imparatorlugunun merke-
zinde Tiirk~e,A rap~av e Farsca ogretimi yapilan bir ter- Bobowski, Ali Bey adlni almigtlr). Daha sonra Osmanh
ciiman okulu kurn~ugtur. 1627'6~R oma'da kunllan Col- imparatorlugunun merkezinde Polonya'yi diplomat olarak
legium de Propaganda Fide, Dogu ulkelerinde gorev afa- temsil etmi~tir. Polonya krall Jan Sobieski (1629 - 1696)
cak misyonerler i~inb u dillerin ogretimine bkyuk aglr- ona soyluluk unvani vermi~tir. Bunun uzerine Francisci
Ilk vermigtir. Osmanli imparatorlugu ile aktif iligkiler ku- (Franciscus, Fran~ois,F rancisco) B Mesgnien Meninski adl-
-
ran Fransa I. Fran~ois'n~n1 535'te Kanuni Sultan Siiley- nl kullanmaya baglam~gtir.B izce bilinmeyen sebeplerle Me-
man ile yapmig oldugu antla~mayig oz oniinde tutaliin - ge- ninski, Viyana'da Avusturya hizmetine gecmig, 1661'de
reken terciimanlarin yetigtirilmesini dugiinmek mecburiye-
imparator I. Leopold'iin saray tercumanli&na atamnigtrr.
tini duymugtu.
Kral dan~gmanio larak eyliil 1697 - eyliil 1698 tarihleri ara-
1669'da XIV. Louis ~stanbul'da L'ficole des Jeunes slnda Viyana'da olmiigtur.
de Langues'da "dil oglanlar~" (Dogu dillerini bilen ter-
Meninski, yaln~zs e&in bir diplomat olarak kalmam~j,
cumanlar) yetigtirmeye baglaml~tir. Bu okul 1700'de Pa-
ayrica dil bilimi alanlnda da degerli eserler vermigtir. Fran-
ris'e nakledilerek 30 mart 1795'te elkan bir karar uya-
s~z,i talyan ve Leh dilleri gramerlerini bir yana bira-
rlnca L'Ccole sphciale (daha sonra: et royale, 1915'ten
kallm. Onun bu iic grameri Latince olarak yazilmig ve
baglayarak: Nationale) des Langues Orientales Vivantes
adini almiptlr. Bugun L71nstitut National des Langues et 1649'da Danzig ( Gdahsk )'de yayinlanmigti. Meninski'nin
Civilisations Orientales (Paris) ad1 altinda caligmalarin~ Turk dili iizerine iki biiyuk eser (bir "Sozliik" ve bir "Gra-
surdurmektedir (Cent - cenquantenaire de 1'8cole des mer") yazdigln~b iliyoruz. Bu iki eser Tiirk dili biliminin
Langues Orientales. Histoire, organisatioiz et enseignenzent ' tarihinde yeni bir donem acmigtlr.
de l'Ihole Nationale des Langues Orientales Vivantes.
"Soz1iik"te Tiirk~es oder Latince yaninda Almanca,
Paris 1948). italyanca, Fransizca ve Leh~eye~ evrilmigtir. Meninski'nin
Osmanh imparatorlugu ile slki siyasi ve ticari iligki- "Tiirk~eg rameri", yukarida verilen eserin adindan anlagi-
ler kuran Avusturya, Dogu dilleri alanlnda yetkili tercu- lacail gibi, "Sozliik" i~indey er aliyordu. Aynl yil i~inde
man ve ogretmenlere muhtacti. ku bakimdan XVI. yiiz- "Gramer9'in nliistakil bir baskisi yap~lrniatlr: Linguarum
y~slo nunda Istanbul'da ozel bir okul kurmugtur. Bu amac- Orlentalizmr. T~trcicae,A rahicae, Persicae Znstitutioizes, seu
la Avusturya imparaton~I . Leopold, 1673'te Johann - Bap- Granlnlntica Turcica. BLI gramer yedi boliime ayrllm~~tlr.
Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983
http://turkoloji.cukurova.edu.tr
Gramerin 2. bask~sl~n stitutiones Linguae Turcicae pl~~makklaal mayarak Frans~zT iirkolojisinin sinirlar~nO~r -
cum rudimentis parallelis Linguarunz arabicae et persicae, ta Asya ("Cagatay") ve Dogu Tiirkistan'da yazllrnla eserleri
vol. I - 111. Editio altera (Viennae MDCCLVI) ad1 altmda i~inea lacak bi~imdeg eni~letmiglerdir. QuatremBre, Bat1 Av- '
~lkmlgtlr. rupa'da ilk olarak "Ca$jatayca" eserlerle ugragmaya bagla-
m ~ ~(Ct h~rerst omathie en turk oriental. Paris 1841). Quat-
Daha sonra Meninski "Sozliik"iine bir "ek" de ya-
remBre'in biiyiik bir Cagatayca sozliik uzerinde gal~~tlgml
y~nlamlgtlr: Complementurn Thesauri Linguarum Orienta-
biliyoruz. Ancak bu sozliik yayinlanmamiatir. Onun topla-
lium, seu Onomasticum Latino - Turcico - Arabico - Persi-
dig1 fi~lerd aha sonra J. Th. Zenker taraflndan degerlendi-
cum simul idem Index Verborum Lexici Turcico - Arabico- rilmigtir (Tiirkisch - arabisclz - persisches Handworterbuch,
Persici, quod Latinci, Germanicci, aliarumque Linguarunz -
Leipzig 1866 - 1876). Zenker, Cagatayca verileri to (turk
cidjecta tromenclatione nuper in lucem editurn (Viennae
oriental) olarak vermigtir. "Caiatayca" eserlerin ilk sozlu-
Austriae MDCLXXXVII). Bu "ek"in madde baglar~ndaL a- gunii ise Pavet de Courteille yazmiatir (Dictionnaire turk -
tince sozler ile Almanca ve ~talyanca kargll~klar~v eril-
orientale, destink principalenzerzt d faciliter la lecture des
migtir. ouvrages de Bdber, d'Aboul - Gdzi et de Mir - AIi - Chir -
Meninski'nin Thesaurus'u Viyana Dogu Akademisinde Nevcii'. Paris 1870). Bilimsel degerini bugune kadar koru-
yetigen oirenciler tarafindan iglenerek Bernardus von yan bu sozlii~uny eni (2.) baskis1 1972'de ~ikmistlr.
Jenisoh'in onsozii ile birlikte yayinlanmigt~r( Lexicon Ara-
Fransa'da Turk siizliik~iilii~iail aninda se~kinb ir yer
bico - Persico - Turcicunz. Vol. I - 111. Viennae 1780). Me-
tutan bir eser de J. Kieffer ile Th. X. Bianchi'nin dzlugu-
ninski'nin grameri o zamana kadar yazilmig olan eserleri
dur (Dictionnaire turc - francais, ri l'usage des agents dip-
gegmig ve ders kitabi olarak uzun sure degerini korumugtur. lomutiques et consc~laires, des cornmer~ants (Paris 1835 -
XVII. yiizyil sonundan baglayarak Avrupa iilkelerin- 1837; 2. bas. 1850; 3. bas. 1871). Bu sozluk Kieffer tara-
de (ozellikle Avusturya, Fransa, Polonya ve Macaristan'da) f~ndanM eninski'nin Thesaurus'una dayanllarak duzenlen-
mig, Bianchi taraf~ndanb utiinlenmi~tir.B ianchi ile Kieffer'
Tiirkiye'ye karg~ duyulan ilgi gittik~e artm~gtir. Polonya
in bu sozlu&i, bat1 iilkelerinde yuz yil suresince en ~ o k
krall Stanistaw August Poniatowski'nin 1766'da fstanbul'
kullanilan Turkqe sozliik olarak tanlnrnl$tlr.
da kurdugu "Dogu Okulu" (Szkole Orientalna) 1793'e
kadar ~all~malarinsli irdiirmiigtiir. Bu arada Turk tarihi, 1863 - 1908 y~llara~ra sinda Paris'te Yagayan Dogu Dil-
leri Okulunda profesorluk yapan C. A. Barbier de Meynard
Turk edebiyati ve Turk dili iizerine bir~oke ser yaz~lmig-
(1826 - 1908), Tiirkge sozluklere ek olarak bir eser yaz-
tir. Bu eserler araslnda ders kitaplarl onemli bir yer tutar.
mlgt~r (Supplhment aux dictionrzaires publie's jusqu'd ce
Bu ders kitaplarl Turkler arasinda Hristiyanhk propagan- jour. Paris 1881 - 1886, 2 cilt). Barbier de Meynard, Ah-
dasl yzpmak amaclyla Turk dilini ogrenmig olan misyo-
med Vefik Pa~a'nin sozlugunden ve ozellikle P. Antoine
nerler tarafindan yaz~lmlgt~rB. u kitaplar arzsmda J. - B. Arc&re (olm. 1693)'in, yazmasl Paris'te BibliothBque Na-
Holdermann'in "Turk~eg rameri" ozel bir yer tutar : Gram- tionale (SupplBment turc 685 - 868)'de muhafaza edilen
maire turque ou mhthode courte et facile pour apprerzdre la Fransizca - Turk~es ozliigiinden yararlanmigt~r.B u sozlugun
langue turque avec urz recueil des nonzs, des verbes et des yeni (2.) basklsl 1971'de Gikrn~$t~r.
rnanikres de parler les plus necessaires d savoir avec plu- Tiirk dilinin grameri alan~ndaP . AmBdCe Jaubert (1779 -
sieur dialogues familliers (Istanbul 1730). 1brahim Mu- 1847) ~lhnensd e In grarnrnaire turque d l'usage des klkves
teferrika taraf~ndan yayinlanan bu eser, 1776'da Peters- de 1'Ecole royale et spe'ciale des Langues Orientales vivan-
burg'da ve 1777'de de Moskova'da Rus~ayaG evrilmi~tir. tes (Paris 1823; 2. bas. Paris 1833). Bu gramerin sozlu~u
Eserin yazarl J. - B. - D. Holdermann (1694 - 1730) Stras- Holdermann'dan aktar~lmiatir. Askerlik, denizcilik ve dip-
bourglu bir Jesuit misyoneri idi. Bu eserler arasinda M. lomasi ile ilgili maddeleri Jzubert eklemigtir. Turk dili 02-
retiminde bir ders kitab~o larak kullanilmak uzere yazllan
Viguier'nin .Glkmens de la langue turque Ostanbul 1790) ad-
bu eser, A. Kkzln~ Bek'in gramerinin temelini olustur-
11 kitabl da an~lmayad eger. Bu iki gramer kitabl dogrudan
mugtur.
dogniya Meninski'nin eserine dayaniyordu. Yalnlz, Viguier'
-
nin "iinlii uyumu" olay~nil~k olarak a~ikb ir bi~imdev er- Meninski'nin ~all~rnalai-~ndsoannr a Jean Deny (1879
digini saklamayallm. Bu olaya onun verdigi ad (l'harmonie 1963)'ye gelinceye kadar Bat1 Avrupa'da Turk dili alan~nda
vocalique = iinlii uyunlu) bugiine kadar kalmigt~r. ciddi bir eser glkmarnl$lr. Jean Deny'nin grameri (Gram-
Cosimo Comidas de Corbognano'nun Prinzi principi del- nzaire de la langue tztrque. Dialecte osmanlie. Paris 1920),
la grammatica turca ad uso dei nzissionari apostolici di Tiirk dilinin fonetik ve gramer yapislnin ara$t~r~lmaysio -
Constantinopoli (Roma 1794) ad11 eseri de saglam bir Fa- lunda yeni bir Fag a~mlgtir. Bu eserin yeni (2.) basklsl
l~gmad~Tr.u rk grameri alan~nday az~lane serlerden topladi- 19?'1.de ~ikini~tiOr Viesbaden). J. Deny'nin grameri Ali
91 verilerin bollufiu ve saglaml~glb akimlndan ayrilan bu Ulvi Elove taraf~ndan Tiirk~eye ~evrilmi~ti(rT iirk Dili
gramer, bilim ~evrelerindel hyik olduiu ilgiyi gorememis- Granleri. Osrnarzll Lehgesi. 1stanbul 1941 - 1945).
tir. fstanbul'da Katolik misyonunun tercumanliglnl yapan
Turk dilinin fonetik ve grameri alan~ndaki ~aligma-
yazarln, Turk dilini butiin incelikleriyle ogrendigi anlas~liyor.
larini surdiiren Jean Deny, 1949'da pkan yeni bir ~a11~ma-
XIX. yiizy~ldaF ransa'da Ya~ayanD oiu Di!!eri Okulu
sinda (Structure de la Larzgue T~crq~iTe)ii rk dilinin yaplsl
ve Collkge de France, Turk dili ogretimi alan~nda bii-
- uzzrindeki yeni gozlemlerini toplamigt~r.
yiik bir rol oynam~glardlr.~ tienneM arc Quatremhre (1782
1857) ve Abel - Jean - Baptiste Pavet de Courteille (1821 - J. Deny, 1955'te Principes de grammaire turque
1889) gibi se~kinF ranslz Tiirkologlarl Osmanistik alanmda ("Turk" de Turquie) ad11 yeni bir eser vermi$tir. "Tiirk di-
Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983
http://turkoloji.cukurova.edu.tr
line giri$" olarak tasarlanml~o lan eser, bilim Gevrelerinde Turcico - Latirzunt (Viennae 1668) bagllg~g e(;er. Buna gijre,
olumlu bir katkl olarak degerlendirilmi~tir. yazmanln Macar soylularlndan Nicolai (Mac. Mikl6s)
J. Deny'nin bu yoldaki son ~all~ma(Ls'o~s inanli mo- IllCshizy'ye ait oldugu ve 1668'de Viyana'da yazlldl& an-
derne et le Turk de Turquie. Philologiae Turcicae Funda- lag~l~yorA. ncak, yazarlnln adln~b ilmiyoruz.
I
menta I, Wiesbaden MCMLIX, 182 - 239) Turk dilinin ya-
Yazma dort bolume ayr~lm~gt:l r
plsln~ ana Gizgileriyle vermigtir. Bu ~allgmanln sonunda -
I. Latince -Turk~es ozluk (as. yu. 650 kelime; 2
zengin bir bibliyografya da vardlr.
28a y.).
Louis Bazin (dog. 1920) Turk dili yanlnda Turkmen-
11. Latince - Turk~ek onu~mak llavuzu (29 - 52. y.).
ce uzerinde de sal~gmaktadlr. Bundan baaka, eski Turk
yaz~tlar~yldaa ugragmaktadlr. 111. Latin, Alman ve ~talyand illerinde ~egitlik ayltlar
Irhne MClikoff, La geste de Melik Dn~.iinzend. Etudes (61 - 76. y.).
critiques du Danii?nendnZwe (I. Introduction et traduction. IV. italyanca k~saT urk~eg rameri (Brevi Rudimenti
Paris 1960; 11. Edition critique avec glossaire et index. del parlare Turchesco) (72 - 82. y.). Bu boliime ek olarak
Paris 1960) ad11 eseriyle tanlnmlgtlr. Bu eser XVI. yiizyll italyanca tercumesiyle birlikte bir Tiirk~em etin de veril-
Osmanll Tiirk~esinint arihi i~inb ir katkld~r. migtir (83a - 89a y.). 89b yapraglnda Alman ve Italyan
dillerinden ornekler vardlr. 90b yapragmda yazmanln sa-
Fransa'da Turk dili ogretimi i i ~ge hirde (Paris, Stras-
bourg ve Aix-en - Provence) universite duzeyinde yapllmak- hibinin ad1 ge~mektedir.
tadlr. Bu universitelerde Turk Ara~t~rmalarEl nstituleri J. NCmeth'in belirttigi gibi, "Viyana" kaydlnl tagmak-
(Institut d'Etudes Turques) kurulmu$ur. Bundan ba~ka,P a- la birlikte yazma, Macar - Guney Slav damgasl taalmakta-
ris'te Institut National des Langues et des Civilisations dlr. Metinlerin Macar ~evresindey az~ld~agc~lk tlr. Metin-
Orientales'de de Turk dili ogretimine yer verilmektedir. Tur- lerde goze Garpan birsok Gzellik ve her ~eydeno nce Turk
koloji problemlerinin ara~t~r~lmasluyglraa gan Frans~zb ilgin seslerinin yazlml buna tanlktlr.
ve uzmanlarl, Turk ara~t~rmalarlngie li~tirmek uzere bir
Yazmaju i~leyip degerlendiren J. Nkmeth, IllCshBzy
birlik (Fr. Associacion) kurmuglard~r. Bu birlik "Turcica"
yazmaslndaki Tiirk dili orneklerinin Bosna kokenli oldugunil
(Revue d'ktudes turques) dergisini ~~karmaktadlr1.5 eylul
inandlrici bir biqimde ispat ettigi gibi, Macaristan'da kul-
1971'de Aix-en - Provence'ta Milletleraras~ Osmanll oncesi
lanllan Turk dilinin Bosna Turk agzlna bellzedigini de
ve Osmanl~A ra~tlrmalarl Komitesi (Le Comitk Internati-
ac~ko larak ortaya koymu~tur.
onal d'Etudes PrC - Ottomanes et Ottomanes) kurulmugtur.
Macar dogu bilimleri uzmanl Harsiny'l~J akab Nagy'l?.
Macaristan'da Turkoloji ~al~~maelsakir ~bi r tarihe GI- Colloquia Fanziliaria Turco - Latirta, seu Status Turcicus
kar. Macarcadaki Turk~ea lintllar dolayls~yla Macar dil
Loquenl ad11 eseri (Anno MDCLXXIII), Turk dilinin ta-
bilginleri Turk diyalekt ve ag~zlariyla ugraamak ihtiyaclnl
rihi fonetigi, grameri ve diyalektolojisi i~insa glam veriler-
duymuglardlr. Macaristan'ln Osmanh hkkimiyeti altlna gir-
le doludur. HarsBny'l~N agy'ln eserini Macar Turkologu G.
mesi Macarlarln Turklerle ve ozellikle Turk diliyle ugraa- Hazai ialeyip yayinlamlgtlr (Das Osrnanisch - Tiirkische im
malarln~ artlrmlgtlr. Turkler Macar baggehri Budin (Mac.
XVII. Jahrhundert, Untersuchungen art den Transkription-
Buda)'i nihai olarak 1541'de ele ge~irmialerdir.M acar bag-
texten von Jakab Nagy de Harsciny. Budapest 1973. Bib-
~ehrindekiT urk hgkimiyeti 1686'ya kadar surmugtur. Turk-
liotheca Orientalis Hungarica XVIII).
lerin Macaristan topraklarmdaki h2kimiyeti Macar dilinde
XIX. yuzyllda Macar hurriyet sava~larnnnl ideri Lajos
yeni birtaklm al~ntllarb lrakmiatlr. Bu suretle Macarcadaki
Kossuth (1802 - 1894) da Turk diliyle ugragm~gtlr (Zsuzsa
eski Turk~e( Bulgarca, Pesenek~e, Kumanca) kallntllarln
saylsl Osmanl~u nsurlar~ylab ir kat daha artmlgtlr. Kakuk, Kossuth kkziratai a torok n)elvio"l. Budapest 1967;
Les nzaiz~lscrits irze'dites de Kossuth sur la langue turque,
Macaristan'da Osmanll aragtlrmalar~nlnt arihinde Ma-
-
car as1111 Terciiman Murad (Macarca adin1 bi1miyoruz)'ln "Acta Orientalis Hungarica" XXII, 1, 1969, 81 105).
ozel bir yeri vardlr (bk. Franz Babinger, Der Pfortendol- Budapegte ~niversitesinde( kuruluau 1635) ilk Turk dili
-
metsch Murad und seine Schrifte. Literaturdenkmaler aus profesoru olarak JBnos Repiczky (1817 1855)'nin Sal~~tl-
Ungarns Turkenzeit. Berlin - Leipzig 1927. 33 - 69). Bu $a- biliyoruz. Repiczky bir Turk grameri yazmiytlr. Ta-
llgmalarln tarihinde tanlnn~lM~ acar yairi BBlint Balassa n ~ n ~ nMla~ca r Tiirkologu Armin (Hermann) VBmbdry
(veya Balassi) (1554 - 1594) da se~kinb ir yer tutmuatur. (1832 - 1913) onun ogrencibidir. VBmbCry 1865'te Buda-
Balassa'nln giir soyleyecek kadar Turk~eo grendigi anlag- peate ~niversitesindeD ogu dilleri ogretim iiyeligine getiril-
llyor (J. NCmeth, Balassa Bdlint ks a torok koltkszet. Ma- mi~,1 870'te Turkoloji profesorlugune atanm~~tB~ar~.1 anglc;-
gyar SzBzadok. Budapest 1948. 80 - 100. s.; Die tiirkischen ta Cagatayca alaninda Galisan VBmbhry 1862'de Abugka soz-
Texte des Valentin Balassa. "Acta Orientalia Hungarica" liiiiinu yaylnlam~gtlr (Abuska. Csagataj-torok szdgyiijte-
-
11, 1, 1953, 23 61). mkrzy. Pest 1862). J6zsef Budenz sozliige bir &iris ve notlar
Budape~te'de Szkcsenyi Milli Kitapllglnda bulunan bir yazmiatir. Daha sonra VBmbCry bu yolda daha biiyiik bir
yazma, XVI - XVII. yiizp~llarda Macaristan'da konuaulan eser de verecektir (C%gatrrische Spracltstudien erttltaltend
Turk dili hakklnda agk bir fikir vermektedir. Bu yazma gramrnatikalhchen Uinriss, Chre~tomathieu nd Worterbuclz
tanlnmls Macar Tiirkologu J. NCmeth tarafindan i~lenmig- der CagataiscF~enS pracl?e. Leipzig 1867). VBmbCry 1870'te
tir (Die tiirltische Spraclte irz Uizgarn inz siebzehnterz Uigurisclze Sprachmonumente und das Kudatku Bilik.
Jahrhundert. Budapest 1970. Bibliotheca Orientalis Hungavi- Uigurisclzer Text ?nit Transcription und ~bersetzungn ebst
ca XIII). Yazmanln kapak yaprailnln arkasinda siislii bir eirzent rrig~rri sclz - deutsclzeiz Worterbuche (Innsbruck 1870)
GerGeve i~indeI llkshaziunae Bibliothecaa Dubniczei~~iysa - ad11 eserini yaylnlad~ktan sonra Turk dilinin etimolo-
zlsl vardir. da da Nicolae IlltshQzy, Dictionariurn jik sozlii~uuu yazml3tlr (Etymologisches Worterbuch der
Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983
http://turkoloji.cukurova.edu.tr
turko-tatarischerz Spracherz. Leipzig 1878). Bilim fev- lanarak, gagdab Turk diyalektleri araslnda ayri bir yer tu-
relerinde uzun sure kullanllan bu eserin bugiin bu yol- tan Cuvag~anins es ozelliklerini de ana ~izgileriyle tespit
da yapilan ilk deneme olarak ancak tarihi bir degeri var- etmigtir.
-
dir (yeni bas. 1972). Onun Die prinzitive Cultur des turko Gombocz bu ~allgmasmda Danimarkali biiyiik bilgin
tatatfschen Volkes (Leipzig 1879) ad11 eseri de eskimigtir. A Vilhelm Thomsen'in Den gotiske spragklasses inflydelse pa
toriik faj ethnologiai ks ethnographini tekintetben (Buda- den finske (1869) ve Eerorirzger mellenz de finske og de
pest 1885) ad11 eseri Almanca olarak da yaylnlan- baltiske (litauisk - lettishe) sprog (1890) ad11 eserlerinde kul-
migtlr (Das Turkerzvolk in seinerz ethizologischerz uizd ethno- landlii metodu geligtirmiati. Yap1 baklmlndan Gombocz'
graphischen Bezfehungen. Leipzig 1885). VimbBry'nin un eseri YrjG Wichmann'in Die tschuwassischen Lehnwiirter
Alt - osmanische Sprach~tudien (Leiden 1901) ad11 eseri de in den perrnischerz Spracherz (Helsinki 1903) ad11 fallgma-
eski Osmanhca alanlnda bir katkldlr. VimbCry son olarak sina benzer. Tiirk~e allntilar konusunda birwk yaylnlar
hayat hikPyesini de yazmi~tlr( Kiizdelrizeim. Budapest 1905). (Die tiirkischen Lehnworter im Mordtviniscken. 1897; fiber
VimbCry'nin yetigtirdigi ogrenciler araslnda Jbzsef Thli- die tiirkischen Lehnworter inz Ostjakischen. 1902) yapan
ry (1862 - 19061, Gibor Bilint (1844 - 1913), Ign6c Kdnos Henrik Paasonen ("Nyelvtudominyi KozlemBnyek" XLII),
(1860 - 1945) gibi tanlnml~T urkologlar vardir. Bslint, Ka- Gombocz'un eserine birtaklm katkllar getirmigse de, yaza-
zan Tatarcas1 iizerindeki ~aligmalariylat anlnml~tir (Kazdni rin butiin gozlemlerine katllmlgtlr. Sonraki ylllarda Finlan-
tatdr nyelvtanulrndnyok. 1 - 3. Budapest 1875 - 1877). Vim- diya'da buna benzer bircok yayin ~ikacaktir.M artti Rad-
bCry gibi, Thliry de Cagatayca ve eski Osmanlica iizerinde nen'in Die t~chuwassischen Lehnworter inz Tscheremissi-
$aligmi~tlr. Onun bu yoldaki ~all~malaarria slnda A 'Beh- scherz (1920) ve Die tatarischerz Lehnworter im Tschere-
dset-iil-lugat' czinzii csagata'j szbthr [19031, Az 'Abuska LU- nzissischen (1923) ad11 eserleri veya Artturi Kannisto'nun
gab? czimii Engataj szdtcir [ 19041, A Koze'p-rizsiai torok Die tatarischen Lehrzworter in? Vogulischerz (1925) ad11 ese-
irodalorn [19041 ve Koze'p - hzsiai tiirok rzyelv isnzertetksei ri gibi.
[I9061 gibi yazilar vardir (Tiirkqe Gev. Ragip HulGsi, Orta
Gombocz, bu eseriyle XVII. yuzyildan beri ortaya att-
Asya Tiirkqesi iizeriize tetkikler. "Milli Tetebbular Mec- lan Tiirk~e- Macarca kelime birlegtirmelerini bilimsel ap-
muasi" 11). Thliry, Osmanll Tiirk~esi alaninda da degerli dan degerlendirmi~tir. Turk - Macar dil iligkileri konusunu
yaylnlar yapmlgtlr. Torok nyelvernlkkek a XZV. szrizad 1873'te Jbzsef Budenz (1836 - 1892) de agik olarak gor-
ve'gkig 119031 (Tiirkfe Gev. Raglp HulGsi, On dor- iniigtur ("Nyelvtudominyi Kozlem6nyek" X). Wilhelm Schott
diirzcii aslr sonlarlna kadar Turk dili yadigdrlarl. "Milii Gaglnda Almanya'da yetigen Budenz, dil sorunlarlnln tar-
Tetebbular Mecmuasl" 11) ve A XIV. szdzadbeli osznzrin - t~g~lmasindkau llanilacak metotlarl biliyordu. Onun sefkin
torok nyelv [I9041 ad11 yazilarl bu alanda biiyuk katkilar- ogrencisi Berndt Munkicsi (1860 - 1937) de bu sorunu sik
dlr. Khnos ise Turk ailzlari ve Turk halk edebipatl ala- sik tartlgmlgti. Ancak, Budenz ve Munkicsi, sorunu biitiin
nindaki eserleriyle iin almlgtir. Oszmrin-torok nkpkoltksi ayrmt~larlyla aqk olarak gorememiglerdir. Genig bir bil-
gyiijtenzkny [1887, 18891 adli eseri zengin bir Tiirk halk giye, derin bir gozlem yetenegine ve saglam bir elegtirn~e
edebiyatl ornekleri derlemesidir. Klinos, Tiirkolojinin en
giiciine sahip olan Gombocz, toplanml~ olan biitiin veri-
onemli yayin organlari arasinda yer alan "Keleti Szemlc" leri degerlendirmek suretiyle Turk - Macar dil iligkilerini
dergisini de yonetmigtir (Bernit Munkdcsi ile birlikte).
a~ikligak avugturmuatur.
GCza Kuun (1838 - 1905), Venedik'te San Marco ka- Macarcadaki eski Tiirkce almtilar, Turk dilinin eski
tedrali kitapl12i;lnda muhafaza edilen ve bilim ~evrelerinde ozelliklerini saklamlglardir. Bu bakimdan Macarcada kul-
Codex Cumanicus adlyla taninan yazinayi Latince olarak lanllan bu eski kalintllarin Turk dili tarihi aglsindan bii-
yaylnlain~gt~(rC odex Cumanicus bibliothecae ad templunz yiik bir degeri vardir.
divi Marci Venetiar~cnzp rinzum ex integro edidit, prolego- Gombocz'un Zur Lautgeschichte der altuischen Spra-
~nertis,n otis et contpluiib~isg lossariis instruxit) [1880, yeni cheiz ["Keleti Szemle" XIII, 19121 ad11 yazlsl da "Altay
bas. 19811. dilleri" ve ozellikle Turk dili baklmlndan yeni gozlemler
Vilmos (Wilhelm) Prohle (1871 - 1945) de Tiirkolog ola- getiren bir katkldlr.
-
rak degerli yapmlar yapmlgtir : Tatrir nyelvjrirrisi tanul- Tanlnmig Macar Tiinkoloi?;~ Gyula NBmeth (1890
rndnyok ["Nyelvtudomdnyi KijzlernBnyek" XXXVIII, 63 - 1976) Gombocz'un agt@ ~iglrl surdurmiiatiir. Budape~te
110, 330 - 3631; Baskir nyelvtan~~lr~zrinytock'K eleti Szemle" ijniversitesinde Turk filolojisi ki~rsusunuy onettigi elli )ill-
IV, 1903, 194 - 214; V, 1904, 228 - 271; Bascl7lcirische Ilk siire i~inde( 1915 - 1964) NCmeth bir~oko grenci yetigtir-
Volkslieder ["Keleti Szemle" VI, 1905, 12 - 261; Karn- digi gibi, Tiirkoloji alaninda bir~oke ser de vermigtir. Onun
-
tschajisches IVorterverzeichnis ["Keleti Szemle" X, 1909, Tiirkkche Grarnrizatik (Berlin Leipzig 1916) ad11 kii~iik
83 - 1501; Karutschajische Stzldien X, 1909, 215 - 3041; eseri bilim ~evrelerindet akdirle karg~lanmi$lr. Zoltin Gom-
Bnlkarische Studierz ["Keleti Szemle" XV, 1914 - 1915, 165 - bocz bu gramer dolayisiyla yayinlad~glb ir yazlda (Ada-
276, XVI, 1915 - 1916, 104 - 2431. Prohle, Tiirk~edev urga lkkoli a torok rzyelvtarzhoz. "NyelvtudomBnyi KozlemCnyek"
sorunu iizerinde de durmu5tur (Zur Frage des Wortakzente 1915) Turk graineriyle ilgili birtaklm sorunlari tartqarak
int Osntanisch - tiirkisckerz. "Keleti Szemle" XII, 1911 - yeni gozlemler ortaya ~koynlugtur. NCmeth'in grameri T.
1912). Halasi - Kun tarafindan ingilizceye tercume edildi (Turkish
Zoltin Gombocz (1877 - 1935) Tiirkoloji alanlnda Die Granzrnar. Publicatioizs of the Near and Middle -East Insti-
bulgarisch-tiirkischen Lehnworter in der urzgarischen Spra- tute, Columbia University. New York 1960). NBmeth bag-
che ["MCmoires de la SociBtB Finno - Ougrienne" XXX, langl~ta Faidas Turk diyalektleriyle ugragmig, eski Tiirk
19121 adli eseriyle tanlnn~latlr. Bu eserde Macarcadaki eski yazltlarl iizerinde ~all~m(Diie~ k oktiirkischert Grabinschrif-
-
Tiirk~ea llntllar gozden ge~irilereh Turk dili baklrnlndali ten nus iIern Talc cles Ttrlos "Kdrijsi C$on~aA rchivum"
de$erlendirilmi$ir. Yazar bu alintllarin t:tnikllg~ndan yarar- 11, 1926, 134 - 1431, ancak dahn ~ o k'Ti ilk - Macar ili$kile-
Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983
http://turkoloji.cukurova.edu.tr
riyle ilgili konulari iglemigtir. Onun en onemli eseri (A gibi (Mots de civilisation de Haute Asie en transcription
honfoglald magyarsdg kialakuldsa. Budapest 1930) Macar- chinoise. "Acta Orientalia Hungarica" I, 1950, 141 - 185),
larln etnojenezi sorununa aynlmlgtlr. Bu eserde slk slk es- "Altay dilleri" araslndaki iligkilerle de ugrqmlatlr. Ligeti,
ki Turkler ve dilleri de tartigllmigtlr. Bu sebeple, Ntmeth' Macar Turkolojisinin eski gelenegine uygun olarak Turk-
in bu eseri Macaristan dlglndaki Turkoloji ~allgmalarlndad a Macar iligkilerine de buyuk aglrllk vermigtir. Onun Ma-
sik sik bag vurulan bir yayin degerini kazanmigtlr. Ntmeth carcadaki eski Tiirk~e alintllarla ilgili yaz~larl Turk dili
Turk~enint ranslkipsiyonlu anltlarlna buyiik bir afilrllk ver- baklmindan yeni gozlemlerle doludur.
mistir. ZU den tiirkischen Aufzeichnung-e n des Georgievits Lajos Fekete (1891 - 1969) Macaristan'daki Turk hl-
(Charisteria Orientalia, Praha 1956, 202 209) yazlslnda yu-
kimiyeti ylllarlndan kalma Tiirk~eb elgelerle ufirasrnlstlr :
karida ad1 gqen Georgievits'in metinlerine degindigi gibi,
Tiirkisclze Schriftert nus dem Archive des Palatins Nikolaur
ilk lirik Macar gairi BBlint Balassa'nm Tiirkce ~iirlerinid e Esterhdzy. 1606 - 1645 (Budapest 1932); A torokkori Vcic
iglemigtir (Die tiirkischen Texte des Valentin Balassa. "Ac-
egy XVZ. szdzadi osszeirds alapjrin (Budapest 1942). Buda-
ta Orientalia Hungarica" 11, 1952, 23 - 61). N6meth'in bu
pest a torok korbarz (Budapest 1944) ad11 eseri Macaris-
yolda verdigi en biiyuk eser 1970'te clkmlgtlr (Die tiirkische
tan'da Turk hiikimiyetine iligkin toplu bilgi veren bir Fa-
Sprache in Ungarr~i m siebzelznten Jakrhundert. Budapegte
Ilgmadlr. Daha sonra ogrencisi Gyula KBldy -Nagy ile bir-
1970. Bibliotheca Orientalis Hungarica XIII). Yazar bu ese-
likte Rechnungsbiicher tiirkischer Finanzstellen in Buda
rinde Illtshfizy yazmaslnl Turk dili baklmlndan degerlendir- (Ofen). 1550 - 1580. Tiirkischer Text (Budapest 1962) ad11
migtir. Tiirk diyalektolojisi alanlnda da siirekli olarak callgaa
bir eser yaylnlamlgtlr.
NCmeth, bu yolda Die Tiirken von Vidin. Sprache, Folklo-
Fekete'nin Einfiihrung in die osmanisch-tiirkische Dip-
re, Religion (Budapest 1955. Bibliotheca Orientalis Hunga- tomatik der tiirkischen Botmussigkeit in Ungarn (Budapest
rica X), Zur Einteilurtg der tiirkischen Mundarten Bulga-
1926) ad11 biiyiik eseri, Turk diplomatigi alanlnda bir el
riens (1956) ve Traces of the Turkish Language in Albnniu
kitabl degeri kazanmlgtir. Die Xzjig*t -Schrift in der tiir-
["Acta Orientalia Hungarica" XIII, 1961, 9 -293 gibi ya-
kischerz Finarzzverwaltung. Beitrag zur tiirkischen Palao-
yin ve yazllar vermigtir. graphie ntit 104 Tafeln (I - 11, Budapest 1955) bu yolda yeni
Onun yetigtirdigi Macar Tiirkologlarl, Balkan yarima- bir ggir aCmlgtir (La Pale'ographie persane ad11 eseri olii-
daslnda konugulan Tiirk a&zlarl uzerinde yeni aragtlrmalar miinden sonra Fikmlgtir).
-
yapmlglardlr. Fekete'nin oliimunden sonra ogrencisi Gyula Kfildy
Ntmeth, bilimsel yazl ve yaylnlarl yanlnda Galls- Nagy (dog. 1927) Macarlarla ilgili Osmanli belgelerini ya-
malarln geligtirilmesi ve yonlendirilmesi alanlnda da bu- ylnlaml~tlr.
-
yiik hizmetler gormiigtiir. "TGrBn" dergisinin 1918'de Tanlnmlg Macar Bizantinolo~uG yula Moravcsik (1892
onun gozetimi altlnda ~ikanc ildi milletlerarasl bilim Gev- 1972) Tiirkoloji alanlnda da qallgmi$tir. Onun bu alanda
relerinin takdirini kazanmlgtlr. Daha sonra "Ko"r3si Csoma - verdigi en biiyiik eserde (Byzantinoturcica. 1942 - 1943; ye-
ni bas. 1958). Bizans kaynaklarlnda geeen biitun Turk ad-
Archivum" dergisini yonetmigtir. Iki dunya savagi arasm-
larl ve Tiirk~es ozler toplanm~gtir.
da bu dergi en onemli Tiirkoloji organ1 olarak buyiik bir
LBszl6 RBsonyi (dog. 1899) Turk onomastik (ad bili-
agirlik kazanm18tlr. N6meth "Bibliotheca Orientalis Hun-
n1i)'i alanlndaki callgmalarl~~ltaa n~nrnlstlr: Der Volksname
garica" dizisini de kurmuatur. Bu dizide ilk olarak Carl
Brockelmann'ln Mitteltiirkischer Wortschatz (Budapest - Berendej ["Seininarium Kondakovianum" VI, 19331; Le.7
noms de trib~lsd ans le Slovo o polku IgorevB ["Semina-
Leipzig 1928) ad11 eseri per almlgtlr. Bu eser, Kdggarli
Mahmud'un Divanii lagati't - Tiirk'iinii milletlerarasl Tiir- rium Kondakovianum" VIII, 19361; Contributions 12 l'his-
koloji svrelerine kazandlrmi~t~rS.o n yillarda "Bibliotheca toire des premiers cristalisatiorzs d'Etat des Rouinains. L'ori-
Orientalis Hungarica" dizisi L. Ligeti'nin gijzetimi altln- gine des Basarabas [1936]; Sur quelques catkgories de
da gkmaktadlr. Ntmeth 1951'den baglayarak Macar Bi- rzoms de persoizizes en turc ["Acta Linguistica Hungarica"
limler Akademisinin "Acta Linguistica Academiae Scien- 111, 19531; Les noms de nornbre dans l'anthroponymie fur-
tiarum Hungaricae" adli yayin organmi da yiinetmigtir. B~I- que ["Acta Orientalia Hungarica" XII, 19611; Les noms
na paralel olarak L. Ligeti de Macar Bilimler Akademisi- de personnes impkratifs chez les peuples turques [''&ta
nin "Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae" Orientalia Hungarica" XV, 19621. Onomasticon Turcicclrn
ad11 organlnln yaylmlnl saglamlstn. ad11 eseri bu yolda yeni bir ggir acacaktlr.
tGyorgy Hazai (dog. 1932), Les dialectes turcs du
Lajos Ligeti (dog. 1902) Tiirkoloji alanlnda yetkisini
Rhodope ["Acta Orientalia Hungarica" IX, 19591, Beitra-
Die Herkunft des Volksnamens Kirgit IL'Ko"riisi GO-
ma - Archivum" I, 1925, 369 - 3831 ad11 ~allgmasiyla ' g[e" RoZcilzr niKk enOnrtineinst aldisetry cztiniryk"i scXhXenI IIM, u1n9d5a9r1t,e Tn exMteasz etduorcnsi ednus
ispat etmigtir. Daha sonra Asya'da aragtirma gezileri yapan 1 Rhodope ["Acta Orientalia Hungarica" X, 19601 ve Re-
Ligeti, Afganistan topraklarrnda yaSayan Mogol ve Turk- marques sur les rapports des larzgues slaves des Balkans
lerin dilleri uzerinde eallgmlgtlr: 0 morzgol'skih i tyurk- avec le turc - osmanli ["Studia Slavica" VII, 19611 gibi
skih yazzkah i dialektah Afganistana ["Acta Orientalia birtaklm yazilar yazmlg, HarsBny'h Jakab Nagy'ln eserini
Hungarica" IV, 1955, 93 - 1171; Sur la langue des Afchars de yaylnlamigtlr.
&Afghanistan ["Acta Orientalia Hungarica" VII, 1957, Tibor Halasi - Kun (dog. 1914) Rum patrigi 11. Gen-
115 - 1561. Afganistan gezisinde topladl21 verilere dayana- nadios'un Rum yazls~yla yazllan itikatnamesini Turk dili
rak 1938'de yazd~glb ir yazl (Les voyelles longues en turc. yiiniinden degerlendirmig (Gennadios torok hitvalldsa. "K6
"Journal Asiatique" 230, 177 -204), Tiirkcede uzun tin- rosi Csoma - Archivum" I. Erg. Bd. 1936, 139 - 2471, dahs
lulerle ilgili eski tartlgmalara degerli bir katkldir. Ligeti, Gin sonra Klp~ake serleriyle ugragmlgtlr. Et - Tuhferii'z - zekiyye
-
kaynaklarlndaki eski Turklerle ilgili verileri de&erlendirdi&i fi'l Ingati't Tiirkiyye ad11 Klp~akcay azmanrn fotokopisini
Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983
http://turkoloji.cukurova.edu.tr
TURKOLOJ~ 443
-
yaylnladiktan sonra (La langue des Kiptchaks d'aprks un versitesinde Tiirk Dili ve Edebiyat~K iirsiisiinii Ettore Rossi
manuscrit arabe d'lstanboul. 11, Budapest 1942) Philologica (1894 - 1955) yonetmigtir. Rossi, iilkemizde yap~lany azi ve
E"Di1 ve Tarih - Cografya Fakiiltesi Dergisi" V, 1947; 1 - dil reformlarlyla ugragtrgl gibi, Tiirk~eg ramer de yamqtlr.
37; VII, 1949, 415 - 465, 690 - 7401 yazllarlnda Kwak- (Maizuale di lingua turca. Roma 1939). Kitab-2 Dede Kor-
Wnln s~mnlarlnlt artlamlatlr. 11. Diinya Sava~li ~indeA n- kud'un Vatikan yazmaslnl da yaylnlamlgtlr (11 "Kitab-l
kara Universitesinde Hungaroloji profesorliifiii yapan ve Dede QorqLl$'. Racco~zfi eepice - cavallereschi dei Turc,$i
daha sonra Amerika Birleaik Devletleri'nde gorev alan Oghcrz. 1952). Onun ijliimiinden sonra Roma9da Tiirkoloji
Halasi - Kun, "Archivum Ottomanicum" dergisini kurmug- Kiirsfisii baSkanllglna Alessio Bombaci (1914 - 1979) ge-
tur (1969). tirilmigtir. Bombaci ba~langi~tlata lyan kitapliklar~ndaQ u-
Zsigmond (Sigismund) Telegdi el - Kav8ninii'l- kulli- l~lnanT iirk~eg ramerleri degerlendirmig, daha sonra Tiirk
ye ad11 K~pcakcae seri Tiirk grameri a~lslndani sleyip Ya- edebiyat~ylau kragrniat~r( Storia della letternturd turca. 1956.
ylnlamlgt~r (Eine turkisclze Grami?zatik in arabischer Spra- Franslzcasl : ~ i ~de tla l~ittiriatur~e t~~lrq ~l1e9. 68). Philo-
che aus dem XV. Jhdt. "K6:osi Csoma -Archivum" I. Erg. lopicae Turcicae Fundanzenta'da (11) The Turkic Literatures.
Bd. 1937, 282 - 326). Iiztroductory Notes on the History and Style boliimiinu de
Zsuzsti (Suzanne) Kakuk (dog. 1925) baglang~~tBaa lkan Bombaci yazm~gtir.
ag~zlani izerinde callgm~~(L e dialecte turc de Kazanlyk ftalya'da Tiirkoloji ~all~malar~niklinn ci merkezi Na-
["Acta Orientalia Hungarica" VIII, 19591; Textes turcs de poli ~niversitesine bag11 olarak Gall~an Dogu Enstitiisii
Kazanlyk ["Acta Orientalia Hungarica" VIII, 19591; Die (Istituto 0rientale)'diir. Bu enstitiide Tiirkoloji (ve franis-
turkische Mundart von Kiistendil und Michajlovgrad ["Acta tik) Kiirsiisiinii Luigi Bonelli (1865 - 1947) yijnetmi$tir. BO-
Linguistics Hungarica" XI, 19611; Le dialecte turc d'Ohrid nelli Tiirk~edekii talyanca unsurlar ve ftalyancadaki Tiirk-
en Mackdoine ["Acta Orientalia Hungarica" XXVI, 19721), ce unsurlar (Elenzenti italiani nel Turco ed elementi tttrchi
Cin'de, Kansu'da yagayan Salarlar araslnda dil aragtlrma- nell' Italiarzo. "L'Oriente" I, 1894) konusunu iglemig, Tiirk-
lar~y apmq (Textes salars. "Acta Orientalia Hungarica" Ge gramer ve sozliikler yazmigtlr. Lessico turco - italiano
XIII, 19611; Un vocabulnire salar. "Acta Orientalia Hun- (1939, yeni bas. 1952) ad11 sozlii~iiy eni Tiirkce karsll~klara
garica" XIV, 1962; Sur la phorzktique de la langue salare. da geni~y er vermivtir.
"Acta Orientalia Hungarica" XV, 1962), daha sonra Ma- Napoli Dogu Enstitiisiiniin "Annali dell'Istituto Uni-
carcada kullan~lan Osmanli allnt~larln~to play~p yaylnla- versitario Orientale di Napoli" ad11 yayln organlnda Tiir-
m~gtlr( Recherches sur I'histoire de la langue osmanlie des koloji baklmlndan degerli katkllar vardlr. Carlo Tagliavini
XVI et XVII sibcles. Les klkments osr~zarzlis de la langue (dog. 1903)'nin Osservazioni sugli elemerzti italiani i:~tu rr.0
hongroise. Budapest 1973. Bibliotheca Orientalis Hungarica ("Annali" I, 1940) ad11 yazlsl gibi.
XIX). 1talyaYdai i~iinciiT iirkoloji (ve iranistik) merkezi ola-
1962'de Amerika Birlegik Devletleri'nde "Altay dilleri" rak Roma'daki Dogu Enstitiisii (Istituto per I'Oriente) am-
profesorii olarak gorev alan DCnes Sinor (dog. 1916)'~d a labilir. B~ enstitii daha Gok y&n ~ o g uso runlarlyla ug-
Macar Tiirkologlar~ aras~nda saymak gerekir. Ea~langl~ta ragmaktadlr. CallSmalarln sonuqlarl "Oriente Moderno"
Turkoloji alanlnda ~allganS inor, sonradan daha ~ o k"A l- dergisinde yaylnlanmaktadlr-
tay dilleri" iizerinde cal~gm~gt~r. Avusturya XVII. yiizy~l~2n. yar~slndani tibaren Tiirk
Jhnos Eckmann (1905 - 1971) Varna (Die tiirkische dilini bilen tercEmanlar yetiStirmek ihtiyaclni duymugtur.
Mundart von Warna. "K6riisi Csoma - Archivum" 111, XVIII. yiizyllda Avusturya ile Osmanll imparatorlugu ara-
1941), Razgrad (Razgrad Turk agiz. "Turk dili ve tarihi hak- slndaki karSlllltll iliakiler s~klagm~$tB~ur . durum karvlsinda
klnda aragtlrmalar" I, 19501, Dinler (Dinler (Makedonyn) Tiirkler ve Tiirk devleti iizerine bilgi sahibi uzmanlara ihti-
Turk agzz. "Turk Dili Aragtlrmalarl YI~~I~19I6"0) , Ku- yae bir kat &ha artmlgtlr. 1752 ylllnda Avusturya'nin bav-
manova (Kumanova (Makedonya) Turk aizz. NCmeth ar- gehri Viyana9da bir Dogu dilleri okulu kurulmugtur. 1754'
mag an^, 1962) ve Edirne (The Turkish Dialect of Edirne. te imparatorluk ~ o g uA kademisi (Kaiser. Orientalische
American Studies in Altaic Linguistics, 1962) aglzlarl ya- ~ k ~ d ~18~519ide~ ise) i,jff entliche Lehranstalt fur Orien-
nlnda Anadolu Karamanl~a glzlarml da aragtlrmlstlr (Ann- talische Sprachen adlnl alan okulda Tii~k~eA,r ap~av e
dolu Karamnnlz a&zlar~na ait arqtzrmalar. "Dil ve Tarih- F~~~~~cg retilmiatir.
Coirafya Fakiiltesi Dergisi" VIII, 1950). Daha sonra Ha- Osmanl~d evleti tarihinin ara~tir~lmas~nAdvau sturyalt
rezm ve Cagatay alanlarlnda cal~~mlytB~ur . arada Nehcu'l josef Hammer - Purgstall (1774 - 1856) seekin bir yer al-
feradis'in Istanbul jiazmasini yaylnlamlrtlr (1956). Philo- mlatlr. Onun Geschichte des Osmanischen Reiches 11827 -
logiae Turcica Fundarnenfa ad11 kolektif eserde Harezm 18321 adll bfiyiik eseri bugiin de degerini kaybetmemigtir.
ve Cagatay leh~elerii ie Kmak ve Caiatay edebiyatl bo- B~ biiyiik eser Franslzcaya terciime edildigi gibi, Tiirk~eye
liimlerini de Eckmann yazmlgt~r. de cevrilmi~tir.B undan bagka, Hammer - Purgstall Geschich-
1964'te Budapegte ~niversitesindeT iirkoloji kiirsiisii- te der osnzanisc!zelz Djchtkunst [1836- 18381, Geschichte
hiin yonetimi, fc Asya Dilleri ve Kiiliiirleri Kiirsiisii bas- der Goldenerz Horde iriz Kiptchak 118401, Geschichte der
kanl L. Ligeti'ye verilmigtir. Daha sonra (1972) bu go- llchane [I8541 ve Geschicltte der Chane der Krim 118561
reve Zsuzsa Kakuk getirilmigtir. gibi birtakim eserler de vermigtir.
son yillarda Maearistan'm Szeged (Segedin) gehrin- 1886 y111nda Viyana ~niversitesinde Dogu Enstitiisii
de yeni bir Tiirkoloji kiirsiisii daha kurulmugtur. Bu kur- (Orientalisches Institut der Universitat Wien)'niin kurulma-
siiniin ba~kanhglnaC uvag~ai izerindeki ~ahgmalar~ytlaan m- sl, Avusturya'da dogu bilimlerinin ve ozellikle Tiirkoloji-
-
mlg olan Andrhs R6na Tas atanm~gt~r. nin geli~mesindey eni bir ad~mo lugturur. Bu enstitii Avus-
-
italya'da Tiirkoloji ~alrgnlalarinln XVI XVII. yiizy~l- turya'da Tiirkolojinin ve dogu bilimlerinin merkezi olarak
larda bngladlgln~ gijrmiigtiik. Cagcla~ Italya'da, Roma h i - bugiine kadar degerini muhafaza etmigtir. Bu enstitiide
Türk Ansiklopedisi, M.E.B. Devlet Kitapları, Milli Eğitim Basımevi, 32.C., Ankara 1983
http://turkoloji.cukurova.edu.tr