Trzy legendy : walka o niepodległość i granice w polskiej międzywojennej literaturze młodzieżowej

476 Pages·2009·31.548 MB·Polish

by  Krajewska, Anna Maria

Anna Maria Krajewska
Trzy LEGENDY
Walka o niepodległość i granice
w polskiej międzywojennej
literaturze młodzieżowej
Egzemplarz
obowiązkowy
BIBLIOTEKA NARODOWA
WARSZAWA 2009
Biblioteka Narodowa
Warszawa
Recenzenci
prof. Stanisław Oskar Czarnik
prof. Ryszard Waksmund
30001006786258
prof. Paweł Wieczorkiewicz
Opieka edytorska
Joanna Tarasiewicz
Projekt okładki, strony tytułowej i układ książki
Ryszard Kryska
Komputerowe łamanie i redakcja techniczna
Maria Zaar
Ilustracje
I strona okładki - Waleczni obrońcy 3-go odcinka: Semperfidelis..., Lwów 1930, tablica 37
Strona 13 - Karol Homolacs, il. z książki Wigilia Wojtusia, Moskwa 1916
Strona 23 - Oddział z Góry Stracenia po zajęciu Ratusza. [...] Ósmy od lewej rotm. Dr. Roman
Abraham, [...] il. z albumu Semper fidelis..., Lwów 1930, tablica 35
Strona 41 - Opowieść o szabli. Malował Leonard Stroynowski (1858-1935). Wydawnictwo
„Galeria Polska” w Krakowie, ok. 1925 r. Nr 264, il. z książki Rozkwitały pąki białych róż...,
Warszawa 1990, s. 97
Strona 61 - Mój syn - portret syna malarza w mundurze ułanów Bębny. Datowany 1915 r.,
malował Jan Skotnicki (1875-1968). Wydawnictwo Artystycznych Reprodukcji „Podhale”
w Zakopanem, ok. 1955 r. Nr 55, il. z książki Rozkwitały pąki białych róż..., Warszawa 1990,
s. 61
Strona 193 - Waleczni obrońcy 3-go odcinka: Semper fidelis..., Lwów 1930, tablica 37
Strona 265 - Fragment tablicy pomnika z postacią księdza Ignacego Skorupki, fot. z książki
Stanisława Helsztyńskiego Bohater Warszawy..., Warszawa 1990
W *
CIP — Biblioteka Narodowa
Krajewska, Anna Maria (1960- ).
Trzy legendy : walka o niepodległość i granice
w polskiej międzywojennej literaturze
młodzieżowej / Anna Maria Krajewska. - Warszawa :
Biblioteka Narodowa, 2009
Printed in Poland
ISBN 978-83-7009-776-9
Wszystkie prawa zastrzeżone
Spis treści
Wstęp ...........................................................................................................................................5
I. Wartos'ć poznawcza tekstu literackiego ....................................................................13
1. Prawda w literaturze ......................................................................................15
2. Fikcja warunkiem prawdy literackiej ........................................................18
3. Dzieło literackie jako źródło historyczne .................................................20
II. Polskie działania niepodległościowe 1914-1921 .................................................23
1. Wolność, niepodległość, patriotyzm wczoraj i dziś ...............................25
2. Polacy w I wojnie światowej i w walce
o granice 1914—1921 .....................................................................................30
III. Literatura polska wobec wydarzeń lat 1914—1921 ...............................................41
1. Dwie fazy rozwoju literatury wojennej na Zachodzie ..........................43
2. Stosunek Polaków do wojny ........................................................................46
3. Żołnierz, czyli legionista ................................................................................49
4. Poetyka tekstów legionowych .......................................................................53
5. Postać historyczna — bohater literacki — adresat ......................................56
IV. Legiony Polskie .................................................................................................................61
1. Teksty o Legionach Polskich ........................................................................63
2. Strategie pisarskie ............................................................................................70
3. Cel Legionów. Kwestia sojuszu z Austrią ...................................................82
4. Kadry przyszłych Legionów ..........................................................................91
5. Wymarsz Pierwszej Kadrowej .......................................................................94
6. Dalsze dzieje Legionów ..................................................................................96
7. Kryzys przysięgowy ...................................................................................... 111
8. Znaczenie Legionów ................................................................................... 118
9. Józef Piłsudski — najważniejsza postać literatury
legionowej .......................................................................................................121
10. Obraz wroga ....................................................................................................147
11. Legioniści ........................................................................................................171
12. Podsumowanie ................................................................................................184
V. Obrona Lwowa ............................................................................................................193
1. Teksty o obronie Lwowa ..............................................................................195
2. Cele deklarowane przez osoby piszące ...................................................200
3
3. Strategie pisarskie .....................................................................................208
4. Początek działań zbrojnych:
31 października — 1 listopada 1918 r. ...................................................211
5. Pierwsze punkty oporu. Obrońcy .........................................................218
6. „Służyć i wytrzymać”. Jak i dlaczego orlęta broniły Lwowa .................222
7. Przebieg dalszych działań. Autentyczne nazwiska i miejsca ..............229
8. Odsiecz i zwycięstwo ...............................................................................236
9. Jak orlęta broniły Lwowa............................................................................241
10. My i oni. Wizerunek Ukraińca ...............................................................251
11. Podsumowanie ...........................................................................................260
VI. Wojna z Rosją Sowiecką 1919—1920 ...................................................................265
1. Wojna polsko-bolszewicka i publikacje o niej .....................................267
2. Cele deklarowane przez piszących .........................................................275
3. Strategie pisarskie .....................................................................................282
4. Początek działań zbrojnych .....................................................................286
5. Zdobycie Wilna: 19—20 kwietnia 1919 r................................................297
6. Przebieg dalszych działań w roku 1919.
Sytuacja na północnym wschodzie ........................................................306
7. Wiosna 1920 roku. Wyprawa kijowska ................................................316
8. Dalsze walki na froncie południowym .................................................324
9. Odwrót polski na północy. Wilno po raz wtóry .................................334
10. Bitwa warszawska 13-15 sierpnia 1920 r. i jej dwie wersje
w literaturze młodzieżowej ......................................................................345
11. Obraz strony polskiej ...............................................................................365
12. Obraz wroga ...............................................................................................383
13. Idea i praktyka bolszewizmu w świetle
literatury młodzieżowej ............................................................................402
14. Moralne i materialne skutki wojny ........................................................412
15. Podsumowanie ...........................................................................................415
Wnioski .............................................................................................................................422
Literatura młodzieżowa o Legionach Polskich, obronie Lwowa
i wojnie polsko-sowieckiej .........................................................................................451
Literatura przedmiotu ....................................................................................................460
Indeks osób .......................................................................................................................463
4
Wstęp
Celem niniejszej pracy jest pokazanie, wjaki sposób wydarzenia lat 1914-1920, związa­
ne z polskimi dążeniami niepodległościowymi i powstaniem niepodległej Polski, zostały
przedstawione w literaturze dla młodych czytelników. O ile rok 1914 oznacza dokładny
początek przedziału, którym zamierzam się zajmować, o tyle druga data jest jego umow­
nym zamknięciem; w roku 1920 zakończyły się wprawdzie militarne działania na froncie
rosyjskim, jednak przygody bohaterów literackich, podobnie jak ludzkie losy, na których
wojna odcisnęła swe piętno, wykraczają często poza ustalone tą datą granice. W obrę­
bie tak zakreślonego tematu mogłyby się znaleźć także wątki powojenne; dzieje sierot
wojennych, perypetie rodaków w Rosji Sowieckiej, powroty do ojczyzny, początki no­
wego życia tych, którzy do niepodległej już Polski docierają z terenów pozostałych za jej
wschodnią granicą, a także wątki związane z odbudową struktur i instytucji niezbędnych
społeczeństwu niepodległego państwa do normalnego funkcjonowania.
Publikacja poświęcona jest tekstom niewydawanym od roku 1939, książ­
kom, które w latach 1949-1989 z przyczyn politycznych całkowicie zniknęły zarówno
z rynku księgarskiego, jak i z bibliotecznych półek, a więc przez pół wieku nie istniały
w obiegu czytelniczym. Po II wojnie światowej ocalała z pożogi literatura, omawiana
w niniejszej pracy, stała się przedmiotem drobiazgowej oceny i selekcji. O tym, jakich
książek i z jakich powodów pozbywano się na mocy urzędowych zarządzeń, pisała Bar­
bara Białkowska w artykule Książki „groźne”dla dzieci w Polsce Ludowej, czyli o czystkach
w księgozbiorach bibliotecznych\\\. Tę samą tematykę podjęła Krystyna Heska-Kwa-
śniewicz w artykule Przed czym chciano uchronić młodego czytelnika w PRL-u, czyli
o czystkach w bibliotekach szkolnych lat 1949—1953 [2]. Choć międzywojenna literatura
dziecięca i młodzieżowa cieszy się obecnie sporym powodzeniem wśród badaczy, to
na temat utworów o I wojnie i odzyskaniu niepodległości, adresowanych do młodych
czytelników, nie ma dotąd osobnych opracowań. Klimat polityczny lat 1944-1989 wy­
kluczał podejmowanie tej tematyki. W monografii Józefa Zbigniewa Białka Literatura
dla dzieci i młodzieży 1918—1939[3] kwestia ta w zasadzie się nie pojawia, nie licząc
odosobnionych uwag. Sytuacja zmieniła się w roku 1989. Wyszła wtedy książka Marty
Ziółkowskiej-Sobeckiej Lektury Kolumbów: rozważania o prozie dla młodzieży dwudzie­
stolecia międzywojennego [4], w której zostały uwzględnione również publikacje o tema­
tyce wojennej. W pracy Joanny Papuzińskiej Zatopione królestwo: o polskiej literaturze
fantastycznej dla dzieci i młodzieży [5] znajduje się między innymi omówienie twórczo­
ści Edwarda Słońskiego, którego utwory zawierają wątki i motywy wojenne.
Interesująca mnie tematyka pojawia się głównie w artykułach publikowanych
w pracach zbiorowych, w „Nowych Książkach” i „Guliwerze”. W książce Mit dzieciństwa
[1] „Nowe Książki” 1991, nr 7.
[2] Tekst opublikowany w książce: Młody czytelnik w świecie książki, biblioteki i informacji, pod red.
K. Heskiej-Kwaśniewicz oraz I. Sochy, Katowice 1996.
[3] Warszawa 1979.
[4] Warszawa 1989.
[5] Warszawa 1989.
5
w sztuce młodopolskiej [6] znajduje się tekst Haliny Skrobiszewskiej Literatura „chwili
dziejowej”w całości poświęcony literaturze dziecięcej o latach 1914-1920 oraz artykuł
redaktorki tomu Heroiczne i prometejskie postacie dziecięce, oparty na przedwojennej
i wojennej literaturze dziecięcej, w której pojawia się zarówno problematyka niepodle­
głościowa, jak i charakterystyczny bohater obdarzony misją wybawienia swego kraju.
Joanna Papuzińska jest również autorką artykułu Tam skarb, gdzie serce. O dylogii Zo­
fii Zurakowskiej „Skarby. Pożegnanie domu”[7]. W tomie Tradycje narodowo-kulturowe
w literaturze dla dzieci i młodzieży. Materiały z sesji; Jachranka, 30 XI — 2 XII1994 [8]
znajduje się praca tej badaczki Stereotypy narodowe w polskiej literaturze dziecięcej, opar­
ta częściowo na tekstach wojennych dwudziestolecia. Sama również podjęłam temat
młodzieżowych utworów związanych z okresem odzyskiwania przez Polskę niepodle­
głości [9].
Dwa artykuły wyróżniają się sposobem ujęcia zagadnienia. W publikacji Pierw­
sza wojna światowa w literaturze polskiej i obcej pod redakcją Eugenii Łoch i Krzysz­
tofa Stępnika [10] znajduje się tekst Barbary Olech Dziecięce odkrywanie świata wojny.
„Bohaterski Miś” Bronisławy Ostrowskiej i „Dzieci Lwowa” Heleny Zakrzewskiej, w któ­
rym utwory te zostały potraktowane na równi z polską i obcą literaturą uniwersalną.
Natomiast Maria Jolanta Olszewska opisała Dziecięce portrety w polskiej literaturze lat
1914-1918[ 11],
Ze względu na to, że praca stanowi wstępne rozpoznanie zagadnienia, które nie
było dotąd badane w całości, postanowiłam skupić się na kwestii w mojej opinii pod­
stawowej: na walorach poznawczych tekstów. Kryterium doboru utworów do analizy
stanowił więc dla mnie temat, nie zaś ich wartość literacka. Nastawienie autorów na
realizację funkcji estetycznej pozostaje tu przeważnie sprawą drugorzędną wobec in­
nych, deklarowanych przez nich celów. Dominuje pragnienie informowania czytelnika
0 wydarzeniach, których piszący sami byli świadkami. Potrzeba dawania świadectwa
prawdzie wynika z wewnętrznego przekonania autorów o wadze osobistych przeżyć
związanych ze szczególnym okresem dziejów Polski. To właśnie nastawienie autorów
stanowi zasadniczą cechę omawianych w pracy publikacji. W chwili swego powstania
opowiadały one o tworzącej się dopiero współczesności i same tę współczesność, a raczej
jej obraz, tworzyły. Szybkość zapisu wydawała się ważniejsza niż forma, a to, że pi­
szący bywał naocznym świadkiem przedstawianych faktów, ważniejsze od jego talentu
1 profesjonalizmu. Ponieważ pisano często prawie na bieżąco, istotnie utrwalono bardzo
wiele z tego, co działo się w Polsce w okresie odzyskiwania przez nią niepodległości
i kształtowania się granic państwa.
[6] Praca zbiorowa pod red. J. Papuzińskiej, Warszawa 1992.
[7] Opublikowanego w pracy zbiorowej Dzieciństwo i sacrum 2. Studia i szkice literackie, pod red.
J. Papuzińskiej i G. Leszczyńskiego, Warszawa 2000.
[8] Warszawa 1996.
[9] A. M. Krajewska, Zerwany most. Wznowienia książek o latach 1914-1920, w pracy zbiorowej Kul­
tura literacka dzieci i młodzieży u progu XXI wieku, Warszawa 2002.
[10] Lublin 1999.
[11] Zeszyt Naukowy „Guliwera” .Warszawa 1995.
6
Praca miała w pierwotnym zamyśle odnosić się do całej młodzieżowej literatury
wojennej lat 1914-1939, a zatem objąć swym zakresem zarówno powstanie i działal­
ność polskich formacji militarnych podczas I wojny światowej: Legionów Polskich, Le­
gionu Puławskiego, tzw. bajończyków, Korpusów Polskich w Rosji oraz Armii Polskiej
we Francji (tzw. Błękitnej Armii), jak i tematykę walk o kształt granic niepodległej Pol­
ski: wojnę polsko-ukraińską 1918-1919, powstanie wielkopolskie, powstania śląskie
i wojnę polsko-bolszewicką 1919-1920.
Zakreślone początkowo ramy tematu szybko okazały się zbyt szerokie wobec
bogactwa materiału poznawczego, zawartego w literaturze. Aby nie ograniczać sposo­
bu jego prezentacji w odniesieniu do poszczególnych okresów i wydarzeń, opisanych
w tekstach, pozostało ograniczyć zakres pracy. Znajdzie w niej czytelnik omówienie
trzech wybranych wątków: powstanie i działalność Legionów Polskich, obronę Lwowa
w roku 1918 oraz wojnę polsko-bolszewicką 1919-1920. Są one najliczniej prezento­
wane w literaturze, a ponadto na ich temat wytworzyły się do dziś trwające legendy.
Wokół nich skupiają się publikacje adresowane do młodzieży, polecane jej do czytania,
rzeczywiście przez nią czytane, a także przez nią samą tworzone.
Trzy wybrane wydarzenia, mimo podobieństw, w istotny sposób różnią się od
siebie. Dwa z nich to kilkuletnie walki z Rosją - za pierwszym razem carską, za dru­
gim - komunistyczną. Działalność Legionów przypada na okres, kiedy nie było pań­
stwa polskiego, a zatem musiały istnieć w sojuszu z innym państwem i temu państwu
podlegać. Wojna z bolszewicką Rosją to wojna toczona już przez niepodległą Polskę,
dysponującą własnym wojskiem, ale pozostającą jeszcze w burzliwej fazie tworzenia się
jednego organizmu państwowego. Jest to wojna nie tylko z obcym, zaborczym mocar­
stwem, ale również z obcą i wrogą Polsce ideologią. Toczy ją - w przeciwieństwie do
wojny Legionów z Rosją - cała społeczność mieszkająca w Polsce i - co warto szczegól­
nie podkreślić - wygrywa. Te dwa monumentalne wydarzenia rozdziela listopad 1918 r.
- lwowski początek walk o kształt granic niepodległej Polski. W porównaniu z wy­
mienionymi wyżej dwoma wydarzeniami militarnymi obrona Lwowa stanowi epizod
obejmujący zaledwie kilka tygodni [12]. Ponieważ jednak ów epizod miał niezwykłe dla
Polski znaczenie i w okresie międzywojennym cieszył się wielką popularnością, legendę,
która powstała wokół niego, i poświęconą mu literaturę można porównywać z literaturą
skupioną wokół innych wątków.
Trzy pierwsze rozdziały pracy stanowią jej wstępną część. Sposób, w jaki został
sformułowany temat, stwarza konieczność odwoływania się zarówno do ustaleń litera­
turoznawczych, jak i do ustaleń historyków. Korzystanie z tych dwóch układów odnie­
sienia miało prowadzić do sformułowania wniosków dwojakiego rodzaju. Układ histo­
ryczny powinien umożliwić stwierdzenie, jakie wydarzenia historyczne i w jaki sposób
zostały w utworach dla młodzieży zaprezentowane, jakie zaś pominięte i dlaczego, czy­
li udzielenie odpowiedzi na pytanie o lansowany w literaturze obraz współczesności.
Układ literaturoznawczy powinien okazać się pomocny przy próbie spojrzenia przez
[12] Wojna z Ukraińcami trwała wprawdzie do czerwca 1919 r., ale w literaturze młodzieżowej opisany
został tylko jej początek, tj. walki w obronie Lwowa od 1 do 22 listopada 1918 r.
7
pryzmat analizowanych w pracy tekstów na wojenną literaturę polską, która ukazywała
się po roku 1914, na literaturę dziecięcą w ogólności oraz na wzajemne relacje między
literaturą uniwersalną i literaturą dla młodego czytelnika. Szukałam odpowiedzi na py­
tania, czy zestaw zaprezentowanych faktów oraz wykorzystanych przez autorów form
i środków są podobne, czy też odmienne w poszczególnych typach piśmiennictwa; czy
pojawiają się te same, czy też odmienne problemy i wątki oraz jaki jest sposób ich
przedstawiania? Czy zatem literatura o latach 1914-1920, adresowana do młodych
czytelników, jest podobna do międzywojennej literatury polskiej i czy jest podobna
do polskiej literatury młodzieżowej z innych okresów, czy też specyficzna dla okresu
międzywojennego, rządząca się własnymi, odrębnymi prawami?
Kwestia nieustalonego statusu tekstów, płynności granic między literaturą dla
dzieci i młodzieży a „literaturą piękną dorosłych”, jak również nieostry podział na lite­
raturę piękną i to, co nią nie jest, towarzyszyły mi stale podczas dobierania materiału
i jego analizy. W Słowniku terminów literackich (hasło: Funkcje dzieła literackiego) czyta­
my, że każdy utwór literacki realizuje trzy podstawowe funkcje: estetyczną, poznawczą
i wychowawczą. Funkcja estetyczna jest wprawdzie najważniejsza, ale występuje w ści­
słym powiązaniu z funkcjami pozaestetycznymi [13]. Te z kolei traktuje się niekiedy
jako jedną funkcję ideową lub ideowo-wychowawczą. Wszystkie trzy są realizowane
w każdym tekście, który uznajemy za literacki, niezależnie od tego, jaki jest rodzaj i ga­
tunek utworu oraz niezależnie od tego, kim jest wpisany weń czytelnik, czyli niezależ­
nie od wyobrażenia autora o tym, do kogo kieruje pisany przez siebie utwór.
Definicja literatury dla dzieci i młodzieży z tegoż słownika zakłada z kolei in­
tensywniejsze nastawienie autora na realizację funkcji poznawczej i wychowawczej, niż
to się dzieje w przypadku literatury uniwersalnej. Piszący dla młodych czytelników
powinien ponadto uwzględniać ich mniejsze doświadczenie życiowe, a więc i lektu­
rowe [14]. To zastrzeżenie może ograniczać zestaw podejmowanych tematów, z regu­
ły zaś jest traktowane jako ograniczenie zasobu stosowanych środków artystycznych,
wpływających na sposób przedstawiania problemów. Wydaje się więc, że wymienione
ograniczenia swobody pisarskiej ustawiają teksty dla dzieci i młodzieży na pozycji tek­
stów gorszych, że ze względu na specyficzne potraktowanie tematu utwory tego typu
nie zainteresują dorosłego odbiorcy, który może uznać je za infantylne. Możliwe jest
jednak takie podejście autora do tematu, które przy jednoczesnym respektowaniu wraż­
liwości dziecka, nie rozmija się z wiedzą dorosłego. Na przykład w powieściach Chłopcy
z Placu Broni Ferenca Molnara i Dzieci Warszawy Marii Zarębińskiej autorzy umiesz­
czają postaci przekonywująco skonstruowane z psychologicznego punktu widzenia na
tle realistycznie przedstawionych współczesnych faktów. Prostota formy i specyficzny
typ bohatera nie muszą ograniczać kręgu odbiorców, przeciwnie — mogą sytuować tekst
w obrębie literatury popularnej, co nie zamyka utworom wstępu do zbioru arcydzieł.
Ryszard Waksmund od dawna zwraca uwagę na sztuczność terminu „literatura dla
dzieci”, którego struktura (przyimek „dla”) zakłada niesprawiedliwy podział odbiorców.
Bardziej naturalne wydaje się mówienie o literaturze dziecięcej. Używając tego określenia
[13] Słownik terminów literackich pod red. M. Głowińskiego, wyd. 2, Wrocław 1988, s. 156.
[14] Tamże, s. 259.
8