Tractatus de luce

58 Pages·1932·99.699 MB·Latin

by  Bartholomaeus de Bononia

200 Heerinckx
fusae, nempe mentis elevationis et mentis alienationis, mutuatus
est, quin tamen illum in omnibus seq ueretur. Pauca tantum
scholasticae vestigia i□ eius mystica reperiuntur. Spiritui fran Tm 1a1nuel1 u rnf r.H armoldoerHn aoenio nia
ciscali paruit, minus tamen quam S. Bonaventura, cuius doc
trina mystica essentialiter et prorsus franciscana est (').
Quibus auctoritatibus externis Sanctus propriam de rebus
lnquisitiones et Textus
mysticis experientiam addidit, quae illi doctrinam ab aliis ma·
gistris traditam confirmavit, eique quaedam addidit ita ut
S. Antonii theologia mystica aliq ua nova contineat. Antequam textum tractatus De Luce praebeam. ciuem cul
Aotonius aliq uantum speculativus est, multo minus vero tores philosophiae scholasticae iam cognoscunt ex elucubra
quam Augustinus, Richardus a S. Victore et Bonaventura. Licet tione cl. P. E. Longpré, O. F. M. ('), non inutile existimo omnes
eius Sermones potius concionum postea habendarum summaria notitias pracmittere quas circa vitam et opera eiusdem auc
quam sermones praedic-ati sint, nihilominus quandam indolem toris colligere potui. Ex novis inquisitionibus ciuas, adiuvante
affectivam habent, certe minorem quam scripta Doctoris Mel ipso P. Longpré, perieci, praecedens elucubratio in multis am
liflui, Seraphici Assisiensis ac Doctoris Seraphici. S. Antonius pliatur atciue corrigitur.
.autem practicus est ut S. Gregorius, cui optime comparatur. Cum de momento doctrinali tractatus De Luce alio loco,
Primus in ordine minoritico sacrae theologiae lector et post editronem ipsius tractatus, agere proposucrim, Sefjuentia
post S. F ranciscum auctor spiritualis, S. Bonaventurae, unius prolegomena characterem historico-criticum cxclusive prae se
ex principibus theologiae ac mysticae, praecursor dici potest. ferunt. Interim huius rei periti ex textu liberius iudicare pote
Etsi Antonius orator popularis fuerit eiusque opera unice runt, eisque g-ratus ero si ulteriores indicationes ad ipsum Bar
ex sermonibus constent, tamen doctrinam unam et homoge tholomaeum qtwquo modo spectantia mihi pracbere volueririt.
neam exhibet. Voluntati in contemplatione infusa primatum Claritatis causa ordinem pratbeo prolegomenorum.
tribuit. Fave t m y stie a e et vocationi ad eam generice I. De vita F r. Bartholomaei de Bonouia.
sumptam; nihilominus solidam asceticam illi praemittit, atque IL De scriptis in genere ac de sermonibus in specie.
ab omni falso et immoderato mysticismo et quietismo non lii. De Quaestionibus disputatis.
solum longe distat verum etiam illum positive impugnat; IV. De tract. De Luce ac de eius authenticitatc.
itaque via media ac tuta incedit. Quod controversias V. De divisione et argumento tract. De Luce.
mysticas nostris temporibus agitatas spectat 1 potius sententiis VL De eiusdem unitate ac forma litteraria.
<:ommunioribus et mediis favet. • VII. De fontibus tract. De Luce.
Summatirn eius doctrina mystica prorsus solida est ac VIII. De manuscriptis ac de methodo editionis.
vere e I assi e a potest pronuntiari. [nsuper p r a c ti ca est, IX. Bibliograpbia.
-cum S. Antonius, ut auctorem mysticum franciscanum decet,
animarum utilitatem semper intendat ac promoveat.
I. - De vita Fr. Bartholomaei de Bononia,
Proinde S. Antonius Patavinus auctor mysticus non parvi
·sane est momenti, atque non iam a scriptoribus silentio prae Bartholomaeus Pisanus in suo opere Conformitatum (') lo
tereundus neque oblivioni est tradendus; verum eius doctrinae quens de primitiva Provincia Franciscana Bononiensi sequens de
ratio habenda atque illi locus vere dignus et honorificus inter ea profert testimonium: « [n hac siriuidem provincia Bononiae
a.uctores mysticos tribuendus est.
P. IACOBUS HEERINCKX, O. F. M. C) Bartolo111eo di Bolog-na, 1m Jlfaeslro /ranascano del su. X/li, in
Studi Francescani, IX, 1923, 365-384.
(•) Fruct. Xl, p. Il, Analec"-i Franciscima, IV, Ad C\aras Aquas 1906, 524·.
202 Squadrani Tractatus Dc Luce Fr. Bartholomaei de Bononia 203
rigiditas magna vignit observantiae regularis ac studia scien QuaestioJZibttS disputatis ipsius Bartholomaei in ms. ex bibl.
tiarum, et de ipsa provincia fuerunt fratres plures vita, fama, Stuttgartie11si (de quo infra), quam ex testimonio Salimbene,
verbo et scientia sing-ulares, a quibus fratres aliarum provin qui asserit Bartholomaeum fuisse magistrum Parisiis: ( qui
ciarum, de praefatis trahentes exemplnm, suis personis in mo Parisius mag-ister fuerat conventatus , ; eumque vocat mag-num
ribus et scientia nativas provincias decorarunt >. Porro inter et cathedratum magistrum ('). T1tulus cathedralus seu cathe
, fratres vita, fama, verbo et scif:!ntia singulares , ad quos draticus non est personalis, sed officialis, academicus (2).
alludit Pisanus, non immerito adnumeratur BARTHOLOMAEUS • Perdurante munere regentis 1 Bartholomaeus plures quaes
01-: BoNONIA. tiones disputatas determinavit et quidem tali cum successu
De hoc F ranciscano Magistro, qui post Matthaeum ab ut sibi magnam famam. acquisiverit. Revera auctoritatem eius
Aquasparta scholam Bononiensem (') rexit, parum historia Supremi Ordinis Seraphici Mode.ratores magni aestimabant,
nobis tradidit. Ex elucubratione P. Longpré (2) sequentes notas ut apparet ex quaestiune circa a. 1270 agitata de con-ecli"one
(Juoad vitam Bartholomaei depromere mihi liceat, easque pro _fraterna (3); propriam enim scntentiam confirmant , ex sen
passe com plere. tentia vcnerandorum magistrorum nostrorum fratris Gualteri,
Barthulomaeus, qui certe adnumeratur religiosis Prov. Bo ministri Francìae, et magistri Iohannis ministri Hyberniae, et
1
n niensis, ante ing-ressum in Ordinem Parisiis moratus est vel fratris Bartholomaei Bono11iensis • (4). Etiam Nicolaus Ili suarn
ut studiis incumberet vel etiam ut Mag-ister, sicut eruitur ex de Bartholomaeo aestimationem monstravit eum a. 1278 eli·
;rn' doto relato a Fr. Io. Rigaud, O. F. M., in sua Expositio,u gendo e ad negotium uniunis tractatae inter latinos et graecos
,11issat (3). Ex aliqua quaestione disputata ipsius Bartholo prosequendum in partibus Romaniae • (5). De facto Bartholo·
,n~ i, quam citat Longpré (4), scimus ipsum exercuisse munus maeus huic missioni non interfuit; quasnam oh rationes igno
inquisitoris • Anagniae, ibidem curia [pontificia] existente, tern ramus (6).
i) re [)omini Alexandri IV•, scilicet anno 1256 vel 1259. Quanto Ab anno 1282 (7 octobris) ad annum 1294 ( 16 iulii) cer
I •mpore manserit in curia pontificia non constat. Paulo post tum est Bartholomaeum Bononiae commoratum esse. In hac
127 , erte ante 1278 vel potius ante 1275-1276 (5) ut Magister t::nim temporis periodo ipse apparet in diversis actibus testa
rci;rc11sS cholae F ranciscanae docuit theologiam io Universi mentariis vel aliis actibus iuridicis in quibus vocatur magz"ster,
t, lt.: Parisiensi. Hoc scimus tam ex inscriptione praeposita
(1) Chro,,im (Afon. Germ. Hist., Scriptores 1 XXXII), 593 et 650: ·« Et
(') Oe hac schola diffuse loquitur P. I. Felder, O. M. Cap., Storia degli frnter Bartholomaeus de Bononia, magnus et cathedratus magister, tunc tem
11,uli srie11lifici nelt'Ordine Francescano dalla sua fondazione fino a t:t"rca la porìs erat provinci;:ilis minister. .. ».
mrlll del sec. )(III, Siena 1911, 131 ss. Cf. etiam A. Corna, O. F. M., L'an C) Cf. Felder, I. c., 218.
tlm JhHfio fra11usca110 di Bologna, Bologna 1928. (3) Cf. Longprt:, Gai,thier de Bru,t[eS, V. F . .Df., et l'augmliuisme jra,i
(") L. c., 365 ss. ciscain a14 XII/e silcte, in Afùcel/a11ea Ehrle, J, Roma 1924, 201-203; R. Gau
I') « E:xemplmn de Frntre Bartholomaeo, de Ordine Fratrum Minorum, thier de Bruges, Quaestio1les Dis/mtalae, ed. l.ongpré, in Les P!1ilosophes
1111nce1 theologiae doctore, qui audiens Bononiae esse unum demoniacum .. Belges, X, Louvain 1928, 179-238.
lvi! nd cmu ut sciret statum duorum sociortnn quos habuerat Parisiis a11/e• (4) Ex Constitutionibus Generalibus a. 1292. CL Fitzmaurice, O. F. ì\1.
q11flm intrnsul ordùum ,._ Cod. 426 {138) Bibl. pubi. Turonensis, fol. 10-4v . [et Little], Fra11ciscan Province o/ /reland, in British Society of Fra11ciscan
/\pml Longpré, I. c., 366. Ex peritia Barth. in artibus licet argu~re ipsum Studies, IX, Manchester 19~0, 45 s.; Longpré, Gautlder de Bruges, 202. Cod.
dot•ul<Jsc Pnrisiis uti 11/agisler arlium, unde socù,s subaudiret itJ mag-isterio. Vat. Ottob. 15 lwbet solummodo: e ex sententia generalis ministri et magi
, 1) L. c., 366 ss. Est qnaestio 18 iuxtn enumerationem quae ii~fra po strorum parisiensium •. Cf. F. Ehrle1 Arch. /Ur Liter. "· Kirche11gesch., VI,
nhu,, Freiburg i. B. 1892, 110, not. 3.
(5) Cf. Augustinnm Deneffe, S. I., Guai/eri Canalla,-ii d Barlholomoei (5) Sbaralea, Bullarium Franciscanum, III, p. 345, n. 64, apud Loogpré,
1/1 llono11ùr O. F. lit. Q11aestUmes ineditae de Assmnptione B. V. Mariae. I. c., 369 s.
10puu11/a el tertus, Series scholastica, IX), Monasterii 1930, 6; P. Glorieu:<, (6) Cf. H. Golubovich, O. F. M., Biblioteca bio-bibtiografica della Terra
r - e-•• ~--~ C'-~-~.:~,.,.,;_,. Yll I O?Q ?R? ~ Santa, Il. Quaracchi 1913, 425.
204 Squadr.,ni Tractatus De Luce Fr: Bartholomaei de Bononia 205
mcrae tluologiae prefessor, doclor in theologia, sacrae !>èripturae rante altera commoratione Bartholomaei Parisiis (1). En noti
professor etc.('). Unde cum certitudine potest aflirmari quod tias quas de unoquoque sermone praebere possum.
Bartholomaeus successit in directione scholae Bononiensis Mat
1, Sermo de Beato Andrea. Servabatur in codice n56 foL 13
thaeo ab Aquasparta, qui Bononiae docuerat et a. 1281 electns
Bibliothecae Nationalis Taurinensis cum titulo: « Senno de Bealo An
fuerat Magister S. Palatii (2). drea fratris Ba,-tholomaei de Bononia »; incipit: «proposito sibi gaudio
Anno 1285 (octobr.), sicut nos docet Salimbene (3), Bar• sustinuil cruum etc. », fol. 20 v Colla/io de eodc:m themate f'). Breves
tholomaeus eligitur Minister provinciae Bononiensis, f!UO in notitias huius coùicis saec. XIV pra~bet Pasinus (3). Quis autem sit
munere perdurat usque ad finem a. 1288 vel initium 1289 (•). Bartholomaeus iste de Bononia, F'ranciscanu:) scilicet an Dominica
lti111av ice Bartholomaeus nominatur in testamento cuiusdam nu;;, non facile indagari potest; nam ipse Pasinus, I. c., sic procedit:
Ubaldi de Bonis consiliis a. 1294 (16 iulii) (5); ab hac autern « Meminit huius scriptoris, qui fuit e:'f: Ordine Praedicalorum, Al
di de eo nihil amplius scimus. bertus F'abritius, tom. I, p. 470, Bibl .. ~ed. e/ lnf. Lat. •·
Quamnam huius operis editionem citet Pasinus nescio; in editione
quam consului (") Fabritius loqnitur solumrnodo de duobus fratrH:'us
I I. - De scriptis in genere ac de sermonibus in specie.
qui hoc nomine nuncupantur et quidem ex Ordine Praed.1 quorum
pus doctrinale Bartholomaei qno<l usque mmc cogno unus « circa a. 1338 ... in armeniam alter apostolus claruit •.. •,·altei
vero. vocatus Bartholomaeus de Bissina itidem Bononiensis, fuit episco•
h!'ilur amplectitur 41 Quaestiones disputatas, tractatum unum
pus Astensis et obiit a. 1409. Num istis auctoribus tribuendus sit se~o
I )e /...u.ce et aliquos Sermones; identificare eiusdem Comnzenta de B. Andrea Fabritius non dicit, nec de boe sermone verbum fac1unt
,-f,1.111 ,,:,, S'ententitzs nondum possibile fuit. Quétif-Echard, qui de eisdem auctoribus loquuntur (5). Mazzuchelli
I. P. Longpré in suo laudato articulo solummodo duos eundem sermonem enumerat inter diversa opera tribuenda alicui Bar•
, PI 111n rs praebere pot11it. Ex ulterioribus vero inquisitionibus tholomaeo de Bon. ex Ord. Praed.; cuinam vero determinato Bartho
110v· n1 vel dccem cog-noscuntur, licet de eorum authenticitate lomaeo adiudicandus sit definire non audet, cum saec. XIV plures 0o
rlOll n 1uali certitudine constet. l'robabiliter habiti sunt du- ruerint in eodem Ordine (6). Lecoy de la Marche tandem sermonem
ms. Taurinensis 1156 tribuit simpliciter Bartholomaeo de Bononia
(') f. Bonave11tnra Giordani, O. F. M., Acta Frm1cisca11ae labu/ar#s
llfn11JHi1nsibutd eprompia (Ano tuia Fra,,ciscona, IX), Quaracchi 1927, p. 96, (') Exactior determinatio temporis pro uunc possibilis non est. Anecdo•
I 'il 20.t i p. 104, test. 272; p. 107 s., test. 280; p. 120, test. 308. tum Libri E:re111pto,·u1n(e d. Little, Aherdeeu 1908, 28J loquitur solummodo
(•) f. Matth. ab Aquasparta, O. F. M., Q,uzeslio11esd isp"/al" se Je sermone qui habitus est in quodam capitulo frall'um infra octavam
/1t/111, Tom. I. Quaestt'o11eds e fide et de cognili<me, Ad Claras Aquas 1903, V. Assumptionis. Porro cap generale Parisiense unum locum habuit in festo
(') '!,,,-onico, 593: Anno 1285 post decessum frntris Vitalis ministri Bo• Pentecostes 1266, aliud vero nonnisi 1292.
111111u n e ougregati fratres in conventu Bononiae ... in mense octobre elige- (2) Hauc collationem indicat Deneffe,1. c., 7, non tamen eam enumerat
111111 f,utrcm Bnrtholomaeum de Bononia, ut provincialis esset minister, qui Pasinus in opere mox citando. !:,ermo de Beato Andrea cum eodem textu in
l'u1lttl11111 11ngis1er foerat conventatus •· Cf. Picconi, O. F. M., Serie cronolo- venitur in Ms. Bodl. 4, fol. 104 r-107 v Bibl. Sodi. Ox:ford, sed anonymus.
11ff11·/Ji()Jr,rrfiedae i .Ministri e Vicari provi,,ciali di Bologna, Parma 1908, 58-60. Valcle differt a stilo Bartholomaei.
I lut f'(111 11m utur etir,m ex nonnullis actibus iuridicis in quibus Bartholomaeus (3) Codius manrucrij,li Bi6liotltecae Regii Talll'inmsis Alkttzaei, li, Tau4
YOI 111111 Minisler Provincialis. Cf. Giordani, I. c., p. l 46, test. 348 j p. 148, rini 1749, 385. Cod. 1156 consumptus est incendio 1904.
11-,.1,! JOI: p. 187, test. 438; p. 670, actus 1400. Hic actus et test. 438 licet (iJ lo. Albertus Fabritius, Bi6Uollzeca Latina mediae et i11fimae adatis,
1'111111 11; a, 1290 et 1294, tamen referuntur ad tempus prnvincialatus Bartho- NIIH suppleme11toC hrisliani Schoetige,,ii, I-Il, Florentiae 1858, 164. Aliae edi
101111I1, llAnholomaeus officio suo perdurante etiam capitulum provinciale ce- tiones: Hamburgi 1734-35, ib. 1736, Patavii 1754.
lrll111vlt r. S:tlirnbene, I. c., 650. (S) Scriptorcs Ordinis Praedicalonmi, Lutetiae Parisiorum 1719, 722 et
(•) 11 tempore minister provincialis est Ada,n de Castro Brillonm,. 752. Primo Barth. tribuuntur Com,,.entaria sr,per Eva11_getiu.mA fissus es/ et
t I 1>ltto11I, I. c., 60; Giordani, I. c., p. 169-171, test. 406 (5 mart. 1289); s1,per Ca11lìcum Jffagnificat, alteri vero Commentaria in Evangelia MaUkaei
p, 1170~ 7(J, tesL 578, ubi Barth. vocatur solummodo magister et sacrae tlteo- et bicae, ùi Qua/luor li6ros Se11t. etc. De tali attributione autem auctores
1,;l ""' /Jr0/111or. alii aliter sentiunt.
(6) Cli Scrittori d'lialia, II, p. lii, Brescia ,;62, 1460 ss.
206 Squadrani Tractatus De Luce Fr. Bartholomaei de Bononia l07
Franciscano ( 1287), sed suam sententiam nullo documento confirmat ('). tivitatis Domini f1·atris Bartholomaei' »; incipit: ~ Videamus hoc vet bum
His stantibus, licet testimonia allata parum habeant valorem, uti patet, quod facltlm est, quod /ecit Dominus et ostendit nobis. Suscipite ... »; ex
n n possumus verbum definiti vum de authenticitate huius sermonis plicit: « et per tres dies non potuit loq1,1pi ostea. Rogabimus Deum etc. ».
proli rre, praesertim cum impossibile sit, pro momento, quaestionem Etiam hic sermo multa h~bet similia cum tractalu De Luce, unde eius
nrgumentis intrinsecis fulcire. transcriptionem praebeo post ipsum tractatum. Terminal cum anecdoto
2. Sermo in Ascensione Domini. Servatur in cod. I0.6g8 Bibl.. quod iam invenimus in sermone de Ascensione quemque transcribit
N, t. Paris., fol. 50 r b-52 r b. Inscribitur: « Se,·mo in Ascensione Domini Hauréau ( ').
Jrr,tris Bal"tholomaei de Bolonia » (a); incipit: Ecce Aquila ascende! et 5. Sermo in cathedra S. Petri. Servatur in cod. 5 Bibl. Cathedr.
m/r,b,t et expandet alas suas. Ve1·bum ist11d est le1·. XLIX quud conti'net Worchester. Hic codex [saec. XIV inc., mm. 200 X 3n, fol. r63, binis
/1r11plt,i nm ... »; explicil: << scias esse nisi receptacula tribulationum. Ro col., lin. 43, pergam.J continet collectionem sermonum. Fol. rv: « Liber
;:11b11111te1. ». Descriptionem codicis in genere et sermonis in specie sermonum fra tris Diaconi, quorum primus sic incipit: ecce mitto; se
pr I b 11t Hauréau (3) et praesertim auctores Histoire littéraire de la cundus, Dominus leg,fer; tertius, ego aulem et sic seriatim reperies
F, t111 e (1), qui etiam conveniunt in attribuendo hunc sermonem nostro sub isto volumine quosdam sermones de sanctis et alios de tempere,
lhrth I quorum tabula reperias in fine». Tamen ex successivo examine ms.
ermo in Natlvltate B. V. M. Servatur in ms. Ashmol. 757 constat. quod non omnes sennones sunt eiusdem auctol'Ìs. Fol. 46 r a
lllhl. 13 di. Oxford. Hic codex [saec. XIV. mm. 160 X 240, fol. 416, plum bo signatus: Senno in cathedra 5. Petri ji·atris Bartholomaei de
h 111 ol., lin. 35, pergam., coopertus corio] continet collectionem Ser- Bononia. Incipit: « Exallent eum in ecc/esia plebis et in calhed1·as enioi·um
1110,rnm. f I. I cart. manu moderna plumbo: « Ashmol. 755 (?). Frat1·is /audent eum. Arripe il/am ... »; explicit fol. 47 v b: « siinus igitur misericor
Nit 11/ttid e Mans et alt'oru111F 1·. ex ord. S. Francisci, Se1·mones domi- des ut misericordiam consequamur indie iudicii, quod nobis praestareetc. ».
11irnls cmn indice calendaria/i ... ». Fol. 255 va: Senno in Natz'vitate 6. Collatio anonyma super eodem argumento et cum eodem textu
llrt1/11 Virginis Mariae Fratris Bartholomaei de Bononia. Incipit:« Eg1·e sequitur in eodem ms. immediate post praecedentem sermonem, i. e.
tlict11rv iroa de radice lesse et jlos de radice eius ascendei. Beati qui au fol. 4.7 v a-48 r a. Haec Collatio certe tribuenda est i psi Bartholomaeo,
tli,111..t. »; explicit fol. 258 v b: • Ergo est illuminatrix nostra. Et roga- non solum ratione historica (~), cum idem sit generatim auct01· ser
1,/11111 • Dominum etc. ». Beata Virgo exaltatur primo « ut propugnatrix monis fsenno in mane] et collationis [sermo post prandium] (3), sed
vi,•t ri is ima ad exterminandum adversarios generis humani; se- etiam quia idem anecdotum quod refert lo. Rigaud in sua Expositione
1·1111d icut mediatrix gratiosissima ad restituendum peccatores in Missae et transcribit Longpré in art. citato, hic quoque invenitur
1:11 tia Filii sui; tertio ... sicut illuminatrix supersplendidissima ad illu- (fol. 47 v b) cum aliqua tamen variatione loci et persona rum.
111Ì1111nduniin tellectus omnium christianorum et spiritualiter devoto 7. Sermo in R_esurrec_tione Domini. Servatur in eodem ms.,
• 11111 ,, (ib., fol. 256 r ab). In hoc ultimo puncto evolvendo quaedam fol. 72 r a, in fine, plumbo signatus: « in Resurrectione Domini fratris
h 11> l imilia cum tractatu De Luce. Bartholomaei de Bonon"ia ».Incipit: « Ascendi/ Leo de cubi/i suo et pardo
4. ermo in Festo Natlvitatis Domini. Serva'tur in eodem ms. gentium levavit se. 1am vos ... »; explicit fol. 74 va:« non rejert quanta in
A 11111I. 757, fol. 363 r a-367 r b (5). Inscribitur: « Serino in Festo Na- eum proiciantur tela, cum nullo penetrnbi/r's sit. Rogabimus Dominum » (4J.
(') f..a Chaire Française "" moJ,en-age, spécialement att Xlii• siècle, Pa (') L. c., 20.
tl 1886, 499. (2) Circa notionem et originem Sermon11111e t Collatiom,111, cf. Lecoy
(•) M •. habet bobn, uncle auctores cum difficultate legunt; cf. Histoi,-e de la Marche, I. c., 225 ss.
l//l1!Y11ired e la France, XXVI, Paris 1837, 450 s. (3) Cf. Quétif-Echard, I. c., 97, qui reportant sequens documentum de
(3) Nolices et extraits de quelques mam,sc,-its latins de la Bibtiothèque sumplum ex statutis universitatis Paris. pro facultate theologica: e Item nota
NatioJJale, 11, Paris 1891, 19-21. Auctor in anecdoto quod transcribit ex hoc quod quando unus magister in theologia, qui est de ordine mendicantium,
=
1111 ne male legit: < Fuit Romae », nam 111s.h abet: « Fuit bonie Bono- facit sermonem de mane in universitate in domo ordinis sui, ipse tenetur
11ln » ib., fol. 512 b. eadem die facere collationem; sed si faciat in domo alterius religit,nis ser
(•) L. c. Diffuse loquuntur tam de sermone, quam de eius anctore. Hunc monem de mane, tunc non tenetur facere collationem ».
rm n m citat etiam Lecoy de la Marche, I. c. (4) Alium sermonem Bartholomaei indicat Deneffe, I. c., 7 ex Cod. Lat.
(S) Idem sermo iternm occurrit in hoc ms., fol. 401 v b-405 v b cum in- Monacensi (Mtinchen, Bibliotheca Status) 26941 [saec. 13] fl. 57 v-59 r: Sermo
,.,.. .. : ...... : ....... -=-. ,,, e:.,.. ., ......,. . ;,.,. 1'.T.. ..t -;,.;t-,-,t-..,. llr.o-n:nt fr-::atric R-::irthAlnm~P1 ,.1,.. 'Rnnnni~ lii> in annuntiatione dominica « Ingressus Angelus~-
Sguadrani Tractatus De Luce Fr. Bartholomaei de !3ononia
8. Sermo in Sexagesima. Invenitur in ms. lat. 16,500 Bibl. Nat. addens. Ms. Bun,ey 358 (Plut. CLXI, H), fol. r7 ss. ex Bibl. Musaei·
Paris.; indicatur a Hauréau (1). Inscribitur simpliciter: « Bartholomaeus Britannici, Londini (= L), cum 9 quaestionibus. Ms. Borghes. Lat.-J6I,
domùzfra in sexagesima »; incipit fol. 2l] r b: « Scio hominem in Chn~ fol. 167 rb 172 vb Bibl. Vaticanae (= V), cum 3 quaestionibus, unam
lo etc. usque ibi Paradisum, 2 Corintios. I 2. v. Primo videamus,. · ex praecedentibus addens. Ms. 457, fol. 39 va ss. Bibl. Arsenalis Pari
,p 1li1c11il1( ! Ifn oel.m 2o1 9to vllae:t ti <(v oSbeids eiltlci.s •·q Auui citboir sszumpte reetx aelrtuatn t pdeùr:fietucrti:o ngeamu diSu., ;P, auvlei siensisr ) (F=: sPa)e,~ .c uXmI V3 iqnuca.,e stpieorngiabmus.., mm. 210 X 300 fol. 4 + r8o + 3,.
« i11 l 1 rantia adversorum, in multitudine bonorum operum, in con binis columnis exaratus, continet diversa opuscula, sermones ac Quaes
('111plation coelestium » fol. 217 r b. Ultimum punctum speciali modo tiones disputatas absque ulla auctorum indicatione (1). Fol. ro ra-21 vb
t·volvit •xplicando in quo consistant 3 coeli ad quos elevatus est Apo- continetnr Tractatus De Luce Bartholomaei Bononiensis et fol. 77 v-145 r
10111• •. nno_ exaratus est (ingua valde eleganti et quaedam magni habentur 35 Quaestiones disputatae anonymae. In facie primae quacs
1111111H'11nLtI1 11etp ro re mystica. De authenticitate sermonis non con- tionis, fol. 77 va, marg. sin. manu antiqua notatus plumbo: « hic in
I 1t; oll 11111 1m ultae comparationes quibus spiritualia materialibus ex cipiunt quaestiones disputatae (?) anonymae ». Harum Quaestionum 19
n~
plit-1111111p· time cum modo scribendi nostri auctoris conveniunt. certo tribui possunt Bartholomaeo cum in S illi tribuantur; aliae vero
1•111'101 11h odice, qui est « Pauperum magistrorum » (fol. r), multi 16 nequeunt eadem certitudine eidem tribui, licet cum magna proba
111I F1 a11i auctores occurrunt. bilitate ei adscribantur, quia pertinent ad eandern seriem et Quaestiones
t>, S rmo alter de Ascensione. In eodem codice (fol. 54ra-s8ra) identificatae ex S aliis permiscentur; agitur enim de Quaest. I-IO,
rmo de Ascensione, qui certe eiusdem est auctoris 25-26 et 29 35. Aliarum Quaestionum, nempe r 1-24 et 27-28, secmior
d ns, quidquid est de identitate huius cum nostro Bar identificatio possibilis forsitan foret mediante examine intrinseco, sed
In ribit11r: • Sermo de Ascensione. Barth. »;incipit:« E,;;a/- hoc scopum huius introductionis praetergreditur.
+ +
1111 () lo. Deus et siiper omnem terram gloriam tuam. Nunc in 2) S: saec. XIII, membr., mm. 270 X 160, fol. I II3 1, una
/•11/ 111 lii xpli·it: « Ad islam terram nos perducat bonus Deus in col.,, fere semper eadem manu exaratus. Fol. rv tabula Quaestionum
Il 111/11 11 11/ori,111. Amen». Eiusdem indolis ac praecedens. Aliquando binis col. exarata: col. a in princ., marg. Iat., manu contempor.: Bar
11111w1d,·1I1 tlii tt ralis. Cf. fol. 56 va cum 2r7 va. • tholomaeus, enumerantur ·24 Quaestiones; deinde adhuc in ma,·g. lat.:
Guilldmus, enumerantur 9 Quaestionès; postea in marg. sup. col. b
iterum Guillelmus, enumerantur 24 Quaestiones ("). Sequitur « Quaestio-
Il I. De Quaestionibus Disputatis.
1,: stndiis P .. Long-pré 35 quaestiones disputatae guae (') Cf. Longpré, Guillaume de la 111are,O . F. M ., in La Frnnce Frane.,
1111t1h oloma attribuuntur cog-noscebantur. Novas inquisitio- V, 1922, 294.
111·1 f1• :i, 1uibu sex alias quaestiones necnon plures notitias (2) Ms. videtur ergo Jistinguere inter primum et secundum G. tam ex di
versa enumeratione Quaestionum guam ex repetitione nominis. Ide111itast amen•
dt· ,dli, inv ni.
auctoris certior mihi videtur· guia primae 9 Quaestiones ab eadem manu
transcribuntur (ib. 79v-81 r) guae Talmlam exaravit guaegue notas marginales
( '0111pl ti r series harum Quaestionum, quae etiam indicantur in
acldidit. Agitnr forsitan de posteriori inclusione. Alia de boe cf. apud P. F. Pel
11v1111.i1o1 Bibliothecae Franciscanae S. Fortunati, Tuderti ( Todi), et
Il 1•,1d1 og rlibliothecae S. Francisci, Senis ("), habetur in Plut. XVII Rsteecr,h eSr.c hIe.,s Ldee s Th« éDoe/.c ala1r1act.ie ot nmeés d>. ,e It II!,e s1 Q93u1es, t4i0o5n ss . dIes taGe uQilluaatet1sntieo ndees lasi cM eanruem, ein
111, ml, 8, ~ I. 77 va-144 rb Bibliothecae Laurentianae, S. Crucis, Fio- rantur ex tabula, fol. I v: I. Utrmn angeltts sii compositrlS ex materia et
,, 111111 • ( P), qui continet 35 quaestiones. forma; 2. Ut,-um sii eader" materia per essentiam in spiritualibus et corpo
• '('()li 11t s vero codices etiam Quaestiones disputatas Bartholomaei ralibus; 3. Utrum materia sii eadem secundum numerum in quolibet et eadem
p, 111•I1H1t : 111 • Theol. IV, n. I6o, fol. I ss. Bibl. Pubi. Reg. Stuttgar- secundum essentiam; 4. Quaeritur utrum angelus cognoscat omnia que cogno
1 f Il (= ), cum 24 quaestionibus, novas quinque praecedentibus Scit per species imwtas vel aliqua cognoscat per species acquisitas; 5. Utrum·
demones possint sensus hmnanos delude,-e; 6. Utrmn angelus possit illuminare
intellectum alterius angeli vel etia,n hominis; 7. Utnmt eadem sit materia Ùl·
') I., ., V, Paris 1892, 153.
.ferioru,n et superiorum corporum; 8. Utrum lux sii .forma accidentalis;·.
l ') ' , I. ngpré, I. c., 371 s.; Papini, O. F. M., L'Etrnria Francescana, 9. Utru,,, co,pora primormn animalium ./uerint composita ~x 4 elementis ~
/1 1•1111 I'/ 7, p. 128, n. 311: e Quaestiones dominicales magistri Bartholomaei, Aliae 24 Quaestiones, guae enuntiantur in tabula post praecedentes, habentur
•111 111111 littera magni voluminis ». in hoc voi. fui. 82 r-111, sed al.Jbreviatae. Fol. 82 r: « Incipitmt quaestiones
·210 Squadrani
Tractatus De Luce Fr. Bartholomaei de Bononia 211
lohannis de Pi.stano (sic): utrum contingat,. etc., uti transcri_bit P. Long +
5) P: saec. Xlll, membr., fol. rog 2, binis col. exaratus (1).
pré ( '). Tabula terminatur quibusdam versi bus. Fol. ultimo supplem.
Fol. 39 va-48 "{?)c ontinet 3 Quaestiones anonymas, quae tamen adscribi
-invenitur alia tabula Quaestionum incompleta non pertinens ad hoc
debent Bartholomaeo, quia identicae sunt cum Quaest. 2, 4 et 18 S (").
volumen. Uti apparet ex tabula initiali, Quaestiones Bartholomaei in
veniuntur in prima parte voluminis, nempe a folio 1 r ad 79 r. Fol. 1 r In praebenda tabula completa Quaestionum Bartholomaei
in marg. superiori manu contempor.: « lstae quaesti,mes sunt disputatae adnoto quod titulos singularum Quaestionum transcripsi ex
et determmatae a fratre Bartholomaeo de Bolonia magistro in tlzeologia
codice ms. qui immediate citatur.
ltwc 1·egente Parisiu:; ». Ex 24 Quaestionibus quae sequuntur 19 con-
I dant, uti dixi, cum F, aliae vero 5 adduntur seriei generali, sunt
qu Quaestiones de anima quae infra enumerantur 19-23. r. - ()uaestiones de primo principio et de creatione.
3+) L: s+aec . XIV inc., membr. mm. 310 X 220, scriptura italica
f. I. 3 100 1, una col., lin. 42 exaratus ("). Post Quaestiones G. de la 1. Quaeritur utrum primum principium ante productionem rerum
M, re (3) continet fol. 17 r-31 v 9 Quaestiones de creatione, anonymae, -creatarum producat aliquid sibi consubstantiale et intrinsecum quod
<JUa tamen ipsi Bartholomaeo adscribi debent, quia concordane cum nos dicimus Deum sive Filium. S r r, F 77 va, L 17 r.
I• et S. Post Quaest. Barth. sequuntur Quaest. de cogr.itio11e Matthaei 2. Quaeritm· utrum primum principium potuerit seipso immediate
ab Aquasparta t4). producere multitudinem rerum an necesse i1abuit primo unum solum
4) V: saec. XIII ex., membr., mm. 320 X 240, fol. 223 binis col., ,producere et per illud postea producere multitudinem creatorum. S 4 v,
di versa manu exaratus. Conti net fol. 1 r a-127 1-a: Quaestiones et Quod F 79vb, L 18v, P 42va.
libeta Rich. a Media villa; fol. 128 r a-r67r b: Quaestiones Guillelmi de 3. Quaerittll" utrum primum principium potuerit ex tempore ali
Mara. Fol. 167 r b: « Expliciunt Quaestiones magistri Gui//elmi de la Mare •quid de novo producere per seipsum immediate sine suae voluntatis
dr ordine fratrum ininon,m » (eadem manu); deìnde fol. 167rb-172vb 1nnovatione vd sint-: ulla nova dispositione ei su perveniente. S 8 r,
wquuntur 3 Quaestiones anonymae, quarum 2• et 3• identificantur F 82ra, L 2or.
rx um 2 Quaest. de Assumptione Fr. Bartholomaei (5); altera vero, 4. Quaeritur utrum primum princ1p1um produxerit omnia simul
dr ruius authenticitate dubitat Longpré (6_1,B artholomaeo adscribenda sub suis formis perfecte distincta, aut facta sit distinctio per senariurn
111iliiv idetur, q uia in aliquibus fere ad litteram concordal cum Tractatu -dierum. S ro v, F 141 rb, L 21 r.
I>,· l,11ceP ì-Fol. I73 r a ss. sequuntur Quaestiones S. Thomae de malo 5. Quaeritur utrum primum principium cum sit summae identi
t·l alia . tatis, non obstante illa identitate producere potuerit vel possit res in
-quantacumque diversitate vel contrarietate scilicet gP.nerum et specie
rum et contrariorum individuorum et huiusmodi. S 14 r, F 83 rb.
t/11/)11/nlaeet detenninat<ie a 111agis'1-oG uitLelrno anglico 01-dinis/ ratrum mi
.ti/ 11m hmc regente P<1risius. Deo g,·atias ». D~ his cf. Longpré, Guill<1ume L 23 v .
ti, /11 /Jfrwe, I. c., 290 ss. et Pelstcr, I. c., 402 ss. 6. Quaeritur utrum sint duo prima principia. S I7 v, F r44 rb,
(') Llrirto/o,neo di Bologna, l. c., 372. L 25 r.
(") uaestiones Bartholomaei scribuntur 1 col., aliae 2 col. 7. Quaeritur utrum Deus agat per solum voluntatis imperium vel
( ) f. Longpré, Guillaume de la lffare, I. c., 293. per extramissionem virtutis sicut sol agit virtutem suam diffondendo
•) f. Matth. ah Aquasparta, Q1'aestiones di' Fide et de Cognilio11e, in spatium medium quousque attingat obiectum, et similiter agit ignis
1111111 hi 1903, XVI. et sic de huiusmodi. S 21 v, F 93 rb, L 27 r.
(5) 1nm edidit Augustinus Deneffe S. I., Opuscula et textus, Series scho-
1(, I ·11, fase. IX, Monasterii 1930.
(6) L. c., p. 292, n. 1; id., Bartolomeo di Bologna, I. c., 375.
11ubium male illuminatur, sic anima etc. >. cr. De Lr<ce, pars I, c. 3; p. 2, c. :i;
(7) Adnotentur haec verba fol. 168 r b: « sicut enim speculum directe
.p. 3, c. 3. Adnotetur tamen quod in dieta quaest. Auctor citat non propriam
•oli nv rsum illuminatur in plenitu~ine et per obliquum minus illuminatur
sed aliorum sententiam, licet propriis verhis.
• I I tolit r adversum nihil illuminatur, ita anima, quae est quoddam specu
(') Pro accuratiori ùescriptione huius cod. cf. Gloritux, Pie,-re de Falco,
J11111l1t1u dpi1ir1ieteu ta lsei, mtootdailcituemr aodb lidqoumatiunru mm icnounsv errnscai prite ciippsita mlu mdeivni ncaamri taintifsl ueinn tipalme- jn La F,-ance Frane., XII, 1929, 271 ss.
(2) De authenticitate 3•• Quaest. « Utrum anima primi hominis et per
111 opt ·r inductionem malae dispositionis. Sicut enim aer bene dispositus bene consequens quaelibet alia anima sii producta de Oei sul>stantia » adhuc du
ll1111d11atumr, ale dispositus ut per impedimentum terrestrium vaporum ve!
<bitahat 1,lorieux. I. c .. 275.
212 Squadrani
Tractatus De Luce Fr. Bartholomaei de Bononia 213
8. Quaeritur utrum Deus possit producerc aliquid de nihilo, id 23. Quaestio est utrum in quolibet homine sit tantum una anima
est post nihil. S 24r, F 85rb, L 28v, P 39va. an plures substantialiter differentes. S 76 v.
9. Quaeritur utrum Deus potentiam c,·eandi possit alii comm11ni
care. S 28 v, F 88 r a, L 31 v (incompleta).
4. - (.)uaestiones de B. M. Virgine.
IO. Quaeritur utrum primum principium sicut est primum princi
pium productivum omnium, ita etiam sit finis omnium productorum 24. Quaeritur utrum assumptio et resurrectio Dominae nostrae
ultimus. S 31 v, F 90 r a. debuerit praevenire generalem corpc,rum humanorum et sanctorum
II. Quaeritur utrum primum principium agat immediate in omni resurredionem et propri i sui corporis incinerationem. S 64 v, F 115 va,
actione agentium creatorum. S 34 r, F 91 va. V 168vb.
12. Quaeritur utrum primum principium produxerit omnia ad 25. (Juaeritur secundo utrum debuerit esse mora aliqua inter glo
exemplar extrinsecum vel intrinsecum. S 36 v, F 95 r a. rificationem corporis gloriosissimae Virginis Matris, an in eodem mo
13. Quaeritur utrum mundus potuit ab aeterno creari. F 97 r a. mento debuerit simul glorificari anima ipsius et caro. S 67 r, F n7 v ?..
V 171 rb.
2. - (.)uaestlones de fide. 26. Quaeritur tertio loco utrum gloriosa Virgo in sua Assumptione
debuerit ascendere super omnes choros angelorum et super omnem
14. Quaestio est utrum sit necessarium ad salutem credere aliqua puram creaturam. F n9ra.
quae non possunt convinci per naturalcm rationem. S 40 r, F 127 rb._ 27. Quaeritur quarto utrum per Assumptionem Dominae nostrae
15. Quaestio est utrum quilibet in sua fide possit sai vari, an solum accreverit aliquod festum ve! aliquod speciale gaudium civibus super
sit una fides tantum in qua sit salus. S 43 r, F 130 r a. nae patriae. F 124 r a.
16. Quaestio est utrum fidei christianae possit subesse falsum et 28. Quaeritur utrum Virgo glo1·iosa concepta fuit in originali pec
hoc est quaerere utrum sermones complexi qui sunt ver·itatem articu cato. F III r b.
lorum fidei enuntiativi possint esse falsi. S 47 r, F 133 ,·a. 29. Iuxta hoc quaesitum est utrum liceat Festum Conceptionis
17. Quaeritur utrum verum quod subest -arliculis fidei christi;mae Virginis celebrare. F n2 ra.
sit verum quod a parte sua sit demonstrabile quantum est ex sua
ipsius propria certitudine, licet nos non possimus ipsum demonstra
5. - (.)uaestiones de furto et de re morali.
ti ve proba re propter defectum ignorantiae nostra e. S 50 r, F 135 r b.
18. Quaestio est, supposito quod tantum sit una !ex sive fides in 30. Primo ergo quaeritur si rapto1· ve! fur possit in aliquo casu
qua sit salus, utrum illa fides sit fides christianorum. S 53 v, F 137 v b. absolvi ab obligatione restitutionis. F 105 va.
31. Quaeritur ergo si ille qui recuperat rem subtractam sibi furto
3. - (.)uaestiones de anima. ve! violentia ve! aequipollentem furtive vel violenter, tenetur ad resti•
tutionem rei quam sic recuperavit. F 106 r.
~9· Quaestio est utrum anima primi hominis et per consequens 32. Consequenter quaeritur de ilio qui simulatione religionis
quaehbet ali a anima sit producta de Dei substantia. S 58 v, p 45 r a .. acquirit aliquid sicut facit hypocrita, si tenetur ad restitutionem.
20. Quaestio est utrum anima rationalis sit composita ex materia F 106 vb.
et forma. S 63 v (1).
33. Consequenter quaeritur si dives, mentiendo se esse pauperem,
21. Quaestio est utrum anima Adae ve] aliqua alia anima ali acquirat aliquid tenetur ad 1·estitutionem. F ro7 r b.
cuius hominis producta fuerit ante corpus suum ve! solum post. S 71 v. 34. Consequenter quaeritur specialius de aliquibus participantibus
22. Quaestio est utrnm anima rationalis sit cx traduce, hoc es, cum fure. Participat enim aliquis ,·e furtiva aut per successionem hae
utrum anima rationalis traducatur sicut caro traducitur ex carne. S 73 v. reditariam, aut per dationem, aut per contractum venditionis et emptio
nis. Ponatur ergo talis casus quod aliquis paterfamilias decedat qui
('} Haec quaestio interrumpitur fol. 64 r et continuatur fol. 70 ss.; re habet tres marcas auri, quarum una est furtiva, et dimittit eas filiis
v_er_fa? L6 4 r in fine Jegitur: « require residuum huius quaestionis in prin suis, cuilibet unam, non determinans quae sit furtiva, sed in generali
c1p10 1lhus sex terni qui sic incipit: Item magister dicit in somniis etc. ». dicens unam illarum esse furtivam; quaeritur an quilibet illorum per
FoL 64 v-69 r sequuntur 2 quatstiones de Assumptione. guae infra enume se teneatur restituere marcam, an omnes simul sumpti, ita quod nullus
rantur.
per se. F 107 va.
• I
214 Squarlrani Tractatus De Luce Fr. Bartholomaei de Bononia 215
5. onsequente1· quaeritur si turpiter acquirens, ut aleato1· ve\ « Incipit tractatus magistri Bartholomaei Bononiensis de luce». Ampia
lu r, ;ilio modo ut meretrix teneantur restituere sic acquisitum. excerpta huius tractatus habentur in Sermone de Nativita/e Domini,
1· 107 V b. uti supra adnotavi et in opere De virtutibus seu De exempiis 11alttra
3 . Similiter quaeritur de acquisitis in torneamentis utrum debeant libus a Servasancto conscripto anno c. 1290 (')
r titui. F ro8 r a.
Sed hic eadem quaestio occurrit ac supra circa auctorem
37. Quaeritur de primo praecepto primae tabulae ubi dicitur Ego
Sermonis de B. Andrea, quia neque ex citatis mss., uti patet,
Domin11s Deus tuus, non habebis deos alienos coram me, nec facies
sculptile etc., non adorabis eos neque coles, quaç:ritur utrum praecep neque ex scriptoribus sufficienter determinatur auctor tract.
tum istud sit rationale. F Io8 r a. De Luce. Quisnam est igitur Bartholomaeus iste de Bononia?
Anno I 555 Simlerus et anno 16o6 Possevinus tractatum
De Luce tribuunt Bartholomaeo de Bononia absque ullo ad
6. - ()uaestlones variae.
dito circa auctorem eique nullum aliud opus adscribunt (2).
38. Quaeritur utrum defectus veniens in nos per uriginern possit Ciacconius vero in sua Bibliotheca edita Parisiis a. 1731, Bar·
habere rationem culpae. F 99 va. tholomaei indicat patriam. nempe Bononiam, Ordinem religio
39. Quaeritur 11trum intdlectus magis elevetur in obiecturn suum sum, i. e. Praedicatorum, eique tribuit, praeter tract. De Luce,.
quarn aflectus, et per quam istarurn potentiarum anima rationalis Postzl!amz'n Lucae Evang-elium et inomnes Epz'sto/ascanonfras (3).
possit in Deum plus ac perfectius attingere et moveri in ipsum. lncertum est utrum Ciacconius hunc Bartholomaeum eundem
F. 101 va. habeat ac alium de quo agit in secunda parte textus allati,
40. Consequenter quaeritur quid sit illud quod quandoque ap
quin novam incipiat lineam, contra ac solet facere prò aliis.
paret in specie carnis vel pueri in altari, an sit corpus Christi.
auctoribus. Notandum insuper quod hic auctor nulla citatione
F n5ra.
vel documento suas assertiones iustificat, qua ratione existimo
41. Quaestio est utrum caritas sit indiminuibilis secundum sub
ex errore eum tribuisse tractatum De Luce illi Bartholomaeo
stantiam. V 167 r b.
de Biscia, patria Bononiensi, cui etiam Quétif-Echard eaclem
opera adscribunt, excepto tamen tract. De Luce (4). De cae
IV. - De tractatu De Luce ac de eius authenticitate. tero Mazzuchelli Bartholomaeum. auctorem tract. De Luce, di
stinguit tam ab homonymis auctoribus qui saec. XIV florue-
Alterum opus Bartholomaei Bononiensis, de quo hic spe
ciali modo agendum, quidam est tractatus de illis verbis Do
mini , Ego sum lux mundi ... ,, qui vocatur communiter tractatus (') Sermo reproducit fere ad litteram secundam partem tractatus; Serv;t
De Luce. sanctus praeterea exhibet primum caput III•• partis, in quo de Fide agitur.
(') Josias Simlerus, Epitome Bibliothecae Conradi Gisneri, Tiguri 1555,
De hoc tractatu, qui numeratur in catalogo antiquae Biblio
24 v; Antonius Possevinus, S. I., Apparatus sacer, I, Venetiis 1606, 631.
thecae S. Francisci, Senis (!), quique in duobus mss. mihi notis
(3) Alphonsus Ciacconius (Chacon), O. P., natione Baeticus, patria Bia
ass rvatur, mentionem faciunt diversi scriptores, licet non ex tiensis, conventus S. Thnmae Hispalensis alumnus et prior, adirne vivebat
t t conveniant quoad eius auctorem. Proinde quaestio de au a. 1601. En eius verba I. c. 342: « Bartholomaeus Bononiensis, patria et
th nLicitate imprimis proponenda est. cognomine, Ordinis praedicatorum, scripsit Postillam in Lucae Evangelium,
et in omnes epistolas caaonicas. Item tractatum de Luce super illud Evan
Hic tractatus invenitur in Plut. XVII sin., cod. 8, fol. IO r-21 v gelii Ego sum lux mundi. Bartholomaei Bononiensis Poema de rebus variis.
f3ibl. Laur ntianae [= F) anonymus et in ms. Canonic. Lat. Script. quae acciderunt anno 1492 lingua etrusca extat manuscriptum in Bibliotheca
E I. p, r. I. 96 r-99r Bibl. Bodleianae [= B) cum sequenti inscriptione: Hispalensi Coloniana, quo anno Horuit auctor >.
(4) Scriptores Ord. Praed., 752: « Fr. Bartholomaeus Biscia seu delle·
Biscie ltalus patria Bononiensis a Ioanne Antonio Bumaldo Minerva/. Bononien.
(') I l atalogus a. 1481 n. 187 sic habet: « Tractatus de luce fratris laudatur ceu qui sacri palatii magister fuerit, exinde episcopus Astensis as
1111th, olo111 i de Bononia cum aliquibus aliis tractatibus in competenti volu sumptus, quique teste Nicolao Piscalino et Alidosio reliquerit: Commentaria.
,. 0°~:.,: r' 1;-,.,,,..,;_n F.-nnr.esca11a. 124; Longpré, I. c., p. 376, n. I. seu Postilla super Evangelia Matthaei et L11cae et super epistolas canonicns ... » ..
• I Squadrani Tractatus De Luce Fr. Bartholomaei de Bononia 2J7
nml in rei. Praed., quam ab alio Bartholomaeo de quo In quinta parte vero Bartholomaeus, ad prim m I ar·
11 Juilur iacconius in secunda parte textus citati('). tem rediens, iterum probat quare Christus se dixit luc m, t
l lis stantibus, evidens mihi videtur Ciacconium confusio rationes desumit ex ipsius lucis larga consideratione, pr ut
ll ·111 ~ ci e, praesertim quia tractatus De Luce exaratus est nempe identific atur cum radio, lumi ne et splendore. (F 21 r a-
ant a. 1290 vel etiam ante 1280, çlum e contra Bartholo- 21 va fin.).
111a·u s, de 4uo Ci:icconius, mortuus est a. 1409 (2). Si vero In sexta parte tandem loquitur de operationibus quas
xt ·rna argumenta intrinsecis corroborentur, authenticitas lux divina producit in anima quatenus caloris i'ntroductiva et
huius tractatus inclubitabilis mihi vi<letur; quapropter argu ita connectitur cum quarta parte, in cuius introductione (F 16 v b
m nta quibus P. Longpré probat identitatem inter auctorem circa finem) haec eadem pars annuntiatur. (F 21 v a-21 v b ).
Quaestionum di'ip. et auctorem tract. De Luce decisiva hic Hinc, praescindendo a dispositione externa, totus tractatus
apparent (3). reducitur ad 4 partes principales quarum prima et quarta quin
tam et sextam respective sibi subdunt iuxta sequentia sche
rnata:
V. - De divisione et argumento tract. De Luce.
Schema extermmz Schema znlernum
Tractatus De Luce, iuxta externam eius dispositionem di
viditur in sex partes, excepta tamen pulcherrima intro I - II - III - IV - V - VI I II - III IV
·d11ctione in qua auctor thema suum eligit ac proponit ex I ......... I ... I I
- L - ._J I I
verbis Salvatoris: Ego sum lux mundt' etc. (F 10rab) (4). 1--1 I
In" prima parte Bartholomaeus, incipiens a luce strù:te a b (V) a b (VI)
,considerata, prout nempe distinguitur a radio, lumine et
splendore, probat (5 rationibus) quare Christus se dixit lucem Quare Bartholoinaeus in expos1t1one secutus sit primum
-et non radium ve! lumen aut splendorem. (F 10va-13ra fin.). schema quod minus consonat curn intrinseca dispositione trac
In secunda parte vero disserit de diversis modis quibus tatus, accurate indicari nequit, quamvis possint aliquae hypo
a prima luce (Christo) radi i spirituales et intellectuales splen theses proponi. Et quidem:
•dores emanant. (F 13ra-13 vb dim.). • 1) Quoad quintam partem tractatus notari potest Bartho-
In tertia parte auctor noster diffuse agit de dispositioni lomaeum in I parte nullimode eam annuntiasse, dum e contra
bus quae requiruntur in anima ad recipiendam divinam illumi explicitis verbis in V parte de prima loquitur, delimitando et me
nationem, nempe de fide, de humilitate etc. ( e3 v b-16v b princ.). lius determinando characterem seu statum quaestionis (F 2 1 r a).
In quarta parte, quae longior est, exponuntur opera Ex hoc licet arguere Bartholomaeum minime cogitasse de
tiones quas lux divina perficit in anima humana, quatenus z"f. V parte dum primarn scriberet eamque uti coro//arz'um in fine
lumz·nat. (F 16vb-21 ra princ.). tractatus_ addidisse. Hoc confirmatur a) ex facto quod Bartho
lomaeus, uti infra patebit, ordinate semper procedit et partes
secuturas iuxta earum concatenationem semper praedzsponit et
(') Cf. Gli Scrittori d'Italia, voi. 11, p. Ili, Brescia 1762, 1460 ss. Enu
praeparat; b) ex minore momento huius V partis respectu tam
m ratis diversis Banholomaeis ex O. P. de quorum vita et operibus uon certe
' 11slal, s quitur [1461]: « Altri Bartolomei diversi per av\'entura dai suddetti primae partis quam totius tractatus, unde auctor brevissime
Lr viom mentovati dagli Scrittori .... (146i] Un Bartolomeo da Bologna com eam absolvit.
p s u11 i,·nclat. De Luce super illud dictum Evangelistae Ego stmi lux 2) Quoad sextarn partem vero quaestio non tam facile
,n1111di. - DI un Bartolomeo di Bologna si ha pure un poema> etc. sicut
sol vi potest. eo quod Bartholomaeus (F 16 v b fin.) eam uti
In oniu, qu m citat.
subdivisionem quartae partis proponit. Quare ergo eam ab
• (") f. fò'abrltius, Bibtioth. Lat. med. etc., 1-11, 164.
( ) I.. ·., '375-377. solvit post quintam? Quamvis oblivio ex parte auctoris non
imnrobabilis appareat, tamen explicitae eius intentioni hoc
Squadrnni Tractatns De Luce Fr. Bartholomaei de uonoun,
potius 1rib11cndum censeo. Sexta pars revera iuxta intentum sti"nxi in 8 capita iuxta numerum cffectuum lucis qui ibidem
~cu s h ·ma auctoris longiorem exquisivisset tractationem, exponuntur. Distinctio quam introduxi in secundam [2 capita]
1ua,u tamen ex defectu temporis minime praebere potuit. et III•• partem fJ capita) est partim arbitraria partim in ipso
I liu , ·xplcta aliarum tractatione, Bartl1. hanc partem breviter textu fundata, uti facile est videre. Quintam et sextam partem
proponit Lanquam thema e alteri tempori vel alterius conside - data earum brevitate - non potui per capita distinguere.
rati ni • r mittendum. e Haec tamen omnia - ipse dicit - Circa formam schematicam tractatus notari debent etiam
t:t omn •s alios lucis effectus quos habet in quantum est ca nonnullae {mtÙsiones et i'nversùmes quae aliquando occurrunt.
loris introductiva et naturaliter prosegui et spiritua1iter inter Ita v. gr. fol. 12vb-13ra, uhi auctor quinta via probat quare
pretari relinquuntur ad praesens maiorum investigationi, vel Christus se dixit lucem, omittit applicationem rationum ad prù,
saltem alii liberiori et aptiori tempori, quoniam utroque prae cipalc propositum, quod tamen ibidem facturum se promiserat
dictorum modorum ista prosegui non competit praesenti lesti (fol. 12 vb, lin. 30), sicut IV• ratio desideratur quam ibidem
nationi >. F 21 vb fin. (lin. 44) annuntiaverat.
Cl. P. Longpré (') tractatum Dc Luce in 2 partes distin Item fol. 14ra auctor asserit fidem quattuor effectus pro
guit, prout nempe Bartholomaeus loqnitur de luce sub ,tricia ducere in intellectum, sed statim quinque effectus enumerat et
et !ar!{a eius notione, sed hanc divisionem relinquere debui in successivis rà.tionibus quattuor tantun1 considerat, quinto
ex impossibilitate reducendi themata li"', m•• et IV" partis omisso. Ubi vero probat (fol. 15 v a-16v a) quod sanctitas et
ad thema Jaep artis tanquam eius intrinsecae subdivisiones. caritas disponunt ad illuminationem divinam, 4 vù"s procedit
Auctor enim in I• parte tract .. uti iam vidimus, ostendere vult quae non facile ab invicem discernuntur. Dicit enim quod
quare Christus se dixit lucem potius quam radium etc., dum sanctitas disponit ad illuminationem per compardtionem in
in reliquis partibus, comparationem hanc omnino seponens, tellectus ad id quod supra ipsum est [increata lux] et per com
ostendit simpliciter quomodo, quibu.s conditiOm"/J1teSt quid lux parationem intellectus ad inleriores vires brutales. Prim111n
divina operetur in anima humana. Singulae partes proinde, exponit absque ulla subdistinctione et tamen, expositione ex·
quamvis logice inter se concatenentur, proprium ac distinctum pleta, tertia via procedit quin de sec,mda locutus sit. Uhi tan.
habent thema. dem de effectibus agit divinae lucis, ordinem quem ponit in
Pr;ieter partium distinctionem Barth. explicitis verbis ponit enumeratione (lol. 16v b fin.) non servat in expositjone ('),
etiam subdisLinctionem c,-,,p1,"/11 1q,u1anmvis de hac subdistinctione sicut nec tot,1111p rogramma quod ibidem (lol. 17 ra) annun
mss. vix iudicium aliquod externum praebeant. tiat, absolvit (').
lta v. gr. fol. 12 va, lin. 50 legitur: • facta est tota haec
digressio a tertio capitulo •; ib., col. b, lin. 21-23: e de quo VI. - De unitale ac forma litteraria trac!. De Luce.
quidem subiecto licet aliqua in proxùno p,-aeccdc11ti capitulo
sint dieta, adhuc tamen in hoc pracscnti capitulo ... addantur Omissiones vel etiam inversiones quas supra enumeravi,
a1ia •; ib., lin. 37: c. ut dicitur in pro::cimo praecedentt· cap1.'tulo,. etsi praeproperam festinationem auctoris aut forsitan distrac
Item fol. 2 1 r a, lin. 40: • ut declaratum est supra caj>it"!o[ iJ • ; tionem aliquando demonstrent, non tamen vetant quominus
ib., col. b, lin. 6-7: • sicut superù,s (?]c apitulo est declaratum , .
Haec ultima citatio relertur ad IV••, reliquae omnes ad I•m par l =
tem tractatus; quoad alias partes nullius capitum distinctìonis (') Ùf<l() eenxpuomseitriaotnioisn is = ~1l - 2 -- 35 -- 64 -- 57 -~ 62 --- 73 -- 84 Notauctum
mentio habetur. etiam qno<l post expositas duas proprietates, prosequitur ad ùrliam dicens
Ex istis datis licuit I•mp artem distinguere in 5 capita iuxta <ot ex hac pi-ima proprietate sequilur secunda •• qnin expositionem primae pro
numcrum ratiommz quae ibi adducuntur;.IV• 111 partem vero di- prieta(ti2s) Tceoxmtupsu teest.t val<le obscurus: subdistioctio singulanun proprietatum et
obiectiones de quibus Bartholomaeus loquitur, de facto in sequentibus haud
(') B,irtolomco di Bologna, I. c., 3i5. occurrunt, vel saltem distinctae non apparent.