Towarzystwa naukowe w Krakowie latach 1845-1939

87 Pages·1994·13.336 MB·Polish

by  Grażyna Wrona

$
,_______________________ ____
I; «
i:
Grażyna Wrona
ir. .'■■ ;
i .
i.
«
• - . ■
TOWARZYSTWA
.
r
NAUKOWE
W KRAKOWIE
4
W LATACH 1845 - 1939
&£!s.
■:*
, < ...
■1
■ ->■ - ■ ~
!•- . V
; •/.
i -•
■ •-.wd
IW*‘i " .y
lUŁT
. < ’ »’^ * ” V ’
ó
... -A
> ■ --....
{ *n-
I
!
Towarzystwa naukowe
w Krakowie
w latach 1 845-1939
i
i
I
WYŻSZA SZKOŁA PEDAGOGICZNA
Grażyna Wrona
im. KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ
W KRAKOWIE
PRACE MONOGRAFICZNE NR 184
TOWARZYSTWA
NAUKOWE
W KRAKOWIE
WIATACH 1845 - 1939
WYDAWNICTWO NAUKOWE WSP
Kraków 1994
Wstęp
RECENZENCI:
Prof. dr hab. RYSZARD ERGETOWSKI
Prof. dr hab. JAN TRZYNADLOWSKI Wiek XIX. szczególnie druga jego połowa, to okres, w którym rozwinęły swoją
działalność różne towarzystwa naukowe, zarówno te o charakterze interdyscypli­
narnym jak i specjalistyczne. Owa instytucjonalna forma nauki warunkowała
wówczas jej rozwój w kraju, a także była łącznikiem z uczonymi innych narodo­
wości.
Przemiany, jakie nastąpiły w życiu umysłowym i naukowym po odzyskaniu
w 1918 roku przez państwo polskie niepodległości, wiązały się bezpośrednio
z nowymi zadaniami nałożonymi na wszystkie środowiska i organizacje naukowe
- uniwersytety, wyższe szkoły specjalne, towarzystwa i instytuty naukowe. Wzrost
roli tych instytucji naukowych wynikał jednak z szerszych uwarunkowań: z jednej
strony istniała pilna potrzeba aktywnego włączenia się polskich uczonych w naukę
światową, z drugiej zaś - konieczność opracowania programu organizacji badań
naukowych w' kraju. Głównymi ośrodkami pracy naukowej w odrodzonej Polsce
stały się miasta: Kraków. Warszawa. Lwów, a także Wilno. Działające tam insty­
tucje naukowe, a wśród nich towarzystwa, realizowały swoje zadania statutowe
w oparciu o mecenat państwowy. a nie jak dotychczas prywatny. Napoi} kały na
Praca dofinansowana przezKomitet Badań Naukowych
różne trudności spowodowane kolejnymi kryzysami gospodarczymi, kłopotami fi­
nansowymi. lokalowymi i personalnymi.
Wybór tematu, miejsca (Kraków) i okresu (lata 1845-1939) wydaje się być
Projekt okładki: Marek Sajduk
w pełni uzasadniony dotychczasowym, niewystarczającym stanem wiedzy na ten
temat. Okres ten charakteryzuje się wzmożonym liczbowym rozwojem krakow­
Redaktor: Marta Lukaszczyk
skich towarzystw naukowych oraz ich dużą, ważną dla kultury polskiej, aktywno­
ścią.
(> Copyright by Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1994
Głównym przedmiotem zainteresowań badawczych są dzieje towarzystw
naukowych, istniejących w Krakowie w latach 1845-1939, ze szczególnym ~
ISSN 0239-6025 uwzględnieniem ich bibliotek i księgozbiorów. Za punkt wyjścia przyjęto rok
ISBN 83-85898-71 -9 1845. wiedy powstało Towarzystwo Gospodarczo-Rolnicze Krakowskie, przemia­
nowane w 1851 na Cesarsko-Królewskie Towarzystwo Gospodarczo-Rolnicze
Krakowskie.
W zestawieniach uwzględniono 25 towarzystw' naukowych powstałych w lalach
1845-1917 i 49 powstałych w latach 1918-1939. W analizie pominięta natomiast
S.aSW0 NaUk0We WSP- KrakÓW- uL Karmelicka 41
została działalność badawcza, popularyzatorska i ośw iatowa, założonego w 1815 r.
Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, przekształconego następnie w 1872 roku
5
w Akademię Umiejętności1. Akademia Umiejętności, będąca najbardziej reprezen­ poszczególnym towarzystwom9. Prace te jednak w bardzo małym stopniu zapozna­
tatywnym z towarzystw istniejących w Krakowie i pełniąca rolę centialnego ją nas z tą tematyką. Opracowanie Rolbieckiego ze względu na encyklopedyczny
ośrodka pracy naukowej, doczekała się bowiem kilku opracowań zarówno histo­ charakter ma szeroki zasięg chronologiczny, terytorialny, więc podaj e bardzo za­
wężone informacje o towarzystwach krakowskich. Bogatsze w treści były wspo­
rycznych, jak i omawiających jej wkład w rozwój nauki polskiej . Ponowne pizy-
toczenie faktów z dziejów tego Towarzystwa, a znanych już z różnych opracowań, mniane prace i artykuły monograficzne, przedstawiające działalność konkretnego
towarzystwa oraz materiały źródłowe, tzn. drukowane sprawozdania, kroniki wy­
byłoby jedynie powtórzeniem dokonanych ustaleń.
O zaliczeniu do grupy towarzystw naukowych decydowało „kry terium nauko­ darzeń, wydawnictwa okolicznościowe i inne. Ważne źródło stanowił} również
informacje zawarte w krótkich artykułach bądź notatkach informacyjnych, za­
wości". tzn. spełnienie jednego z trzech warunków:
1) uwzględnienie terminu „naukowy" w nazwie towarzystwa, np. Naukowe mieszczonych w poszczególnych tomach „Nauki Polskiej", a także artykuł Bohda­
na Jaczewskiego10.
Towarzystwo Pedagogiczne:
2) określenie w odpowiednich paragrafach statutu, naukowego charakteru to­ Poszukiwania utrudniało rozproszenie materiału źródłowego oraz konieczność
przejrzenia każdego rocznika czasopism wydawanych przez interesujące nas kra­
war/.} stwa:
3) prowadzenie działalności naukowej, której zakres został statutowo wyzna­ kowskie towarzystwa. W przypadku towarzystw powstałych jeszcze przed 1918
czony. rokiem była to czynność bardzo czasochłonna, nie zawsze przynosząca pożądane
Krakowskie towarzystwa nic były przedmiotem całościowego opracowania. efekty.
Istniejące szkice i studia ograniczały' się zazwyczaj do zestawień liczbowych po­ Poszukiwaniami archiwalnymi objęto zbiór}' Archiwum Państwowego w Kra­
przestając jedynie na wymienieniu nazwy bardziej znanych towarzystw. Pominięto kowie. Archiwum Oddziału Krakowskiego PAN. Archiwum Uniwersytetu Jagiel­
w nich oddziały towarzystw, a przecież i one miały wkład w różne dziedziny życia lońskiego. Archiwum Urzędu Miasta, Biblioteki Jagiellońskiej i Biblioteki Oddzia­
naukowego i kulturalnego krakowskiej społeczności. Potraktowanie na równi to­ łu Krakowskiego PAN. a także archiwa istniejących obecnie towarzystw' nauko­
warzystw pełniących funkcję zarządów głównych z oddziałami, wydawało się za­ wych. Odnalezione materiały w większości przypadków miały charakter archiwów
tem celowe, bowiem oddziały te niejednokrotnie stworzyły silne lokalne ośrodki szczątkowych i zaw ierały głównie korespondencję urzędową.
pracy naukowej, np. odczytowo-dyskusyjne. Pomimo opinii o doniosłej roli towa- W Archiwum Państwowym w Krakowie w zespole Akt Starostwa Grodzkiego
rzystw naukowych, mało uwagi poświęcono dotąd towarzystwom lokalnym, ich Krakowskiego zachowano dokumenty odnoszące się do: Towarzystwa Lekarskie­
próbom włączenia się w ogólnokrajową działalność naukową. go Krakowskiego, Krakowskiego Towarzystwa Technicznego, Polskiego Towa­
Zasadniczym celem pracy jest - z jednej strony próba przedstawienia cało­ rzystwa Balneologicznego. Towarzystwa Prawniczo-Ekonomicznego, Towarzy­
kształtu działalności towarzystw naukowych istniejących w Krakowie w latach stwa Neurołogiczno-Psychiatrycznego, Towarzystwa Ogrodniczego, Towarzystwa
1845-1939, a także ich wkładu w rozwój nauki polskiej oraz zaspokajanie potrzeb Słowiańskiego. Towarzystwa do Badań Europy Wschodniej i Bliskiego Wschodu.
o a nych. - z drugiej zaś opisanie środków służących do realizacji zadań statuto­ Towarzystwa Popierania Nauk Farmaceutycznych. Towarzystwa dla Pielęgnowa­
wych Jednym z tak^h środków było prowadzenie przez poszczególne towarzy­ nia Nauk Społecznych oraz Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków' Krako­
stwa i lote i czytelń. Nie zawsze jednak towarzystwa miały możliwość zorgani­ wa (archiwum kompletne). W tej grupie materiałów znalazły się głównie zaw ia­
zowania biblioteki lub posiadania księgozbioru. domienia przesyłane do władz Starostwa Grodzkiego oraz Dyrekcji Policji infor­
Wykaz towarzystw sporządzono na podstawie publikacji Michała Flisa mujące o zawiązaniu się towarzystwa, statuty oraz ich nowelizacje, a także zawia­
i Juliana Wójcika . pierwszego tomu Słownika polskich towarzystw naukowych' domienia o składach zarządów i liczbie członków, niekiedy też maszynopisy spra­
Matk0*skiej ’ ^Pełnionej przez opracowanie Stanisława wozdań rocznych, sprawozdania drukowane i wydawnictwa okolicznościowe.
Herbsta. Dodatkowe z.rodlo stanowił spis towarzystw i instytucji zawarty W Archiwum Oddziału Krakowskiego PAN odnaleziono fragmenty archiwów:
we MikTpo zł LGr°dzkie«° ,918-'939 opracowany przez Władysła- Oddziału Krakowskiego Polskiego Towarzystwa Historycznego (protokoły czyn­
ności. wykazy członków', korespondencja w sprawach wydawniczych). Polskiego
towarzystwa Geologicznego (korespondencja i materiał} odnoszące się do dzia­
Przeprowadzono też. poszukiwania bibliograficzne i analizę stanu badań
łalności wiatach 1920-1939) oraz Towarzystwa Miłośników' Języka Polskiego
ko'rn°Tcowania zajmujące8°s* “i i
(sprawozdania kół zamiejscowych, korespondencja w sprawach wydawniczych
c WaHernara Rolbik’'° 8'ÓWnie °P'acowanie syntetycz- i administracyjnych).
Waldemara Roweckiego oraz rozprawy i artykuły monograficzne poświęcone
7
CCiieekkaawwyycchh iinnffoorrmmaaccjjii ddoossttaarrcczzyyłłyy mmaatteerriiaałłyy zzaawwaarrttee w spuściznach po wybit­ madzącego materiały związane z działalnością krakowskich towarzystw. Ułatwiło­
nych uczonych, np. po prof. Kazimierzu Nitschu - dokumenty o działalności Pol­ by to przyszłym badaczom poszukiwania źródłowe, a także uchroniłoby wiele cen­
skiego Towarzystwa Językoznawczego, po prof. Józefie Fudakowskim - koie- nych dokumentów od zagubienia lub zniszczenia oraz odciążyło inne instytucje,
spondcncja Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, po profesorach Kazimierzu np. Archiwum Państwowe, które wciąż boryka się z kłopotami lokalowymi.
Maślankiewiczu i Zygmuncie Grodzieńskim - informacje o Oddziale Krakowskim Zgromadzony i usystematyzowany materiał drukowany oraz archiwalny miał
Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, po Walerym Goellu - do­ zasadniczy wpływ na konstrukcję pracy. Całość pracy podzielona została na dwa
kument} o działalności Polskiego Towarzystwa Geologicznego oraz PPoollsskkiieeggoo rozdziały. Rozdział pierwszy poświęcono rozwojowi i działalności towarzystw na­
Tow arzystw'a Tatrzańskiego. ukowych w Krakowie do roku 1917. Omówiono w nim: 1) towarzystwa ściśle
Archiwum UJ posiada w depozycie kompletne archiwum Naukowego Towa­ naukowe, 2) towarzystwa popierania nauk, 3) towarzystwa, które prace bądź ba­
rzystwa Pedagogicznego (księgi protokołów' z lat 1928-1939, materiały odnoszące dania naukowe prowadziły w bardzo wąskim zakresie, czyli towarzystwa oświato-
się do działalności poszczególnych komisji, korespondencja w sprawach wydaw­ wo-naukowe. Przy omawianiu towarzystw przestrzegano chronologii. W rozdziale
niczych. akta rachunkowe i inne), obszerne materiały związane z funkcjonowa­ tym przedstawiono również biblioteki i księgozbiory tych towarzystw, charakter
niem Polskiej Szkoły Nauk Politycznych, a co za tym idzie dotyczące Towarzy­ gromadzonych przez nie zbiorów, ich wielkość, źródła wpływu oraz użytkowni­
stwa będącego twórcą tejże Szkoły. Znajdują się tam akta organizacyjne ków. W rozdziale drugim analizie poddano towarzystwa naukowe funkcjonujące
i finansowe Polskiego Towarzystwa Matematycznego z lat 1918-1932. kopie akt w Krakowie w latach 1918-1939. W odróżnieniu od podziału zastosowanego
związanych z likwidacją Towarzystwa Naukowego Instytutu Katolickiego, zaś w rozdziale pierwszym, przyjęto klasyfikację według dziedzin wiedzy. Podział ten
w spuściźnie po Godlewskich sprawozdania Towarzystwa dla Popierania Polskiej przejęto za Słownikiem polskich towarzystw naukowych. Stworzyło to możliwość
Nauki Rolnictwa z lat 1913-1920.
przeanalizowania, na przykładzie towarzystw naukowych, pewnego fragmentu
Archiwum Urzędu Miasta w swych zbiorach posiada jedynie materiały życia naukowego Krakowa w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Rozdział
o działalności Towarzystwa Ogrodniczego, a w'ięc dokument informujący o jego ten poświęcony został również bibliotekom i księgozbiorom funkcjonującym przy
zawiązaniu i sprawozdania z pierwszych lat pracy.
towarzystwach w latach 1918-1939. Autorka próbowała odpowiedzieć na
W Bibliotece Jagiellońskiej odnaleziono fragment archiwum Oddziału Kra­
pytanie, dlaczego, wbrew pierwotnym założeniom statutowym, tylko nieliczne
kowskiego Polskiego Towarzystwa Fizycznego z lat 1923-1939. w Bibliotece Od­
towarzystwa mogły sobie pozwolić na prowadzenie biblioteki lub posiadanie księ­
działu Krakowskiego PAN fragment archiwum z lal 1930-1939 Towarzystwa Mi­
gozbioru. Oceniła najciekawsze inicjatywy bibliotekarskie, a także szukała przy­
łośników Języka Polskiego oraz część archiwum redakcyjnego ..Języka Polskiego"
czyn tak słabego zainteresowania potrzebą tworzenia własnych warsztatów pracy
(19j 1-1939). natomiast w Bibliotece Czartoryskich statuty, protokoły posiedzeń,
badawczej.
katalogi prywatnych kolekcji i korespondencję Towarzystwa Numizmatycznego.
W podsumowaniu oceniono dokonania krakowskich towarzystw naukowych do
Niektóre towarzystwa działające do dzisiaj zachowały swoje archiwa. Najbo­
1939 roku w skali ogólnokrajowej i lokalnej. Wykazano czynniki aktywizujące
gatsze materiały źródłowe związane z działalnością Towarzystwa Muzeum Etno­
i hamujące działalność tego typu instytucji, a także zależności między egzystencją
graficznego posiada Muzeum Etnograficzne. Księgi protokołów posiedzeń zarzą­
każdej instytucji naukowej a warunkami polityczno-gospodarczymi kraju.
dów czy tez walnych zgromadzeń zachowały: Oddział Krakowski Towarzystwa
Uzupełnienie tekstu stanowią: indeks nazwisk i wykaz towarzystw naukowych
Literackiego im. Mickiewicza. Oddział Krakowski Polskiego Towarzystwa Filo-
oraz bibliografia przedmiotu.
SsHpT; SkiC L0WarZyStW0 Miłośllik™ Medycyny. Oddział Krakowski
W pracach nad rozprawą wykorzystano różne metody badawcze. Punkt wyjścia
“ “d"' K',k“ski p°“iee° t°- stanowiła metoda jakościowej analizy literatury przedmiotu, która ze względu na
znaczne rozproszenie związanych z tematem informacji umożliwiła ich zebranie
Poszukiwania archiwalne uświadomiły autorce stan znacznego rozproszenia
Zel” iaialrial°? 'illiektÓryCh b°Wiem Płdkacl1 dokumenty odno­ i uporządkowanie. Metoda analizy i krytyki źródeł pozwoliła na odtworzenie eta­
pów działalności każdego towarzystwa, w oparciu o oryginalne materiały archi­
szące się do działalności konkretnego towarzystwa znajdują się w kilku zbiorach
walne. Bardzo przydatna okazała się metoda analizy zawartości czasopism, bo­
a pizy tym są niekompletne. Brak materiałów o charakterze archiwalnym widocz-
wiem znajdujące się w nich informacje w postaci sprawozdań z posiedzeń, spra­
ny zwłaszcza w grupie towarzystw medycznych jest wynikiem hK •
wozdań rocznych lub kilkuletnich, ogłoszenia, spisy wydawnictw własnych, wyka­
“ Oddzi.,„ Krakowsk i. PAN splojle" zy składów zarządów i wykazy członków umożliwiły rekonstrukcję dziejów towa­
rzystw w okresie nas interesującym. Metoda historyczno-opisowa umożliwiła na-
9
kreślenie całokształtu działalności każdego towarzystwa; zaś elementy techniki
statystycznej - przedstawienie zebranego materiału w ujęciu statystycznym, np.
rozwój liczbowy towarzystw naukowych w poszczególnych iatach. W bibliolo-
gicznych kwestiach wykorzystano metodę funkcjonalną przy określaniu funkcji
i roli bibliotek towarzystw naukowych.
TOWARZYSTWA NAUKOWE W KRAKOWIE
Wprawdzie ze względu na ogrom faktów i zdarzeń związanych z funkcjono­
waniem omawianych towarzystw nie został całkowibie wyczerpany problem dzia­ DO ROKU 1917
łalności krakowskich towarzystw naukowych do roku 1939 i ich bibliotek oraz
księgozbiorów, niemniej jednak niniejsza praca stanowi pierwsze kompleksowe
omówienie tych zagadnień i może umożliwić dalsze szczegółowe badania.
Towarzystwa naukowe stanowiły jedną z form instytucjonalizacji nauki. Pro­
Praca ta jest skróconą wersją rozprawy doktorskiej napisanej w 1990 r. pod kie­
gramy swe kształtowały w zależności od istniejących warunków politycznych, go­
runkiem prof. dr. hab. Wacławy Szelińskiej, której pragnę serdecznie podziękować
spodarczych, społecznych, osobistych zainteresowań twórców i organizatorów na­
za naukową opiekę. Podobne podziękowanie za wnikliwe uwagi i zainteresowanie
uki oraz chęci wzajemnego komunikowania się. Polski model towarzystwa nauko­
kieruję do recenzentów: prof. dr. hab. Jerzego Jarowieckiego i prof. dr. hab. Jana
wego odbiegał od europejskiego, co wynikało głównie z sytuacji politycznej,
Trzynadlowskiego oraz prof. dr. hab. Ryszarda Ergetowskiego.
w jakiej znalazła się Polska po III rozbiorze. Dopiero wówczas możemy mówić
o zasadniczym rozwoju tego typu instytucji naukowych. Lata 1795-1918 to okres,
w którym - mimo upadku państwowości, polityki wynaradawiającej państw zabor­
czych, słabej organizacji szkolnictwa i życia naukowego - towarzystwa te po­
wstawały i stanowiły główne ogniska nauki polskiej1.
W procesie tym istotna rola przypadła Krakowowi. Początki działalności towa­
rzystw naukowych w tym mieście należy odnieść do roku 1488, kiedy to poeta,
niemiecki humanista Konrad Celtes przybył za panowania Kazimierza Jagielloń­
czyka do Krakowa i zawiązał korporację pod nazwą „Sodalitas Litteraria Vistula-
na”. Celem tego towarzystwa było „nauczanie języków starożytnych, rozbudzanie
literatury klasycznej, filozofii Platońskiej, sztuk pięknych i umiejętności”2. Człon­
kami zaś byli m.in.: Kai limach, Wawrzyniec Rabę ze Środy Śląskiej (Corwinus),
Andrzej Pegaz, Salemnius Delius, Statilius Simonides, Jan Sommerfeld Starszy,
Fasilius (Glossinger), Terrinus, Jan Ber Starszy zw. Ursinus, Eckius, Rudolf Agri-
cola (młodszy) i inni. Po wyjeździe Celtesa w 1490 roku societas owa upadła.
Dopiero w roku 1815 utworzono w Krakowie Towarzystwo Naukowe Krakowskie,
przekształcone w 1872 w Akademię Umiejętności.
Wiatach 1815-1917 powstało i działało w Krakowie 25 towarzystw nauko­
wych (obrazuje to poniższa tabela).
Tabela 1
Krakowskie towarzystwa naukowe w latach 1815-1917
lata 1815 1845-1860 1861-1870 1871-1880 1881-1890 1891-1900 1901-1917
P _d p d P d_ P d P d P d
liczba 1 1 2 2 4 2 6 4 10 4 14 10 24’
p - powstało,
d - działało,
- Towarzystwo Chirurgów Polskicłrmiało siedzibę w Krakowie do roku 1914
11
W 1845 r. założono Towarzystwo Gospodarczo-Rolnicze Krakowskie, które 6) nauki medyczne: Towarzystwo Lekarskie Krakowskie, Towarzystwo Chirur­
w 1851 r. zmieniło nazwę na Cesarsko-Królewskie Towarzystwo Gospodarczo- gów Polskich, Krakowskie Towarzystwo Ginekologiczne, Krakowskie Towarzy­
-Rolnicze Krakowskie. Wiatach 1861-1870 powstały dwa kolejne zrzeszenia, stwo Dermatologiczne, Polskie Towarzystwo Balneologiczne, Towarzystwo Sto­
w 1866 roku Towarzystwo Lekarskie Krakowskie, a w 1869 - Towarzystwo matologów Polskich, Towarzystwo Neurologiczno-Psychiatryczne,
Prawnicze. W następnym dziesięcioleciu, 1871-1880, przybyły dwa dalsze: 7) nauki techniczne: Krakowskie Towarzystwo Techniczne.
w 1873 r. Towarzystwo Tatrzańskie iw 1877 r. Krakowskie Towarzystwo Tech­ Przedstawiona klasyfikacja towarzystw naukowych obrazuje jednocześnie ich
niczne. Rozwój liczbowy towarzystw po roku 1866 nastąpił w wyniku uzyskania stan liczbowy w danej grupie. Najliczniejsze były towarzystwa reprezentujące na­
przez Galicję autonomii, gdy stworzono warunki umożliwiające rozwój polskiej uki społeczne, bo aż 10. W dalszej kolejności znalazły się nauki medyczne - 7,
nauki, kultury, sztuki. rolnicze i leśne - 3, biologiczne oraz nauki geograficzno-geologiczne i ogólnona-
Wiatach 1881-1890 powstały cztery towarzystwa: Towarzystwo Numizma­ ukowe po jednym reprezentancie.
tyczne (1888), Krakowskie Towarzystwo Ginekologiczne (1889)., Towarzystwo Wiatach 1815-1917 działały 22 towarzystwa naukowe powołane do życia
Chirurgów Polskich (1889), Oddział Krakowski Polskiego Towarzystwa Przyrod­ w Krakowie oraz 3 oddziały towarzystw powstałych we Lwowie. Kierując się
ników im. Kopernika (1890). Natomiast wiatach 1891-1900 założono również kryterium naukowości, tzn. zakresem i zasięgiem podejmowanych prac badaw­
cztery naukowe korporacje: Towarzystwo Ogrodnicze (1893), Oddział Krakowski czych, określonych już w statutach, towarzystwa te możemy podzielić na trzy gru­
Towarzystwa Filologicznego (1894), Oddział Krakowski Towarzystwa Ludo­ py: a) towarzystwa sensu stricto naukowe, b) towarzystwa popierania nauk,
znawczego (1898) i w tym samym roku Towarzystwo Miłośników Historii Zabyt­ c) towarzystwa, które realizując swoje cele oświatowe-społeczne, prowadziły
ków Krakowa. W latach 1900-1917 przybyło dziesięć towarzystw. Nowo powsta­ w wąskim zakresie badania naukowe, wnosząc jednak wkład w rozwój nauki pol­
łymi towarzystwami były: Krakowskie Towarzystwo Dermatologiczne (1901), skiej.
Towarzystwo Pielęgnowania Nauk Społecznych (1902), Towarzystwo Popierania
Polskiej Nauki Rolnictwa (1902), Polskie Towarzystwo Balneologiczne (1905),
Towarzystwo Stomatologów Polskich (1907), Towarzystwo Filozoficzne w Kra­
kowie (1909), Towarzystwo Polskiej Szkoły Nauk Politycznych w Krakowie Towarzystwa sensu stricto naukowe
(1909), Towarzystwo Muzeum Etnograficznego (1910), Towarzystwo Słowiańskie
(1912), Oddział Krakowski Towarzystwa Historycznego (1913), Towarzystwo
Do grupy tej należy zaliczyć 17 towarzystw, których podstawową cechą jest
Neurologiczno-Psychiatryczne (1914).
określony statutami scjentyzm. O ich naukowym charakterze świadczy również
Wymienione towarzystwa można podzielić na siedem grup, przyjmując za
krąg ludzi przyjmowanych na członków. Są to przede wszystkim przedstawiciele
podstawę klasyfikacji dziedzinę nauki, którą reprezentowały:
dyscypliny, którą dane towarzystwo reprezentuje, związani z nią charakterem wy­
1) interdyscyplinarne: Towarzystwo Naukowe Krakowskie
konywanej pracy bądź wykształceniem.
OddziTK Towarzystwo Prawnicze, Towarzystwo Numizmatyczne,
Najstarszym z tej grupy jest Towarzystwo Lekarskie Krakowskie kontynu­
stwa I ,d^ak°WSkl T°7raystwa Fi|o'ogicznego, Oddział Krakowski Towarzy­
ujące działalność Oddziału Nauk Przyrodniczych i Lekarskich Towarzystwa Na­
stwa Ludoznawczego, Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa
ukowego Krakowskiego. Za jego założeniem przemawiały liczne i ważne względy
warzys o lelęgnowania Nauk Społecznych, Towarzystwo Filozoficzne To-
nie tylko naukowe, ale i praktyczne. Zdania zamieszczone w „Przeglądzie Lekar­
warzystwo Słowiańskie, Towarzystwo Muzeum Etnograficznego Oddział Kra-
skim” z 1866 r. zabrzmieć mogą dzisiaj zbyt patetycznie, lecz sens ich odnieść
N„k poii.. można do wielu innych towarzystw. Padają bowiem pytania:
Oddal., KKrraakkoowwsskkii Towa^. p^rod„ilów Któż nic wie, że dziś bez zespolenia sił trudno utrzymać się na wysokości nauki zdolniejszym
nawet umysłom? Komu tajno, że wobec spotęgowanej siły stowarzyszenia, ogarniającej dziś każdą
nieomal gałąź działalności ludzkiej zmarnieć musi w bezowocnych zapasach wytężona praca od­
osobnionej jednostki. Towarzystwo lekarskie wzmocni [...] nie tylko swoich członków umiejętnie
i moralnie, nic tylko im zapewni stanowisko, odpowiednie godności [...], ale nadto pośrednio całej
powszechności i krajowi niemałych przysporzy korzyści przez pomnożenie i rozszerzenie wpływu
5) O^ł^i-Sgo^ficzno-gęolpgjęzne: Towarzystwo Tatrzańskie,
lekarskiego, umiejętnego ukrócenia partactwa, ochrony od różnego rodzaju mataczy, zgoła przez
rozciągniętą troskliwie opiekę lekarską3.
12
13
Zanim nastąpiło oficjalne zatwierdzenie Towarzystwa i jego statutu, grupa 21 Virchowa i Hirscha z Berlina. Komisją, w skład której wchodzili m.in. Edward
lekarzy pod koniec 1865 r. spotykała się prywatnie początkowo u Aleksandra Korczyński, Rudolf Trzebnicki, kierował Józef Oettinger.
Kremera, później zaś u innych osób. Dyskutowano nad wybranymi artykułami - Komisja Terminologiczna, powołana do życia 4 lutego 1874 r., miała zajmo­
z zagranicznych czasopism lekarskich, prezentowano ciekawe przypadki chorobo­ wać się zbieraniem materiałów dla ustalenia polskiej terminologii medyczno-
we; poruszano także sprawy zawodu lekarskiego4. Z grona tych osób powołana -przyrodniczej. Dzięki niej wydany został przez TLK w 1881 r. Słownik termino­
została komisja statutowa w składzie: Aleksander Kremer, Jan Fałęcki, Władysław logii lekarskiej polskiej (wyd. poprawione, Kraków 1905), a także Uzupełnienie
Ściborowski, która opracowała projekt statutu. Reskryptem Komisji Namiestniczej słownika łacińsko-polskiego wyrazów lekarskich prof. F.K. Skobla i A . Kremera...
z 5 lipca 1866 r. zezwolono na założenie Towarzystwa, statut zaś zatwierdzono ułożone przez Stanisława Janikowskiego, Aleksandra Kremera i Józefa Oettingera.
7 listopada tegoż roku. Wstępne posiedzenie odbyło się 13 listopada 1866 r., ale Komisja pracowała w składzie: Stanisław Janikowski, Stanisław Domański, Leon
wyboru zarządu dokonano dopiero 4 grudnia. Prezesem został Aleksander Kremer, Kryński, Aleksander Kremer, Józef Oettinger, Lucjan Rydel. Działała do 1921 r.
wiceprezesem - Józef Oettinger, sekretarzem stałym - Władysław Ściborowski, - Komisja Higieniczna, kierowana przez Stanisława Janikowskiego, istniała
sekretarzem dorocznym - Adam Czyżewicz, skarbnikiem - Maciej Leon Jakubow­ w latach 1876-1879. Swoje działania koncentrowała głównie na poprawie bardzo
ski, bibliotekarzem - Leon Blumenstok-Halban5. wówczas zaniedbanego stanu sanitarnego miasta. Obok organizowania odczytów
na temat higieny, wystosowała szereg memoriałów do władz krajowych, miejskich
Punkt pierwszy statutu głosił, iż Towarzystwo Lekarskie Krakowskie obiera sobie za cel utrzy­
i szkolnych wykazujących nieprawidłowe funkcjonowanie wielu zarządzeń, opra­
mywanie się na równi z dzisiejszym stanem nauki lekarskiej, przykładanie się do jej postępu zwłasz­
cowała także projekty organizacji lekarskiej służby publicznej.
cza w kierunku praktycznym, zbliżenie do siebie osób poświęcających się zawodowi lekarskiemu,
-Komisja Balneologiczna powstała w 1877 r. W początkowym okresie istnie­
utrzymanie godności powołania oraz obronę interesów stanu lekarskiego6.
nia kierował nią Edward Korczyński. Członkowie komisji prowadzili badania kli-
Po zawarciu porozumienia z Towarzystwem Lekarskim Galicyjskim w 1880 r., matograficzne i hydrologiczne w miejscowościach uzdrowiskowych, propagując
tekst uzupełniono słowami: „tudzież niesienie pomocy materialnej podupadłym tym samym wśród lekarzy uzdrowiska polskie. Rozwiązana została w 1889 r.
członkom towarzystwa, pozostałym po nich wdowom i sierotom”7. - Komisja do Popierania Przemysłu Krajowego w Zastosowaniu do Celów
Towarzystwo składało się z członków: czynnych, korespondentów, honoro­ Leczniczych, powołana została do życia w 1878 r., a działalność jej skierowana
wych i przybranych. Członkiem czynnym mógł zostać każdy lekarz mieszkający była przeciw rozprowadzaniu leków zagranicznych. Członkowie komisji wystoso­
w Krakowie lub w okolicy, posiadający stopień naukowy doktora lub magistra wali odezwę do osób zajmujących się produkcją leków o nadsyłanie na adres ko­
uzyskany w kraju; członkiem korespondentem zaś każdy lekarz spoza terenu mia­ misji własnych wyrobów dla oceny ich przydatności. Wobec małego zaintereso­
sta a nawet z zagranicy przyjęty przez głosowanie. Członkami przybranymi zosta­ wania społecznego jej działalnością komisja została rozwiązana 4 stycznia 1882 r.
wali przedstawiciele zawodów pokrewnych, a więc: farmaceuci,chemicy, wetery­ W cztery lata później, tzn. 17 lutego 1886 r., reaktywowano ją pod nazwą Komisji
narze nnni. Tytuł członka honorowego nadawano lekarzom lub uczonym za Przemysłowej. Komisja ta zajmowała się popularyzacją krajowych narzędzi chi­
znaczne osiągnięcia i zasługi na polu medycyny lub nauk pokrewnych8. Zmiana rurgicznych i ortopedycznych, prowadziła działalność w zakresie rozpowszech­
statutu, jaka nastąpiła w 1868 r., członkiem czynnym czyniła każdego lekarza niania dietetyki. Organizowała i uczestniczyła w wystawach przyrodniczo-lekar­
skich w Krakowie (1881, 1887, 1911), Warszawie (1887), Lwowie (1887, 1894,
rhinL^rak0Wieł1Ub jT PObliŻU zamicszkałeg°’ posiadającego stopień naukowy doktora medycyny, 1907, 1910). Szczególną aktywnością w pracach Komisji wyróżniali się Edward
SX“yCyny ma8iSlra Chin,r8ii W krajU nabyly lub dalej magistra
Korczyński i Władysław A . Gluziński10.
- Komisja Redakcyjna „Przeglądu Lekarskiego”.
Działał także Komitet Budowy Domu Towarzystwa, który to po uroczystym
Tym samym został zlikwidowany tytuł członka przybranego.
otwarciu domu w 1905 r., w czasie prezesury Juliana Nowaka, przestał istnieć.
PowsX7ZłvPnaCJ re.aliZ0Wane były w Emisjach. W latach 1866-1918
powsiaty i działały następujące komisje- Odbywały się posiedzenia doradcze, zwyczajne lub nadzwyczajne. W trakcie
187’^4' CefeZef?7^ VirCh°Wa ' HirScha dziatata w ^tach ich na wniosek Magistratu rozpatrywano różne kwestie. Wydawano również opinie
Virchowa i Hirscha działała w latach
w sprawach zawodu lekarskiego, oceniano sytuację sanitarno-epidemiologiczną
-.wh sprawozdań o pracach, osiągnię-
miasta, dyskutowano o organizacji służby lekarskiej w Galicji. Członkowie prezen­
towali, w formie odczytów, wyniki własnych prac badawczych. Tematy tych prac
dotyczyły higieny, epidemiologii, profilaktyki chorób zakaźnych, ginekologii, cho-
14
15
z 29 stycznia 1868 r., nr 483015. Celem Towarzystwa było „ukształtowanie
rób wewnętrznych, neurologii, radiologii, balneologii, historii medycyny, patolo­
i rozwijanie prawoznawstwa w teorii i praktyce”, a środkami zmierzającymi do
gii, biologii, fizjologii, serologii, chirurgii, laryngologii, okulistyki, pediatrii, sto­
realizacji powyższego założenia miały stać się
matologii, medycyny lotniczej. W trakcie odczytów demonstrowano rożne przy­
padki chorobowe oraz preparaty anatomo-patologiczne uzyskane głownie drogą wykłady, wspólne narady i rozbiory tudzież sprawozdania z wszystkich gałęzi umiejętności pra­
pooperacyjną. . wa, praktyki prawniczej i ustawodawczej, urządzanie ćwiczeń w wymowie sądowej, udzielanie opinii,
Do ciekawszych inicjatyw należy zaliczyć opracowanie w 1907 r. memoriahi oświadczeń, projektów tudzież wydawanie pism w przedmiotach do zawodu prawniczego należą­
w sprawie uchwalenia ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych oraz powołanie cych16.
w tymże roku Komisji do Walki z Gruźlicą i Opieki nad Chorymi. Członkowie
Członkami Towarzystwa mogły zostać osoby, które odbywały studia prawnicze
przeprowadzili akcję zmierzającą do poprawy szpitalnictwa krajowego, wzbudza­
lub też trudniły się prawoznawstwem17. Towarzystwo to przez blisko 20 lat nie
jąc zainteresowanie tą sprawą kół sejmowych, dziennikarzy i społeczeństwa ,.
rozwinęło żadnej działalności. Reaktywowano je w 1887 r., w czasie obrad Pierw­
Wspomnieć należy również o powołaniu przez TLK w Krakowie Towarzystwa
szego Zjazdu Prawników i Ekonomistów: „Uznaje się potrzebę utworzenia towa­
Ratunkowego z inicjatywy Alfreda Obalińskiego, o zorganizowaniu pierwszej
rzystw prawniczych w każdym miejscu, gdzie jest siedziba sądu”18. W związku z tą
stacji pogotowia ratunkowego, o prowadzeniu pierwszych kolonii dla dzieci
decyzją zwrócono się do prawników Józefa Jasińskiego, Wawrzyńca Stycznia,
i młodzieży oraz o zwoływaniu w Krakowie Zjazdów Lekarzy i Przyrodników Pol­
Faustyna Jakubowskiego, Stefana Muczkowskiego, Franciszka Kasparka
skich (1869, 1881, 1891)12. Członkowie TLK przyczynili się do założenia Towa­
i Fryderyka Zolla z propozycją ponownego zorganizowania Towarzystwa Prawni­
rzystwa Opieki Zdrowia oraz parku Jordana dla dzieci.
czego w Krakowie. Pierwsze walne zgromadzenie reaktywowanego Towarzystwa
W pierwszym roku istnienia Towarzystwo liczyło 43 członków, w 1868 już 73,
odbyło się 16 listopada 1887 r. Zebrani dokonali wyboru wydziału, w skład które­
a następnie w 1870 - 103, 1872 - 113, 1876 - 219, 1899 - 196, 1908 - 245,
go weszli: Józef Jasiński - przewodniczący, Fryderyk Zoll - wiceprzewodniczący,
1910-269, 1912-300, a w 1917 r. tylko 200.
Franciszek Kasparek - sekretarz, Stefan Muczkowski - podskarbi oraz Faustyn Ja­
Organem prasowym Towarzystwa Lekarskiego Krakowskiego był „Przegląd
kubowski, Wawrzyniec Styczeń, Ferdynand Wilczek. Opracowano regulamin
Lekarski”, wydawany do 1872 r. przez Oddział Nauk Przyrodniczych i Lekarskich
miesięcznych spotkań poświęconych kwestiom wyłącznie prawniczym.
Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Pod koniec tego roku z grona członków
W 1898 r. nastąpiła zmiana nazwy na Towarzystwo Prawnicze i Ekonomi­
Towarzystwa wybrana została komisja w składzie: Kazimierz Grabowski, Stani­
sław Janikowski, Józef Oettinger, Władysław Ściborowski, której zadaniem było czne19. Paragraf 1 obowiązującego statutu uzupełniony został o zdanie: „oraz nauk
podjęcie starań o dalsze ukazywanie się pisma. Wydawanie „Przeglądu” zlecono ekonomiczno-społecznych w teorii i praktyce”20. Członkami Towarzystwa mogły
prywatnemu przedsiębiorcy, księgarzowi krakowskiemu Waleremu Tomaszew­ być również osoby, które teoretycznie lub praktycznie zajmowały się sprawami
skiemu, który zastrzegł sobie materialne poparcie ze strony Towarzystwa Lekar­ gospodarstwa społecznego. Główną formą działalności były comiesięczne zebrania
skiego Krakowskiego i Towarzystwa Lekarzy Galicyjskich. Wymienione towa­ naukowe poświęcone m.in. aktualnym kwestiom prawnym i ustawodawczym, hi­
rzystwa zobowiązały swoich członków do prenumeraty pisma. Redaktorem storii prawa, anomaliom i patologii życia społecznego. W ciągu roku odbywało się
„Przeglądu Lekarskiego” został Stanisław Janikowski; do komitetu redakcyjnego od 4 do 12 spotkań; tak np. w 1889/1890 było ich 4, 1890/91 - 8, 1901/1902 - 10,
weszli Leon Blumenstok-Halban i Edward Korczyński z Towarzystwa Lekarskiego 1903/1904 - 9, w 1910 - 12. Nad planowym ich przebiegiem czuwała Sekcja Od­
Krakowskiego, oraz Stanisław Domański, Stanisław Pareński i Edward Sawicki czytowa, powstała 13 lutego 1904 r. Odczyty wygłaszali m.in. Józef Steinberg,
z owarzystwa Lekarzy Galicyjskich13. Współpraca z Tomaszewskim została Stanisław Grabski, Michał Rostworowski, Włodzimierz Czerkawski, Stanisław
szybko zerwana wskutek niedotrzymania przez niego umowy. Towarzystwa wy­ Estreicher, Juliusz Ippoldt, Michał Bobrzyński, Fryderyk Zoll, Adolf Suligowski,
dawały pismo własnym sumptem. Wkrótce „Przegląd Lekarski” był pismem pra- Kazimierz Kumaniecki.
wie wszystkich polskich towarzystw lekarskich w kraju i zagranicą. I tak od Kilkakrotnie Wydział Krajowy zwracał się do Towarzystwa o wydanie opinii
PokkLT7S,ę 7Tem T™aFZyStWa LekarZy Po,skich w Chica80’ od 1908 r. w kwestiach dotyczących reformy postępowania spadkowego i opiekuńczego oraz
Polskiego Związku Lekarzy i Przyrodników w Petersburgu i Polskiego Towarzy- w drobnych sprawach hipotecznych. Wydział wystosował również w imieniu
Xtr“,eg° WKlj°Wie’ 3 °d 1913 r‘ Towarzystwa Lekarzy Polski członków Towarzystwa petycje w sprawie studiów i egzaminów z „umiejętności
prawniczych i politycznych”, których uregulowanie było przedmiotem projektu
V/ 1867 r. powstało Towarzystwo Prawnicze, którego założycielem bvł Fau­ rządowego, wniesionego w maju 1891 r. do Izby Państwa-1.
styn Jakubowski. Statut zrzeszenia zatwierdzono resktyptem C.K. Namiestnictwa
17