TIHTZOTI’ YET AB’XUB’AL POPTI’ Diccionario maya jacalteco-Popti

509 Pages·027.895 MB·Spanish

by  coll.

KUYB’AL AB’XUB’AL MAYAB’ YET XE’Q’AQ’
Academia de Lenguas Mayas de Guatemala
TIHTZOTI’ YET
AB’XUB’AL POPTI’

SKONHOB’ AB’XUB’AL POPTI’
Comunidad Lingüística Popti’
SKONHOB’ AB’XUB’AL POPTI’
KUYB’AL HEJ AB’XUB’AL MAYAB’ YET XE’Q’AQ’
Comunidad Lingüística Popti’, Academia de Lenguas Mayas de Guatemala
HEB’ YA’ SWI’AL SKONHOB’ AB’XUB’AL POPTI’
Ssat Ijb’alom: Julián López Camposeco
Skab’ Ssat Ijb’alom: Gaspar López Díaz
Tz’ib’lom: María Salomé Sánchez Felipe
K’ub’ahom melyuh: José Caralampio Díaz Esteban
B’ab’el Chejab’lom: María Candelaria Quiñónez Camposeco
Skab’ Chejab’lom: Franciso Rocael Mateo Morales
Yox Chejab’lom: Lorenzo Mario Ramírez Cardona
HEJ MUNLAWOM
PERSONAL ADMINISTRATIVO
Lic. Santiago Domingo Montejo
Ijb’alom yinh munil/Coordinador de subprogramas
T.S. Ramona Margarita Domingo Díaz
Aq’omik’toj ab’ix yul hunxa ab’xub’al/Técnico Traductora
T.S. Manuel de Jesús Mendoza Delgado
Ek’om yalanhiloj/Técnico Investigador
PC. Ramona de Jesús Hurtado Delgado
Tz’ib’lom-b’iswom/Secretaria Contadora
MAKTAJ X’EK’ YALANHILOJ/Investigadores
Antonio Quiñónez Silvestre
Jorge Dionisio Montejo
Manuel Santos Diaz Santiago
MAK KAW XPICH’NI TE’
Edna Patricia Delgado Rojas
YAQ’B’ILXA MAK XPICH’NI TE’
José Aurelio Silvestre Sánchez
José Bernardino Francisco Esteban
José Elías López
Josefa Faviola Ros
Mercedes Gaspar Ramírez
Manuel Leonel Cruz Esteban
María Rosalinda Hurtado Domingo
José Alberto Escobar Jiménez
José Fidel Mateo Aguilar
Fidelino Vidal Domingo Díaz
Manuel Agripino Díaz Montejo
Yokb’altoj
Hune’ te’ Tihtzoti’ chwatx’iltoj yuh Konhob’ Ab’xub’al Popti’ yet Kuyb’al Ab’xub’al
Mayab’ yet Xe’q’aq’. Ek’b’al wajeb’ mil hej tzoti’ ayikoj yinh te’, hay hej b’ihe, ay hej
yalb’anil b’ihe, hej uhwal b’oj hunq’ahanxa hej sb’ey tzoti’ ayikoj stzajoj jab’xub’al.
Tx’ihal hej payat tzoti’ ayikoj yinh te’, haxkam johtaj ta kaw ayxakanoj hej tzoti’
machxa kaw chjakoj ti’nanh haxkam machxa kaw ch’oknipaxikoj hej tzetet ayikoj
sb’ihoj haka’na te’ axub’, te’ akte’; hakpax tu’ no’ nixhtej noq’ machxa kaw chjil
yinh haka’ no’ wech, no’ tz’ak, no’ halaw b’oj pax te’ nixhtej te’, haka’ te’ pahak’
maka hej nixhtej payat sajach haka’ tz’ak maka pahpatx.
X’okpax stz’ajoj te’ tihtzoti’ ti’, hej ak’ tzoti’ x’ichikanh yuh yallax sb’ih hej tzetet
ch’eliloj, haxkam kaw yilal jaq’b’ilnhen hej tzoti’ yul jab’xub’al haka’: tzotelb’al,
q’onch’en, setq’on yeb’ yaq’b’ilxa.
Huntaq’an tzoti’ ti’ xin, johtaj ta sq’alomal jab’xub’al yehi; jab’xub’al ti’ xin
sq’alomalpax kob’eyb’al yehi, ha’ iq’nhe shunil sb’eyb’al kokonhob’ Popti’. Yuh
xintik’a kaw yilal chwatx’ipaxiltoj nixhtej hum ti’ yuhnhetik’a jaq’nikoj yip jab’xub’al.
Yuh yohtajnhenpax nixhtej unin, tzehtaj q’opohtaj hej tzoti’ yul jab’xub’al haxkam
yul sq’ab’ ayikoj kam yaq’ni sq’inal kob’eyb’al Popti’.
¿Tzet yilb’eh te’?
(cid:149) B’ab’elna yilb’eh te’ ti’, ha’ yoknikoj te’ yuh shunil maktaj yohtaj yalni
jab’xub’al, chyoche yohtajnhe’ tzettaj chyaliloj tzoti’ yul jab’xub’al b’oj xin
tzet kaw chuh stz’ib’nhelaxi. Hune’ ti’ xin, johtaj ta yetwanoj ay smunlanhen
konhob’ ab’xub’al Popti’, haxkam ha’ yuh xin ayah. Yetwanojpax ay
kam skuyni anmah yab’xub’al haxkam yet yehi, yulxa te’ chejab’ hum
ayikoj ta yilal yeh hune’ ti’. Chyalayoj ssat te’ Chejab’ hum 19-2003 yet
yokb’al hej ab’xub’ale yul konhob’ Xeq’aq’, ta yetwanoj ay skuyni nixhtej
unin yab’xub’al b’oj xin ta yilal yinh yab’xub’al ch’aq’lax kuyum tet. Ta
chyal tu’, kaw yilal yeltij te’ hum chkolwakoj yinh skuylax ab’xub’al haka’
te’ tihtzoti’ ti’.
(cid:149) Skab’ yilb’eh te’ ti’ xin, kam syehni te’ tzet kaw chuh kotz’ib’nhen hun-hun
tzoti’ yul jab’xub’al, haxkam mach kaw k’uluj ta tanhetik’a ch’ayna tzoti’
ssat hum, yilaltik’a ay stxolil mato yitz’atb’al kotz’ib’nhenayoj. Ha’xinwal
k’ulnhe chuh kotxumni yet chjilnipaxoj, b’oj xin hab’an stxumnipax nixhtej
hunin b’oj tzehtaj q’opohtaj, lanhanto skuyni sb’ah stz’ib’nhen jab’xub’al.
Chsyehpax te’ tzet jalni sb’ih sb’ey hej tzoti’ (clase gramatical) yul
jab’xub’al.
Yinh te’ hum Stz’ib’nheb’anil Ab’xub’al Popti’ b’ay ch’eltoj hej
stz’ib’nheb’anil hej tzoti’ ayayoj ssat te’. Hunti’ xin, smuniltik’apax konhob’
ab’xub’al Popti’ ti’ yehi, yultik’apax te’ chejab’ hum 65-90 aykanayoj ta
ha’ Kuyb’al Abxub’al yet Xe’q’aq’ yetwanoj ay syehni b’oj xin yalnitoj tzet
chuh stz’ib’nhelax hej ab’xub’al Mayab’.
(cid:149) Yox yilb’eh te’, yahkanh smay jab’xub’al kat jaq’ni yila’ anmah ta chuh
swatx’iltoj te’ hum haka’ ti’ yinh jab’xub’al, tato lahantik’a chuh smunla
jab’xub’al b’oj xin yab’xub’al heb’ ya’ wes. Hune’ ti’ xin, chmaq’wapax
yuh yahkanh smay yab’en sb’ah maktaj chtzoten jab’xub’al haxkam
jichan ch’iq’laxiloj spixan mato ha’tik’a ch’iq’niloj spixan yuh yalni ta
mach tzet ch’oknikoj yab’xub’al.
(cid:149) Skanh yilb’eh te’, yaq’ni ohtajnhe’ sti’b’al hun-hun hej konhob’ ch’alni
jab’xub’al haka’na Ewanh Nhah, Tz’ikinte’, Iwillaj yeb’ xin Xajla’.
¿Hantaj munil mayiq’toj te’?
Hune’ munil watx’e’ tihtzoti’ ti’, tx’ihal hab’ilal chyiq’toj swatx’i, somanta chuh
yek’kantoj shunil koq’inal masanto chonh kamkantoj kowatx’en te’, haxkam kaw
nimej mato kaw tx’ihal hej sq’alomal stzoti’ hej ab’xub’ale, nanan nixhtej tzoti’
ayah, nanan tzet chyalpaxiloj, aypax hej tzoti’ tx’ihal tzet ch’yalpaxkaniloj yet xin
ayah ta shunil chyalkan te’. Yaja’, haxkam yinh sq’inalil tzet chuh smunla Kuyb’al
Ab’xub’al Mayab’ Yet Xe’q’aq’ b’ay chonh eli, b’oj xin smelyuhal, haktu’ chuh
yokpaxkan skachb’aniloj smunilal te’ yinh hantaj tzoti’ chuh stihniloj te’ b’oj xin
hantaj sxaj humal chyiq’toj te’, ha’ yuh xin waxamkam kaw tx’ihalto tzoti’ yul
jab’xub’al mach shuniloj chyiq’kanh te’ ti’.
Aytotik’am b’ay mach kaw ch’ahojapnoj, hune’ b’ab’el munilal x’ok yinh te’
ti’, yaj niman munilal xyiq’toj. Tx’ihal maktaj xmunlakoj yinh te’, haxkam oxwanh
mak xsaylo yuh yek’ yalanhiloj hej tzoti’, yaj mach xk’uxanni yinh shunil munil,
yuh xin xmunlapaxikoj shunil maktaj chmunla yinh skonhob’al jab’xub’al Popti’
swatx’enayoj te’, ek’b’al lahunhwanh chyil sb’ah yinh shunil. Lahwi tu’ xin nanto
xpich’lopax te’ tx’ihaltotik’a smunilal xyiq’paxtoj haxkam johtaj ta to mach tx’ihaloj
anmah kuywinaj yinh tzet chuh swatx’i munil haka’ ti’ yuh tx’ihaltik’a nixhtej b’ay
xmahlan hune’ b’ab’el munilal b’ay xwatx’ina te’, ha’ to xin xwatx’ikoj yinh
spich’b’anil te’. Haxkam tx’ihal anmah xkolwahikoj kaw smunlanhen te’ yuh xin
xuh yeltij hunq’ahan ek’b’al wajeb’ mil tzoti’al ti’ yinh te’ yulb’al kanheb’ hab’ilal
ti’.
Chjaq’ yuhch’antihoxh b’ab’el tet komam Jahaw haxkam ha’ ya’ ch’aq’ni
stxahyeb’al yib’anh smunil Skonhob’ Jab’xub’al, chjaq’pax yuch’antihoxh tet
shunil maktaj xmunlahikoj yinh te’, maktaj xkolwahikoj yalnitoj tzet chyaliloj hej tzoti’
b’oj xin heb’ ya’ swi’al yet skonhob’al ab’xub’al ti’.
Oxhimi xin kaw ch’oknojikoj te’ hawuh mak hach lanhan hawilni te’ ti’, haxkam yuh
anmah ch’ochen sb’ah yuh xin chyochepax yohtajnhe stz’ib’nhen yab’xub’al haka’
hach ti’, yuh xin xwatx’iltoj te’. Ta ay tzet yetwanoj swatx’ikoj yinh te’ chawab’e,
mach chach nanon hawalni jet yuhnhe yaman hach yinh kam jiq’nikanh smay
jab’xub’al.
Hej sb’ey tzoti’ yeb’ sb’ih tz’uliknheb’il x’oknikoj
Clases Gramaticales y Abreviaturas empleadas
CASTELLANO POPTI’ ABREVIATURA
Adjetivo Yalb’anil b’ihe yb’.
Adverbio Kolom uhwal ku.
Clasifi cador Teq’b’awom teq’.
Número Cardinal B’isb’al b’is.
Número Ordinal Txolb’is txb’.
Partícula Namaq’ti’ nt.
Pronombre Helb’ihe helb’.
Posicional Ehb’alil ehb’.
Sustantivo B’ihe b’.
Verbo Intransitivo Uhjinh uj.
Verbo Transitivo Uhyinh uy.
Preposición Yalanhto yal.
Demostrativo Yewom ye.
Agentito Uhwom uw.
Gentilicio Elnajb’al eln.
Plural Tx’ihal tx’.
Pluralizador Tx’ihalnhehom tx’nh.
Partícula de coordinación Xijb’al ab’ix xb’.
Onomatopeyas snuq’al nuq’.
Verbos radicales Uhxe’ Ux
Verbos derivados uhway Uw
Verbos compuestos Uhyam uym
Sustantivos simples Hunb’ihe Hb’
Sustantivos compuestos Yamb’ihe Ymb’
Partícula interrogativa Yalq’anb’eb’al Yq’
Partícula afi rmativa Yalt’inhb’ab’al Yt’
Partícula negativa Yalmanhk’ob’al Ym
Partícula existencial Ayab’ Ay
Partícula diminutiva Tz’uliknheb’al Tz’
Partícula dubitativa Yalkab’k’ulal Yk
Palabras de medida Mal M
Exclamación/Admiración K’ayb’alk’ule K’k’
Imperativo Chejwab’al Chw
Interrogación Q’anb’eb’al Q’b’
Afectiva Snuq’al Sn
Número B’is B’is
Número ordinal Txolb’is Txb’
Número cardinal B’isb’al B’b’
Poseedores Etnhehom Et
Raíz/radical Sxe’ Sx
Sufi jo Lahxe’ Lx
Consonantes compuestas Mohq’anhtz’ib’ mq’
Artículo Hunteq’ ht
Préstamo K’amtzoti’ K’tz
Mayanizado Popti’nheb’il Pnh
Consonantes Nuq’tz’ib’/q’anhtz’ib’ Ntz’/q’tz’
Vocales Hamtz’ib’/ti’b’al Htz’/tb’
Consonantes compuestas Mohq’anhtz’ib’ mq’
Saludo Tihoxhb’al Tb’
Consonantes compuestas Mohq’anhtz’ib’ mq’
Acento Yipal tz’ib’ Ytz’
Sílaba Hajti’ Ht
Saltillo Hiq’ Hiq’
Cero Tz’in Tz’in
Alfabeto Txoltz’ib’ Txtz’
Fonema Nuq’tz’ib’ Ntz’
A
AB' nt. Dicen. Yet chjalni tzet xax yal hunujxa AB’IX b’. Noticia, mensaje, información. Hakti’
anmah. Ab’ xb’eyk’oj ya’ Maltixh konhob’, xhih jalni yinh hune’ syilalil tzet chjala yet chonh
hunq’ahan heb’ ya’ mimi’. tzoteli. Mato tzet chjoche jala’ yet chonh tzoteli.
Yab’ix. Ch’aq’lax ab’ix tet smam naj ni’an tato
AB’AB’ b’. Sentidos (cinco sentidos). Hun-hun
kaw k’ul naj yinh kuyum.
yixmab’anil snimanil anmah b’ay chyab’e maka
chyab’le hej tzetet. Haka’ sb’aq’ sate, txikine, AB’IX KAQ’E b’. Chisme, habladuría. Yet
txame, ti’e, q’ab’e (maka nimanile). Yab’ab’. Yilal nanannhe tzet ch’allaxi, lahwitu’ etzah mach yeloj
stanhen nixhtej unin yab’ab’. (Ak’ tzoti’). makato tx’ojnhetik’a; ay mak chb’ahlaxi, mato
ay tzet mach k’uluj ch’allax yinh anmah. Yab’ix
AB’AJ b’. Hollín. Tzetet q’ej, haka’ tx’otx’,
kaq’e’. Mach chyab’etoj ix Malin tzet chyal
chpak’itij yinh munlab’al maka skaq’alil kusinah
ab’ixkaq’e’.
maka hunujxa tzetet ayikoj sxol nhub’. Yab’aj.
Chtitkanoj ab’aj yinh tx’otx’ xih yuh yehkanh sxol AB’IXLOM b’. Comunicador, locutor, mensajero.
nhub’. Mak ch’aq’ni maka chpujb’an hej ab’ix. Mak
ch’iq’nik’oj hej ab’ix. Yab’ixlom. Ab’ixlom ya’
AB’EB’AL b’. Audífono, instrumento para
Kap b’ay chmunlahi.
escuchar. Ha’ hunq’ahan ch’en ch’en ch’oktoj
yul kotxikin yuhnheb’al hayonhnhe chjab’e AB’LEB’AL b’. Probador, algo que sirve para
hej ab’ix, mach hunujxa mak ch’ab’eni. Jichan probar (alimento). Hantaj ninoj itah maka
ch’oknikoj yuh jab’en hunuj ab’ix, maka hunuj lob’ehal chjiloj yuh jab’len sxuq’al, ta k’ul yehi
b’it. Yab’e’b’al. Ayikoj naj tzeh yab’en b’it yinh mato machoj. Yab’leb’al. Chyihtij ya’ mimi’ hune’
yab’eb’al. te’ tzoyol ab’leb’al.
AB’EN b’. Encomienda. Hune’ tzetet ch’alaxtoj AB’LE’ uy. Probar (alimento). Ha’ chjuh yet
yinh hune’ anmah yuh yaq’lax tet hunujxa maka. chjiniloj hanik’oj itah maka lob’ehal yuhnhe
Yab’en. Xyatoj ho’ Manel hune’ ab’en yinh smam. koloni ninoj kat jab’eni tato tahnajxa, tato yechel
yeh yatz’amil, yasukalil, schewal maka skajil.
AB’E’ uy. Sentir. Ha’ ti’ chjuh yet chkotzab’ni
Chyab’le. Chyab’le ya’ mimi’ yatz’amil yitah.
tzetet yuhnhe jab’en hunuj tzetet yinh haka’na
yalil, tzet yinh watx’e’bil, hantaj hun maka yalil. AB’XUB’AL b’. Idioma o lengua. Tzet
Chyab’e. Xyab’e unin tato kaw tx’ix chuh yok chstzote hun-hun anmah mato hun-hun konhob’.
tx’anh tz’ispah yinh sq’ab’ ho’. Yab’xub’al. Popti’ sb’ih ab’xub’al chtzotelax yulaj
hej konhob’ yuxhtaj sb’ah yet tx’otx’ Chinab’ul.
AB’E’ uy Escuchar. Ha’ chjuh yet ch’oktoj
hunuj ab’ix yul snuq’ tzan tzetet yul kotxikin kat AB’CHAHOJ uj. Descubrir. Ha’ ti’ chjuh
kotxumniloj tzet yelapnoj yehi. Ab’e’ ab’ix chuh yet aytik’a hunuj tzetet ewantaj yehi kat xin
ix Kantel yul chen pujb’ab’al ab’ix. snachatij kat yichikoj yel sq’umal; shunilxa mak
ch’ohtajnheniloj. Ch’ab’chahi. Ch’ab’chahi tzet
AB’E’TOJ uj. Hacer caso. Ha’ ti’ chjuh yet
yinh chmunla naj Xhuwan.
chkotxumniloj tzet chyal hunuj maka kat xin
juhni. Chyab’etoj. Chyab’etoj naj ni’an tzet chyal AH b’. Cohete. Haktu’ sb’ih te’ chplonhlah
smam. ch’ilaxiloj yinh q’inh. Yuh aypaxikoj te’ ah tu’

10
yojoj yuh xin haktu’ sb’ih te’. Yah. Tx’ihalk’ah te’ AHB’EHLOJ uj. Adivinar, acción de adivinar
ah x’el yinh mixhpilixh q’inh. o predecir. Ha’ chyuh ya’ ahb’eh yet chyuteniloj
ya’ smunil, yek’ heb’ ya’ yalanhiloj hej tzetet yuh
AH b’. Día del calendario Maya Popti’. Haktu’
stxumni heb’ ya’. Jichan ch’ok no’ haq’b’al yuh
sb’ih hune’ tz’ayik yinh stxolil q’inal Popti’. Yinh
heb’ ya’ yuhnheb’al sq’umlan heb’ ya’ no’ yinh
tz’ayik wajeb’ ah xpitzk’ah naj ni’an.
q’amb’eb’al chyuh anmah. Ch’ahb’eli. Ab’ ay
AH nt. De, procedente de. Ch’oknikoj yuh yallaxi hune’ ya’ komam ch’ahb’eli b’etet Sti’ ha’.
b’ay elnajikoj hune’ anmah. Ah Wik’uh heb’ ya’
AHK’UHAN b’. Guardador (a), persona que
su’lum mahul yinh q’inh.
guarda de todo. Mak tonhetik’a kutxkun yek’ yinh
AH b’. Carrizo (tallo de caña) Hune’ te’ te’ holan hej tzetet yuhnheb’al sk’ub’antoj. Kaw ahk’uhan
yul yoj, ay sxijil; hixan yeh sxaj te’, sti’laj ha’ ha’ anmah yet payxah.
maka b’ay chak’an ssat tx’otx’ tx’otx’ hat ch’ah
AHK’ULAL b’. Agitamiento. Yet kaw anhexanhe
te’, tx’ihal chuh yah honah te’. yah naj. Ah te’
maka ya’tajxa chjiq’kanoj kohaq’oh, tom yuh
ayikoj yich te’ pat aykanh sxol yawal ya’ Mek .
jaq’ni anhe mato yuh hunuj yab’il haka’na q’aq’,
maka yuh hunuj niman b’isk’ulal. Aykanikoj
ahk’ulal yinh ni’an tz’ul yuh q’aq’.
AHMUL b’. Pecador. Hunuj anmah ay smul, mato
ay hunuj tzet tx’oj xyuh. Kohunil ahmul honh,
xhih ya’ Pasil.
AHNOQ’ b’. Criador de animales, persona
dedicada a criar animales. Hakti’ jalni yinh mak
kaw chyoche spohcha’ nixhtej noq’, maka kaw ay
nixhtej snoq’ chstanhe b’oj chslotze. Wal naj Pel
tu’ kaw ahnoq’ naj.
AHOJ uj. Levantarse. Yet ayhonhayoj kat
Te’ ah = Carrizo jinikanh kob’ah, mato yet hilan honh katxin jah
wahnoj. Ch’ahi. Tonhetik’ah ch’ah tz’onhnoj ho’
AHAB’ b’. Carrizo para descruzar urdimbre de
Nixh ssat tx’at yet chway ho’.
un tejido. Te’ ah ch’oknikoj yuh heb’ ya’ chemlom
yuh skulusnhen sb’ah tx’al tx’al, kat skan ssalapil AHOJAPNOJ uj. Llegar (arriba). Yet chonh apni
tx’al sintahe. Yahab’. Ak’ te’ ahab’ ayikoj yinh mato ch’apni hunuj mak b’ay nahat yehkanh, yaja’
tx’al sintahe. nahat ayayoj mak ch’alni hun ti’. Ch’ahapnoj.
Ch’ahapnoj no’ wakax lowoj swi’ witz.
AHAN b’. Elote. Yul ixim awal q’inhto, yalanhto
mach ch’ok nhalil. Chkok’ux ixim ti’. Yahan. AHOJKANH uj. Enriquecerse (mejorar
Chstxik ya’ komi’ ixim ahan yuh stxonhni. situación económica). Yahkanh ninoj smalil tzet
ay honh, maka tzet chuh yek’ juh. Ch’ahkanh. Ha’
AHB’EH b’. Adivino. Mak ay yohtajb’al, ay
machtajnhe xuh yahnakanh ya’ Mat.
stxumb’al yib’anhiloj tzetet. Ch’ek’pax yalanhiloj
hej tzetet. Chuh stxumni tzetet xax ek’toj, tzet AHOM CH’IK b’. Aves migratorias durante la
lanhan yek’i, maka tzetet chtoh huhuj. Etzah época de lluvia. Hakti’ chuh yallax yinh shunil
yetbih sb’ah b’oj mak txahlom maka kunlum. sb’ey no’ nixhtej ch’ik ch’okiloj yinh nhab’il.
Yahb’eh. Xb’ey xo’ Konsep sq’anb’e’ sb’ah tet Yahom ch’ik. K’ulch’an yawi no’ nixhtej ahom
hun ya’ ahb’eh. ch’ik ch’ek’ yinh nhab’il.

11
AHSAJACH b’. Jugador, juguetón (persona AJAN b’. Panal. Hakti’ sb’ih hun majan no’ noq’
que le gustan los juegos). Hunuj anmah kaw etzah lahan jilni b’oj no’ us, tonhe q’a’ tz’ulikto
ch’ochenkanoj hej sajach. Sajchojxa chyunapax ni’anxa no’; chyakoj no’ yatut yinh sk’ul maka
ho’ ni’an kaw ahsajach ti’. sq’ab’ hej te’ te’, maka yinh hej te’ nhah. Yatut no’
ti’ k’olan chyutekoj no’. Wak’a snimejalil yatut
AHTX’OTX’ b’. Terrateniente. Mak kaw tx’ihal
no’ ajan xyakoj yinh sq’ab’ te’ tz’isis.
stx’otx’, maka kaw ay tzet aya. Ahtx’otx’ ya’ Pelip
haxkam nanannhe b’ay chsmajkaniloj ya’ tx’otx’ AJANWI’ yb’. Calvo, rapado. Ch’allax hune’
tx’otx’. tzoti’ ti’ yinh maktaj maxahowihaytij shunil sxil
swi’. K’olk’ol b’oj kaj sanhso chyuhkanoj swi´.
AHTZOQ’ b’. Pavo, chompipe (macho). No’ noq’
Haka’nhe b’ahb’anilehal chuh yoknikoj hune’ tzo-
kab’ yoj, ay sxik’, tz’ib’inh, q’a’ nimejto sataj no’
ti’ ti’. Ajanwi´ chuh yallax yinh anmah mach sxil
chiyoh; jichan ha’ no’ ay hune’ tzet kajyolyonhe
swi’ yet payxah.
lokanikoj yinh snuq’. Ay hej el chshupb’aloj no’
shunil sxil snheh. Icham no’ ti’. Yahtzoq’ ix. Te- AJA’ XIH b’. Jarro y olla de barro no glaseado
lan no’ ahtzoq’ chtxonhlax yet ewi yul txonhb’al. (no barnizado). Munlab’al haka’ xih maka xhaluh
watx’eb’il yinh tx’otx’ yaja’ etzah skomonalnhe,
AHTZ’UNUB’ b’. Finquero o sembrador. Mak
mach tz’ahb’iloj machka kaw tx’utx’eb’iloj.
kaw ay nixhtej stz’unub’ maka nixhtej smunil ssat
Yaja’. Chyahtoj ya’ Xuwin yub’al tahoj yul tx’otx’
tx’otx’. Kaw ay heb’ ya’ ahtz’unub’ yul konhob’
aja’ xih.
ti’.
AJUL b’. Aldea Ajul (Concepción Huista). Hakti’
AHWAYOM b’. Dormilón. Ha’ mak kaw
sb’ih hune’ wayanhb’al yet tx’otx’ Ewan nhah ay
tzet swayi, tonhetik’a wayoj chuh, maka kaw
swi’laj witz sb’elal Xhamikel. Yajul. Kaw sab’
petnhetik’a ch’ok wayoj. Kaw ahwayom ni’an
chtoh heb’ ya’ mama’ munil b’etet Ajul.
stz’ul xo’ Ros.
AK b’. Tortuga. Hune’ no’ noq’ chuh yek’ yuh ssat
AHXIWKOM . yb’. Miedoso. Hakti’ ch’allax yinh
tx’otx’, yaja’ yilaltik’a yek’paxaytoj sxol ha’ ha’;
hune’ anmah kaw tzet xiwi; tzantik’a hunuj tzet
kanheb’ yoj no’, tz’ulik stel. No ti’, ay stz’umal
b’ay chyijb’a xiwoj sb’ah. Chyal hinmi’ tato kaw
no’ kaw pim ayikoj yib’anh, chyeb’aktoj no’ yoj
ahxiwkom hintik’a yet payxa han.
b’oj swi’ yul yet ay hunuj huchan yinh sq’inal no’.
Saq’al no’ ak ayaytoj sxol ha’ ha’ yatut ho’ Hesus.
AJAN b’. Trozo, canuto. Hakti’ yallaxpax yinh
hej te’ te’ ay sxijil, haka’na te’ ah, te’ wale’. Ha’
AKTE’ b’. Tun. Hune’ te’ te’ holan yul sk’ul b’ay
nixhtej sxijil te’ tu’ b’ay ch’alla ajan tu’. Yajan.
ch’eltij snuq’al son; etza lahan yilot te’ b’oj te’
Xsloq’ ix ni’an kab’eb’ ajan te’ wale’.
tinab’ tonhe mach tz’umuj majchenhe te’; q’atan
yeh swatx’eb’anil te’. Ha’ te’ ch’ok ssonaloj
kanhal cheh. Yakte’. Saq’al yiniltoj ya’ Xhuwan
snuq’al son yinh yakte’.
Ajan (yajanil te’ wale’) Te’ akte’ = Tun

12