Неолит дәуіріндегі Торғай тайпаларының қыш өндірісі = Гончарство неолитических племен Торгая = The pottery of the Neolithic tribes of Torgay

119 Pages·40.393 MB·Kazakh

by  Шевнина И.В.

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ғылым комитеті
Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институтының
Астана қаласындағы филиалы
ҚАЗАҚСТАН АРХЕОЛОГИЯСЫ.
ДЕРЕКТЕР МЕН ЗЕРТТЕУЛЕР
Басылым 2012 жылдан бастап шығарылуда
IV ТОМ
Жалпы редакциясын басқарушы
З. САМАШЕВ
Редакциялық кеңес:
З. САМАШЕВ (төраға), Д. БАЙТІЛЕУ, В.В. ЕВДОКИМОВ,
С. ЖАУЫМБАЕВ, В.Ф. ЗАЙБЕРТ, С. ҚАЛИЕВА, В.Н. ЛОГВИН,
В.Г. ЛОМАН, Т. Н. ЛОШАКОВА, А. ОҢҒАР

Астана 2014
1–9050
Министерство образования и науки Республики Казахстан Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan
Комитет науки Committee of Science
Филиал Института археологии им. А.Х. Маргулана Branch of «Institute of Archaeology named afterA.Kh. Margulan»
в г. Астана in Astana
МАТЕРИАЛЫ И ИССЛЕДОВАНИЯ MATERIALS AND RESEARCHES
ПО АРХЕОЛОГИИ КАЗАХСТАНА ON ARCHEOLOGY OF KAZAKHSTAN
Издание основано в 2012 г. The edition is based in 2012
ТОМ IV VOLUME IV

Под общей редакцией Under the general edition of
З. САМАШЕВА Z. SAMASHEV
Редакционный совет: Editorial Council:
З. САМАШЕВ (председатель), Д. БАЙТЛЕУ В.В. ЕВДОКИМОВ, Z. SAMASHEV (chairman), D. BAITLEU, V.V. EBDOKIMOV,
С. ЖАУЫМБАЕВ, В.Ф. ЗАЙБЕРТ, С. КАЛИЕВА, В.Н. ЛОГВИН, S. ZHAUMBAYEV, V.F. ZAYBERT, S. KALIEVA, B.N. LOGVIN,
В.Г. ЛОМАН, Т. Н. ЛОШАКОВА, А. ОНГАР B.G. LOMAN, T.N. LOSHAKOVA, А. ОNGAR

Астана 2014 Astana 2014
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Министерство образования и науки Республики Казахстан
Ғылым комитеті Комитет науки
Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институтының Филиал Института археологии им. А.Х. Маргулана
Астана қаласындағы филиалы в г. Астана
ИРИНА ШЕВНИНА ИРИНА ШЕВНИНА

НЕОЛИТ ДӘУІРІНДЕГІ ГОНЧАРСТВО НЕОЛИТИЧЕСКИХ
ТОРҒАЙ ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ҚЫШ ӨНДІРІСІ ПЛЕМЕН ТОРГАЯ

Астана 2014 Астана 2014
Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan
Committee of Science
Branch of «Institute of Archaeology named afterA.Kh. Margulan» in Astana
IRINA V. SHEVNINA
THE POTTERY OF THE
NEOLITHIC TRIBES OF TORGAY

Astana 2014
УДК 902/904
ББК 63.4 ҚАЗАҚСТАН АРХЕОЛОГИЯСЫ.
Ш. 39
ДЕРЕКТЕР МЕН ЗЕРТТЕУЛЕР
Жалпы редакциясын басқарушы
З. САМАШЕВ
Редакциялық кеңес:
З. САМАШЕВ (төраға), Д. БАЙТІЛЕУ, В.В. ЕВДОКИМОВ, С. ЖАУЫМБАЕВ, В.Ф. ЗАЙБЕРТ,
С. ҚАЛИЕВА, В.Н. ЛОГВИН, В.Г. ЛОМАН, Т. Н. ЛОШАКОВА, А. ОҢҒАР
Ш. 39 Шевнина И.В.
Неолит дәуіріндегі Торғай тайпаларының қыш өндірісі = Гончарство неолитических племен Торгая.
= The pottery of the Neolithic tribes of Torgay. – Астана: Ә.Х. Мар ғұлан атындағы Археология институтының
Астана қаласындағы филиалының баспа тобы, 2014. – Қазақша, орысша, агылшынша – 236 б.
ISBN 978-601-80420-2-7
Т.4 – 236 б. И. В. ШЕВНИНА
ISBN 978-601-7106-16-4
Монография Торғайдың мақанжар мәдениетіндегі көзешілікке арналған. Бестамақ, Белқарағай
қоныстарындағы және Дүзбай-3, Тұздыкөл-2, Екідін-24 тұрақтарындағы керамика кешендері зерттел-
ген. Техникалық-технологиялық сараптама қорытындылары шығарылып, ыдыс жасау үдерісі қалпына
келтіріледі. Зерттеуде жаратылыстану ғылымдарының әдістері (петрографиялық, химиялық талдау-
лар) және бинокулярлық микроскопия тәсілі қолданылады. Жеке бір бөлім керамиканы саз қамыр құрамын,
мақанжар ыдыстарына өрнек салу және үлгілеу тәсілдерін қарастыру бойынша эксперименттік зерт-
теу тәжірибесіне арналған.
Кітап археологтарға, этнографтарға, тарихшылар мен керамика жасау технологиясы жөніндегі
мамандарға арналған.
Монография посвящена гончарству маханжарской культуры неолита Торгая. Изучены керамиче-
ские комплексы с поселений Бестамак, Белкарагай и стоянок Дузбай 3, Соленое Озеро 2, Екидин 24. Обоб-
щаются результаты технико-технологического анализа, реконструируется процесс изготовления посу-
ды. В исследовании применяются методы естественных наук (петрографический, химический анализы) и
бинокулярная микроскопия. Рассматриваются типология и орнамент маханжарских сосудов. Отдельный
раздел посвящен опыту экспериментального исследования керамики по изучению состава теста, приемов
нанесения орнамента и моделированию маханжарских сосудов.
Книга адресована археологам, этнографам, историкам и специалистам по технологии изготовле-
ния керамики.
The present morography is devoted to the makhanzhar culture pottery of Torgay in the Neolith period. The
ceramic complexes from the settlements Bestamak, Belkaragay, Duzbay 3, the Salty Lake 2, Edikin 24 were studied.
The results of technical and technological analyses are summarized, the process of making ware is reconstructed.
The methods of natural sciences (petrographical, chemical analyses) and binocular microscopy were used in
the research. The typology and ornaments of makhanzhar vessels are studied. A separate part is devoted to the
experience of experimental research of ceramics on the dought structure, techniques of ornaments making and
modeling of makhanzhar vessels.
The book is addressed to archeologists, ethnographists, historican and professionals in the sphere of
ceramics making techniques.
УДК 902/904
ББК 63.4

© Шевнина И.В., 2014
© Автор проекта Самашев З., 2014
ISBN 9 78 -601-710 6-16-4 – (Т. IV) © Филиал Института археологии
ISBN 9 78 -601-804 20-2-7 им. А.Х.Маргулана в г. Астана, 2014
МАЗМҰНЫ ОГЛАВЛЕНИЕ
АЛҒЫ СӨЗ……………………………………………….……………………..........14 ПРЕДИСЛОВИЕ…………………………………………………..….........74
КІРІСПЕ………………………………………………………………………........... 16 ВВЕДЕНИЕ………………………………………………………….............76
I. МАҚАНЖАР МӘДЕНИЕТІ КЕРАМИКАСЫНЫҢ I. ТЕХНИКО-ТЕХНОЛОГИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ
ТЕХНИКАЛЫҚ-ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ САРАПТАМАСЫ...............................23 КЕРАМИКИ МАХАНЖАРСКОЙ КУЛЬТУРЫ……….........................71
Неолит дәуірі ескерткіштерінің топографиясы және Топография памятников эпохи неолита и исходное сырье .........................82
бастапқы шикізаты..……………………………………….………………..................24 Технико-технологический анализ керамических комплексов ....................88
Керамика кешендерінің техникалық-технологиялық
сараптамасы.........................................................................................………................30
II. АНАЛИЗ ВНЕШНИХ ПРИЗНАКОВ
МАХАНЖАРСКОЙ КЕРАМИКИ: ФОРМА И ОРНАМЕНТ………103
II. МАҚАНЖАР КЕРАМИКАСЫНЫҢ СЫРТҚЫ СИПАТТАРЫНЫҢ Типологическая характеристика форм сосудов .............………….............104
САРАПТАМАСЫ: ПІШІНІ МЕН ОЮ-ӨРНЕГІ....................................................39 Орнаментация…………………………………………………..……...........118
Ыдыс пішіндерінің типологиялық сипаттамасы............…………….........................40
Ою-өрнек салынуы .……………………………………………………......................50
III. ОПЫТ ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНОЙ РЕКОНСТРУКЦИИ
МАХАНЖАРСКОГО ГОНЧАРСТВА………………………………...125
III. МАҚАНЖАР КӨЗЕШІЛІГІН ЭКСПЕРИМЕНТТІ ҚАЛПЫНА Изучение шерсти и волоса животных в составе неолитической
КЕЛТІРУ ТӘЖІРИБЕСІ............................................................................................55 керамики Торгая …………………………………………...……….…........126
Торғайдағы неолиттік керамика құрамындағы жануарлардың Экспериментальное моделирование маханжарских сосудов .....…...........134
жүнін зерттеу......……………………………………………...……………...................56 Костяные орудия гончарного производства .……………………...............136
Мақанжар ыдыстарын эксперименттік жолмен үлгілеу ..............…..........................61
Қыш ыдыстары өндірісінің сүйектен жасалған құралдары ...……............................62 ЗАКЛЮЧЕНИЕ……………………………………………………………143
ҚОРЫТЫНДЫ...………………………………………………………………..........69
CONTENT
FOREWORD ………………………………………………………….....................148
INTRODUCTION…………………………………………………………..............150
І. TECHNICAL AND TECHNOLOGICAL ANALYSIS
OF CERAMICS OF THE MAKHANZHAR CULTURE.........................................155
Monuments topography of the Neolithic times and materials.......................................156
Technical and technological analysis of ceramic complexes.........................................162
ІІ. THE ANALYSIS OF EXTERNAL SIGNS OF THE MAKHANZHAR
CERAMICS: FORM AND ORNAMENT.................................................................173
Typological characteristics of form................................................................................174
Ornamentation………….......……………………………………………….................184
13
ІІІ. THE EXPERIENCE OF EXPERIMENTAL RECONSTRUCTION
OF THE MAKHANZHAR POTTERY.....................................................................189
Studies of animal wool in Neolithic ceramics of Torgay.................................................190
Experimental modeling of the makhanzhar vessels......................................................194
Bone tools of the pottery................................................................................................196
CONCLUSION………………………………………………………………….........203
ӘДЕБИЕТ- ЛИТЕРАТУРА-LITERATURE.............................................................207
ҚОСЫМША-ПРИЛОЖЕНИЕ-APPENDIX ... ……..……………….................217
ОБОЗНАЧЕНИЯ И СОКРАЩЕНИЯ …...…..........…………….........................234
АЛҒЫСӨЗ АЛҒЫСӨЗ
Торғай ойысы Қазақстанның солтүстік «өнертабыстар» аталады: жеке меншіктеуші ұстанымдарының біріне жатады, сондықтан өз
бөлігінде, Қостанай облысының шаруашылықтың орнын өндіруші шаруашы- зерттеуімізде біз мақанжар ыдысының жасалу
ау ма ғында орналасқан. Ол мери- лық тың басуы, тоқыма өндірісінің пайда бо- үдерісін қалпына келтіріп, Торғайдағы неолит
диан бағытында шамамен 800 шақырымға луы және ең маңызды өнертабыстардың бірі дәуірі көзешілігінің жалпы сипаттамасын беру-
созылып жатыр, ені 300 шақырымнан 500 ша- – алғашқы қыш өндірісінің қалыптасуы бол- ге тырыстық.
қырымға жетеді. Солтүстігінде ойыс Батыс- ды. Алғашқы қауым адамы саздың ерекше
Сібір ойпаңымен тұтасып, оңтүстігінде қасиеттерін (сумен әрекеттескендегі икем-
Тұран жазықтығына ұласады, батысында діліг ін, кепкен кезде пішінін сақтау қабілетін, ***
Орал үстіртімен, шығысында – Қазақ ұсақ- оттың ықпалымен су өткізбейтін сипатқа ие
шоқыларымен және Ұлытау тауларының жо- болу) байқап, оны өзінің күнделікті өмірінде
таларымен шектесіп жатыр. Торғай ойысының пайдалануды үйренді. Мыңдаған жылдар өтсе Жарияланбаған материалдармен жұмыс іс-
аумағында Арал-Ертіс су бөлінісі Солтүстік де, адамзат әлі де біз «керамика» деп атайтын теуге мүмкіндік бергені және кеңес айтқ аны
Торғай және Оңтүстік Торғай жазықтығына ең залалсыз әрі ыңғайлы ыдысқа адал болып үшін В.Н. Логвин мен А.В. Логвинге ықы-
бөліп жатқан Торғай үстіртін бөліп қарастыруға келеді. ласымды білдіремін.
болады. Торғай ойысының бүкіл аумағын Біздің зерттеу жұмысымыз неолит дәуірін- З.С. Самашевқа (Ә.Х. Марғұлан атындағы
солтүстіктен оңтүстікке қарай Торғай қойнауы дегі Торғай ойысында ежелгі көзешіліктің да- Археология институтының Астана бөлімшесі)
бөліп жатыр (Бобоедова, 1971, 18–25 бб.). муына арналады. Зерттеу жұмысы Қостанай осы еңбектің жарыққа шығуына мүмкіндік
Торғайдың флорасы мен фаунасы алуан және Торғай археологиялық экспедициялары тудырғаны үшін алғыс айтамын.
түрлі. Торғай ойысының өсімдіктер дүниесі барысында алынған материалдар негізінде Т.М. Тепловодскаяға (Алматы қаласы) ке-
бірнеше өсімдіктер белдеуіне бөлінеді: орман- дайындалды. Негізгі дерек көздері – А. Бай- рамика әліпбиімен таныса бастаған кезімде
ды дала, дала, шөлейт және шөл. Дала белдеуі тұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіремін.
өз кезегінде үш шағын белдеуге бөлінеді: шама- университетінің және Қостанай облыстық Тамаша графикалық суреттер ұсынғаны
лы құрғақ, түрлі шөпті немесе бетегелі, құрғақ тарихи-өлкетану музейінің археологиялық зерт- үшін А.В. Колбинаға (Қостанай мемлекеттік
түрлі шөпті немесе бетегелі (Попов, 1940, 13– теу қорларында сақталған керамика топтамала- тари хи-өл кетану мұражайы, Қостанай қаласы);
50; 29–50 бб.). ры. А.М. Сей іт овке (А. Байтұрсынов атындағы
Торғайдың жануарлар дүниесі біршама бай. Торғай ойысы аумағында неолит дәуірінде Қостанай мемл екеттік университеті, Қостанай
14 Ормандарында бұғы, елік, тиін мекендейді. тір шілік еткен тайпалар алғаш рет XX ға сыр- қаласы) мақанжар типтес ыдыстарды жасау 15
Құстардан жабайы кептерлер, қырғауыл мен дың 70-жылдарының соңында В.Н. Логвин жөніндегі тәжірибені жүзеге асыруда көрсеткен
құр кездеседі. Далалы және шөлейт жер- тап қан мақанжар мәдениеті ескерткіштерін көмегі үшін; трасолог А.Н. Усачукқа (Донецк
лерде ақбөкендер мекендейді. Көлдер мен қал дырып кеткен (Логвин, 1982, 148–159 бб.). облыстық тарихи-өлкетану мұражайы, До-
саз жағалауындағы қамыс арасында доңыз Біздің қолымыздағы неолит дәуірінің матер иа - нецк қаласы) көзешілердің сүйектен жасалған
кездеседі. Сансыз көлдер, саздар мен өзен лы соңғы отыз жыл ішінде қоныстарды тия - құралдарын зерттегені үшін; петрографтар
жағалауларына ұя салған қанатты жануарлар нақ ты зерттеу барысында алынған (Логв ин, О.В. Карзанова мен Л.Н. Попковаға (Қостанай
дүниесі де алуан түрлі. Мұнда шағала, үйрек, 1977; 1980а; 1982; 1991; Логвин, 1998; 2001а; қаласы) өзара түсіністік танытып, керами-
қаз, тырна, аққу, бірқазан мекендейді. Қиыр 2001б; 2002; 2004; Логвин, Лог вин, 2003; Лог- каны зерттеудегі петрографияны нәтижелі
оңтүстік көлдерінде кейде қоқиқаздар ұя са- вин, Логвин, 2004; Гай дученко, Калиева, Лог- қолданғаны үшін; палеозоолог Л.Л. Гайд у-
лады. Кеміргіш жануарлардан тышқан, күзен, вин, Логвин, 2007). Қазіргі таңда Торғай ойысы ченкоға жануарлардың жүні бойынша кеңес
қоян бар. Жыртқыш жануарлардан көбінесе аумағында 21 ескерткіш белгілі, олардың топ- бергені үшін; В.К. Мерцқа (С. Торайғыров
түлкі, қарсақ, борсық пен қасқыр көп таралған. тамаларында мақанжар мәдениетінің материал- атындағы Павлодар мемлекеттік университеті,
Дала құстарынан бозторғайдың алуан түрлері, дары бар. Олар дың ішінде тек Тұздыкөл 2 мен Павлодар қаласы) жарияланбаған материал-
бөктергі, далалық құладын кездеседі. Барлық Екідін 24 қана таза мақанжар кешендерін берді. дармен жұмыс істеу мүмкіндігі үшін; фотограф
дерлік жерде жыландар мен кесірткелер бар. Қалған тұрақтардың бәрінде мақанжар кезеңіне С.А. Ворошиловаға (Алматы қаласы) мақанжар
Өзендер мен көлдердің суы балыққа бай, ал жататын материалдар типологиялық түрде ғана ыдысын жасау үдерісін суретке түсіргені үшін
жағалауларында сутышқан мекендейді (Ливрон, бөліп алынды (Логвин, 2002, 15–23 бб.; Логвин, шын жүректен алғыс білдіремін.
1937; Михеев, 1951, 292–294 бб.; Рябов, 1982, 1991, 11–28 бб.; Мосин, 1996, 54 б.).
54, 113 б.). Қазіргі таңда қолда бар деректерге қа- Кітапта пайдаланылған иллюстрациялар:
Торғай аумағы адам үшін қашан да қызықты рап, мақанжар халқына аңшы-балықшы- • графикалық суреттер 1, 2, 31–40, 42–45,
болған. Мезолит кезеңінен бастап-ақ бұл жерде терімшілердің меншіктеуші экономикасы тән 56, 87 – А.В. Колбинаныкі;
ежелгі адамдардың тұрақтары тіркеледі, бірақ, деп айтуға болады. Тастан еңбек-құралдарын • фото 3–30, 47–55, 73, 76–86, 88–92 – А.В.
біздің зерттеуіміз тікелей қыш ыдыстармен бай- жасауда негізінен пластиналарды сындырып Логвиндікі;
ланысты болғандықтан, бізді бірінші кезекте алудың призмалық техникасы қолданылған. • фото 57–72, 74, 75 – С.А.
неолит дәуірі қызықтырады. Қай кезеңде де ол қыстырғыш техникамен бай- Ворошилованыкі;
Неолит дәуірі – жаңалықтар мен өнер- ланысты болған (Логвин, Шевнина, 2007, 174– • фото 93–95 – Маркус Шихттікі.
та быстар дәуірі. Археологиялық әдебиетте 185 бб.). Көзешілік технологиясын қалпына
осы дәуірдің жетістіктері арасында түрлі келтіру палеоэкономиканы зерттеудің негізгі
КІРІСПЕ КІРІСПЕ
Соңғы кездері археология ғылымында Қазіргі таңда керамикалық материал- жіктеу тұрғысының қалыптасуына түрткі байланысты болуы мүмкін (Цетлин, 2005, 69–
ежелг і қыш өндірісін зерттеудің ды зерттеудің бүкіл ғылыми қауымдастық болды. Мұндай тұрғыда зерттеу нысаны – 75 бб.).
маңыздылығы артып келеді. Саздан қабылд аған біртұтас бағдарламасы жоқ еке- ыдыстың формальды морфологиялық және Қазіргі таңда бұрынғы кеңестік кеңістікте
ыдыс жасаудың тех никалық-технологиялық нін атап өту керек. Теоретик және практик физикалық-техникалық белгілері. Зерттеудің осы тұрғы шеңберінде екі бағытты бөліп
үдерісіне ерекше на зар аударылуда. Соны- археологтардың еңбектерінде бірқатар әдіс- міндеті – керамиканы формальды сипаттары көрсетуге болады:
мен қатар, керамика лық материалды зертте- танамалық мәселелер бар екені айтылады – ол бойынша жіктеу, ыдыстардың және белгілі 1) визуалды-диагностикалық (Бобринский,
уде ғалымдар осы археологиялық дерек көзі жалпыға ортақ терминологияның, керамика- бір керамика топтарының ұқсастық дәрежесін 1978; 1986; 1989; 1999; Васильева, Салугина,
археологиялық ескерткіштердің қай уақытқа, ны сараптау әдістемесінің болмауы және т.б. сандық жағынан анықтау. Ақпаратты түсіндіру 1991; Цетлин, 1991) – бұл бағыттың негізі ке-
қай мәдениетке жататындығын анықтауда, Бұл мәселе мойындалғанменен, шешім әлі зерттеу нысанына қатысты «сыртқы» аспект бо- рамиканы бинокулярлы микроскоп, физикалық
өндіруші күштердің, этникалық және мәдени жоқ. Керамика бойынша ғылыми жұмыстар лып табылады және алынған ақпаратты тарихи үлгілеу көмегімен зерттеу, эксперименттік-
үдерістердің деңгейін айқындауда аса маңызды көбінесе қандай да бір нақты керамикалық түсіндірудің едәуір ықтимал нұсқасын таңдауға нұсқалық диагностиканы қолдануда;
роль атқаратынын баса айтады. Қыш өндірісін кешенге қатысты жүргізіледі және белгілі бір саяды. Формальды жіктеу тұрғысының жақсы 2) керамиканы жаратылыстану ғылымдары
адамзаттың арнайы маманданған әрекетінің ғана сипатын: ыдыстардың пішінін, не жасалу қасиеті – керамиканы сипаттауда бөлшектерге әдістерін (петрографиялық, химиялық, рент-
айрықша түрі ретінде бөліп қарастыру технологиясын, не өрнек салынуын және т.б. жете мән беру, жаратылыстану ғылымдарының генфазалық, дифференциалды-жылулық және
ежелгі халықтардың палеоэкономикасын сараптауға арналады. әдістерін кеңінен қолдану және алынған т.б. сараптаулар) қолдана отырып зерттеу
қалыптастыруда ерекше роль атқарады. Кез келген танымдық үдерістегі сияқты, қорытындыларды принципті түрде тексеріп (Сайко, 1966; 1982; Круг, 1963; 1965; Гребен-
Көзешіліктің дамуы тұтас материалдық өндіріс керамиканы зерттеуде де түрлі зерттеу отыру. Теріс белгісі – салыстырылатын белгілер щиков, 1990; Ламина, Лотова, Добрецов, 1995;
дамуымен қатар жүрді. Бұған қыш ыдыстар- тұрғылары байқалады. «Зерттеу тұрғысы» мен салыстыру рәсімін сыртқы пішінге қарап Глушков, 1996; Глушков, Глушкова, Васи-
ды жасаудағы жаңа жағдайларды қамтамасыз түсінігі зерттеу «нысанына» қатысты қол- таңдау және түсіндіру нұсқасын субъективті льев, 2008; Мыльникова, 1991; Мыльникова,
ететін арнайы техникалық құралдарды иге- данылатын көзқарастар жүйесін сипаттайды. түр де таңдау. Бұл тұрғының көрнекті өкілдері: Чемякина, 2002; Мыльникова, 1999; Гребен-
ру және жасаудың тарихи шарттары се- Әрбір зерттеу тұрғысы өзіндік зерттеу ны- В.Ф. Генинг, Ж-К. Гарден, Д.В. Деопик, щиков, Деревянко, 2001; Жущиховская, 2004;
беп болды. Қыш өндірісі ерте кездегі қоғам санымен, зерттеу міндеттерімен, ақпаратты А.М. Ка рапетьянц, Б.И. Маршак, В.Б. Кова- Жущиховская, Залищак, 1983; 1986; 1990;
палеоэкономикасының жаңа, кейіннен ең түсіндіру тәсілдерімен, негізгі оң және теріс левская, Г.А. Федоров-Давыдов және басқалар Молодин, Мыльникова, 2004). Геолог Б.Л. За-
маңызды салаларының біріне айналды. қасиеттерімен сипатталады (Цетлин, 2005, 70 (Генинг, 1973; Гарден, 1983; Деопик, 1970; лищакпен бірлесе отырып ежелгі керамиканы
Оны зерттеу неолит дәуір індегі адамның б.). Маршак, 1970; Ковалевская, 1970; Федоров- петрографиялық сараптау әдістемесін жасап
16 метериалдық және рухани дамуындағы «Ежелгі керамиканы зерттеудің кейбір мін- Давыдов, 1987). шығарған И.С. Жущиховскаяның еңбектерін 17
көптеген қозғаушы факторларды зерделеуге деттері және қазіргі жай-күйі» атты ең бегінде Үшінші, тарихи-мәдени тұрғыны XX айрықша атап өтпеске болмайды (Жущихов-
мүмкіндік береді. Ю.Б. Цетлин керамиканы зерттеудегі үш негізгі ғасырдың 70-жылдарының соңында А.А. Бо- ская, Залищак, 1983, 25–33 бб.; 1986, 26–29 бб.
Керамика көбінесе жаппай тараған арте- зерттеу тұрғысын бөліп сипаттап берген: 1) бринский енгізген болатын (Бобринский, 1978; және т.б.).
факт қана емес, ежелгі қол өнерінің даму та- эмоциялық-сипаттау; 2) формальды-жіктеу; Бобринский, 1999). Оның еңбектеріне кера- Қазақстандағы ежелгі көзешілік техникасы
рихы мен тарихи-мәдени үдерістерді қалпына 3) тарихи-мәдени. Бұл тұрғылар бір-бірінен мика жасаудың технологиялық тәсілдерінің мен технологиясына тарихнамалық шолуды
келтірудегі айрықша археологиялық дерек түбегейлі ерекшеленеді. іздерін зерттеу нәтижелері, көзешілік этно- Орталық Қазақстандағы қарасұқ кезеңіндегі
көзі де болып табылады. «Ыдыстың пішіні, Бірінші болып эмоциялық-сипаттау тұрғы- графиясы туралы мәліметтер және көзешілік ескерткіштерді зерттей отырып, қыштан
оның безендірілуі, жасалу шеберлігі нақты сы қалыптасты. Зерттеу нысаны ретінде ыдыс- саласындағы ғылыми эксперимент нәтижелері жасалған бұйымдардың технологиялық си-
сол қыш өндірісінің орталығында қалыптасқан тың морфологиялық ерекшеліктері алынды негіз болған. Мұндай тұрғыда зерттеу ны- паттамасын (саздың құрамы және қоспалары)
техникалық-технологиялық дағдылар мен (пішіні, ою-өрнегі, кейде – жасалу технологи- саны – қыш бөлігінің бетінде және сынған жасаған М.П. Грязновтың еңбектерінен бас-
дәстүрлерге, бастапқы шикізаттың қасиеттері ясы). Мұндай тұрғыда ыдыс біртұтас мәдени тұстарында сақталып қалған ыдысты жа- таған дұрыс болар (Грязнов, 1952, 149–162
мен сапасына тәуелді. Сондықтан да, әрбір нысан ретінде көрінеді. Эмоциялық-сипаттау сау және пайдаланудың «іздері». Зерттеудің бб.). Өкінішке орай, соңғы онжылдықтарда
қыш бұйымда технологиялық, этнографиялық, тұрғысында зерттеудің міндеті – керамиканы міндеті – саздан жасалған ыдысты өндіру, Қа зақстандағы ежелгі көзешілік технология-
тарихи ақпарат сақталған» (Кузнецова, Тепло- мор фологиялық біртектес топтарға жүйелеу. тарату және қолдану саласындағы мәдени сына жеткілікті көңіл бөлінбей келді, тек ХХ
водская, 1994, 104 б.). Ақ паратты түсіндіру субъективті сипатқа дәстүрлерді жаңғырту. Ақпаратты түсіндіру ғасырдың соңында ғана Т.М. Тепловодская
Көзешілік – «бұл технологиялық үдерістің ие және жалпы этнография деректеріне, әр еңбек дағдылары мен мәдени дәстүрлер ту- және В.Г. Ломан сынды зерттеушілер жағдайды
барлық сатыларындағы өзара байланысты зерттеушінің ақылы мен тәжірибесіне негіз- ралы деректердің жүйелік сипатына және өзгертті. Екі зерттеуші де А.А. Бобринскийдің
еңбек дағдылары жүйесі» (Васильева, Салуги- деледі. Бұл тұрғының жақсы қасиеті – зерттеу оларда қандай тарихи құбылыстар қалай шәкірттері.
на, 1999а, 235 б.). Кез келген қыш ыдыс өндірісі нысанын біртұтас қабылдауда. Теріс қасиеті көрініс тапқандығын нақты білуге негізделеді. Қазақстанның археология ғылымындағы
– бұл иерархиялық құрылымға және белгілі – керамиканың және алынатын қорытын- Тарихи-мәдени тұрғыдағы жақсы қасиеттер техникалық-технологиялық бағыттың қалып-
бір тұрақтылыққа ие жүйелі түзілім (Бобрин- дылардың аса субъективті тұрғыда сипатталу- – нысандардың табиғи құрылымын жүйелі та суы М.К. Қадырбаевтың есімімен байланы-
ский, 1999, 8–9 бб.). «Оның тұрақтылығы ең ында және қорытындылардың дәлелсіздігінде. түрде саралау және түрлі тарихи жағдайдағы сты. Оның бастамасымен Ш.Ш. Уәлиханов
алдымен еңбек дағдылары туралы білімдердің Әрине, осы теріс жақтарын жеңуге талпынған көзешілік дәстүрлерін сараптау. Бұл тұрғының атындағы Тарих, археология және этнография
эмпирикалық сипатына және сол білімдер мен алғашқы зерттеушілердің бірі – В.А. Городцов жағымсыз жақтары әлі анықталмаған, институтында 1971 жылы археологиялық тех-
дағдылардың туысқандық арқылы ұрпақтан- болды (Городцов, 1901, 3 б.). Ю.Б. Цетлиннің айтуынша, бұл осы зерт- нологиялар зертханасы құрылып, 1974 жылы
ұрпаққа берілуіне байланысты» (Салугина, Жаратылыстану, экономика және әлеуметтік теу тұрғысының жақында ғана қалыптасып, оның атауы археологиялық технологиялардың
2005, 87 б.). ғылымдардың қарқынды дамуы формальды- көптеген сипаттары әлі әзірленбегендігімен мәселелелік зертханасы болып өзгертілген
2–9050
КІРІСПЕ
болатын. М.К. Қадырбаев негізін қалаған технологиялық сипаты зерттеушілер назарына
зертханада отандық археологияның бірнеше іліге қоймаған. Тек XX ғасырдың 90-жылдары
жаңа бағыты дамытылды: ежелгі металлға ғана Т.М Тепловодская Торғай ойысының энео-
спектрлік сараптама жасау (Э.Ф. Кузнецова); лит ескерткіштеріндегі керамиканы зерттегенін
керамиканың техникалық-технологиялық са- атап өтуге болады. Ол энеолит кезеңіне жата-
раптамасы (Т.М. Тепловодская); жануарлар тын Құмкешу 1 қонысынан табылған 100 фраг-
сүйектерін палеозоологиялық тұрғыдан зерттеу ментке және Қожай 1 қонысынан табылған 104
(Т.Н. Нурумов, Л.А. Макарова); артефактілерді фрагментке техникалық-технологиялық сарап-
жаңғырту және сақтау (В.И. Садомсков). Әр тама жасады (Калиева, Логвин, 1997, 71–74
жылдары археологиялық технологиялар зерт- бб.; Тепловодская, 1998, 232 б.). Екі ескерткіш
ханасын М.К. Қадырбаев (1971 – 1982 жж.); те энеолиттік терсек мәдениеті үшін үлгілі бо-
С.М. Ахинжанов (1982 – 1991 жж.); Ж.К. лып табылады (Калиева, Логвин, 1997).
Кұрманкұлов (1991 – 1997 жж.) сынды көрнекі Сонымен қатар, соңғы онжылдықта Тор-
ғалымдар басқарды. ғайдың неолит дәуірі үшін жеткілікті кера-
Т.М. Тепловодская өз еңбектерінде Орталық микалық материал жиналған, ал Торғай
Қазақстанның қола дәуіріндегі ыдыс жасаудың ойысының керамикалық материалына жүйелі
техникалық-технологиялық үдерісін си- зерттеулер жүргізілген жоқ. Сондықтан да
паттайды (Тепловодская, 1983; 1988). 1994 қазіргі таңда Торғайды неолит дәуірінде мекен-
жылы Э.Ф. Кузнецовамен бірлесе отырып, деген тұрғындардың көзешілігін арнайы зерт-
ол «Орталық Қазақстанның қола дәуіріндегі теу қажеттілігі туындап отыр.
көзешілігі» атты монографиясын жарыққа Осы жұмыс сол зерттеудің нәтижелеріне ар-
шығарды. Онда Орталық Қазақстандағы налады. Жұмысқа топтамасы недәуір толымды
қорымдар мен қоныстарға жылдар бойы болған ескерткіштердің материалдары алынды
жүргізілген қазба жұмыстарының материал- (Бестамақ, Белқарағай 1 қоныстары, Тұздыкөл
дары қорытындыланды (Кузнецова, 1994). 2, Дүзбай 3, Екідің 24 тұрақтары). Керами-
18 1994 жылдан Т.М. Тепловодская Ж.К. Құр- ка топтамасы арасынан бүтін және қалпына 19
манқұловтың басшылығымен зерттеліп жатқан келтірілген ыдыстар, ыдыстардың мойыны,
қола дәуіріне жататын Талдысай қонысының түбі және жиегінің ірі бөліктері іріктеліп алын-
керамикасын зерделей бастады. ды. Бұл ретте қола дәуірі мен ерте темір дәуірі
Сондай-ақ, В.Г. Ломанның еңбектерінің ескерткіштерінің керамикалық материалы-
арқасында Орталық Қазақстанның қола мен салыстырғанда, неолит ескерткіштерінің
дәуіріндегі көзешілігі жүйелі түрде зерттеліп керамикалық топтамасы анағұрлым толым-
келеді (Ломан, 1991; 1993; 1998; 2002; 2003; ды болмаса да, ежелгі көзешіліктің қайнар
2004а; 2004б). Қола дәуірінің көзешілігін зерт- көздерін түсіну үшін аса маңызды екенін атап
теумен қатар, зерттеуші көзешілік деректері өту керек.
бойынша тарихи-мәдени ақпаратты бөліп Бестамақ қонысы Қостанай облысы, Әулие-
қа рас тыру мәселелеріне де назар аударады көл ауданы, Шилі ауылынан оңтүстік-батысқа
(Ломан, 1990; 2002; 2003;). Соңғы жылдары қарай 8 шақырым жерде, Обағанның сағасы,
А.З. Бей сенов пен В.В. Варфоломеев Қараған- Бұрықтал өзенінің оң жағалауында орналасқан
ды об лы сында жаңа ескерткіштер ашуына (1, 2 сур.).
байланыс ты В.Г. Ломан ерте темір дәуірінің Ескерткіш өзен кемерінен 2–4 м биікте
керамикасын зерттеуге де қызығушылық таны- орналасқан. Бестамақ қонысын Торғай
тып жүр (Бейсенов, Ломан, 2007; 2008; 2009). археологиялық экспедициясы төрт далалық
Іле алқабындағы ерте темір дәуіріне жататын маусым бойы зерттеді (1981–1983, 2002 жж.)
қоныстардағы және ортағасырлық қалалардағы (Логвин, 1984, 459 б.; Логвин, Подзюбан, Шев-
керамиканы Т.М. Тепловодскаяның шәкірті нина, 2003, 3–33 бб.).
О.В. Кузнецова сәтті зерттеп келеді (Кузнецо- Қоныстан табылған материалдар түрлі
ва, 1997; 2006; 2008; 2009; Самашев, Кузнецо- археологиялық дәуірлерге жатады (неолит
ва, 2000; 2004; Самашев, Кузнецова, Плахов, дәуірінен кейінгі қола дәуіріне дейін). Қазба
2008). жұмыстары нәтижесінде алынған керами-
Ал тас дәуірі керамикасына келер болсақ, ка топтамасы біртұтас және екі жартылай 1. Ситуациялық жоспарлар. 1 – Дүзбай 3 тұрағы; 2 – Бестамақ қонысы.
өте ежелгі қыш өндірісінің техникалық- қалпына келтірілген ыдыстан, бір ыдыс түбінің Ситуационные планы. 1 – стоянка Дузбай 3; 2 – поселение Бестамак.
Situational plans. 1 – The settlement Duzbay 3; 2 – The settlement Bestamak.