Tevârih-i Âl-i Osmân IV. Defter (Metin ve Transkripsiyon)

320 Pages·2000·7.508 MB·Turkish

by  İbn Kemal (Kemalpaşazâde), Koji Imazawa

ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU
T Ü RK T A R İH K U R U MU Y A Y I N L A RI
XVÜL Dizi - Sayı 17
İBN KEMAL
(KEMALPAŞAZÂDE)
TEVÂRÎH-Î ÂL-l OSMAN
IV. Defter
(Metin ve Transkripsiyon)
Hazırlayan
Kojİ lMAZAWA
T Ü RK T A R İH K U R U MU B A S I M E Vİ ANKARA
2000
İbn Kemal (Kemalpaşazâde)
Tevârih-i Âl-i Osman IV. Defter (metin ve transkrip-
siyon) / haz. Koji toazawa.~ Ankara r Türk Tarih Kuru-
mu, 2000.
xxvii,548s.; 24cm.- (AKDTYK Türk Tarih Kurumu
yayınlan; XVm. Dizi-Sa. 17)
Bibliyografya ve indeks var.
ISBN 975 - 16 - 1225 - X
1. Osmanlı tarihi, 1389-1403. I. Imazawa, Koji.
ü. E.a. IH. Dizi.
956.101511
SBN 975-16-1225-X
îaportör: Prof. Dr. Abdülkadir ÖZCAN
İÇİNDEKİLER
vn-xxnı
GÎRÎŞ
I. Nüshalar IX
H. Kaynaklar XH
m. Nüsha Farkları İçin Notlar ve Transkripsiyon Esasları XX
KRONOLOJILER XXV-XXVH
METİN VE TRANSKRİPSİYON 2461
ESKI HARELI METNIN FIHRISTI 463-469
TRANSKRIPSIYONLU METNIN FIHRISTI. 471-478
METNE ÂIT NOTLAR 479-513
BIBLÎYOGRAFYA(KıSALTMALAR) 515-527
Kaynaklar 515
Araştırmalar 518
ESKI HARFLI METNIN DIZINI 529-539
Kişi Adlan 529
Yer, Kavim ve Topluluk Adlan 535
TRANSKRIPSIYONLU METNIN DIZINI 541-548
Kişi Adlan 541
Yer, Kavim ve Topluluk Adlan 545
GİRİŞ
Asıl adı Şemsüddin Ahmed b. Süleyman b. Kemalpaşa olan, ancak genellikle
İbn Kemal veya Kemalpaşazâde olarak tanınan bu kroniğin yazan, 873/1468-9'da
doğmuştur.(1) Önceleri askeriyeye mensup iken sonra ilmiyeye intisab edip E.
Bayezid, Yavuz Selim ve Kanunî Süleyman zamanlarında çeşitli hizmetlerde
bulunarak Şeyhülislâmlık mertebesine kadar yükselmiş ve o vazifede iken 2 Şevval
940/16 Nisan 1534'te vefat etmiştir.(2) Nefîs ve belâgatlı bir Osmanlı-Türkçesi ile
yazılan ve Tevûrih-i Âl-i Osman olarak adlandırılan elimizdeki bu kitap, 908/1502-3
yılında(3) H. Bayezid'in emriyle yazılmaya başlanmış, Osmanlı padişahlarının her
biri için ayrı bir defter(cilt) ayrılmak suretiyle I. Osman'dan II. Bayezid'e kadar
olan dönemleri sekiz defter biçiminde anlatmış ve 916/1510-1 yılında D. Bayezid'e
ithaf olunmuştur. Daha sonra Kanunî Süleyman'ın buyruğuyla I. Selim ve I.
Süleyman dönemleriyle ilgili iki defter daha eklenerek on defterden oluşan
(1)îbn Kemal'in doğum yeri için çeşitli görüşler öne sürülmüşse de, onun Edirne veya Tokat'ta
doğmuş olduğu kuvvede muhtemeldir (bk. Parmaksızoğlu, "Kemal Paşa-zâde," s.561; İbn Kemal,
W. defter, Cilt n, Önsöz, IX, not 1; Fayda, 1986, s.53-55; Repp, 1986, s.224-225; İbn Kemal,
X. defter, Gi'n'i, XVII).
C) İbn Kemal 'in hayatıyla ilgili ayrıntılı bilgiler için bk. İbn Kemal, VII. defter, Cilt II, Önsöz,
IX-XIX; Parmaksızoğlu, "Kemal Paşa-zâde," s .561-564; Ménage, "Kemâl Pashazâde," s.879-880;
Fayda, 1986, s.53-59; Repp, 1986, s.224-239; Uğur, 1987b, s.1-11; İbn Kemal, X. defter, Giriş,
xvn-xvnı.
Ménage, "Kemâl Pashazâde," s.880; Repp, 1986, s.228-229.
/m KOJI IMAZAWA
Kemalpcışazâde Tarihi tamamlanmıştır.(I)
Kemalpaşazâde Tarihi uzuıı süre değeri tanınmamış, tarihçiler tarafından
çullanılmamış ve böylelikle unutulmuş bir eserdir.® Ta ki kırk yıl kadar önce
Prof. Ş. Turan bu kroniğin I., H. ve VTL defterlerini bastırmış ve eserin asıl değeri
D zaman anlaşılmaya başlanmıştır.® Son yıllarda da VIH., IX. ve X. defterlerle
ilgili basımlar ve araş tırmalan yapılınca(4) kayıtlarının çok ayrıntılı ve doğru olduğu,
{1)Bu kroniğin öyküsü için bk. İbn Kemal, VII. defter, Cilt H, Önsöz, XIX-XXVI.
Prof. A. Uğur'a göre, VIII. defter, iki kısımdan oluşur. Buna göre, birinci kısım n. Bayezid'e
ayrılmış; ikinci kısım ise, Kanunî Süleyman döneminde yazılmış ve II. Bayezid dönemine âit
kısmın bir sonucu (hâtime) ve Yavuz Selim'e âit IX. defterin bir girişi (mukaddime) niteliğinde
tertiplennüştir<£e«m-n<3me, s.23; Uğur, 1981, s.1008; Uğur, 1986b, s.269; Uğur, 1988, s.797).
Fakat öte yandan, Prof. Uğur, Selim dönemiyle ilgili IX. defterin, Selim'in saltanatında (muamma
ile gösterilen istinsah kaydına göre, 5 Şevval 922/1 Kasım 1516) tamamlanmış olduğunu da
ileri sürmektedir(Se//m-nâme, s.24-25,128; Uğur, 1981, s.1010. IX. defterdeki muamma için
ayrıca bk. Ritter, 1948, s.238; Forrer, 1942, s.186).
<2) İbn Kemal, VII. defter, Cilt II, Önsöz, LXVI, XCI-XCII; Ménage, "Kemâl Pashazâde,"
s.880. Prof. Ş. Turan bunun sebeplerinden biri olarak, Kemalpaşazâde Tarihi ile hemen hemen
aynı dönemde tamamlanmış olan ve "en mufassal ve en sıhhatli ilk Osmanlı Tarihi diye şöhret
bulan" İdrîs Bitlisî'nin(ölüm:1520) Heşt Bihişt adlı Farsça kroniğinin, daha sonraki tarih
eserlerinde kaynak olarak kullanılmasını gösterir(lbn Kemal, VII. defter, Cilt H, Önsöz, LXVI).
(3) İbn-i Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman, VII. defter, 2 Cilt, Ankara, 1954, 1957; Ibn-i Kemal,
Tevârih-i Âl-i Osman, I. defter, Ankara, 1970; İbn-i Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman, II. defter,
Ankara, 1983.
Prof. H. İnalcık ve Prof. V. L. Ménage da Kemalpaşazâde Tarihi'nin önemini belirtirler(bk.
İnalcık, 1962, s.167; Ménage, 1962, s.176-177).
wSelim-nâme\ ibn Kemal, X. defter; Yurdaydm, 1956; Uğur, 1981; Uğur, 1985; Uğur, 1986a;
Uğur, 1986b; Uğur, 1987a; Uğur, 1987b; Uğur, 1988; Uğur, 1994, v.s.
X. defterdeki Mohaç seferi ile ilgili metin ise, geçen yüzyılda Fransızca çevirisiyle birlikte
GİRİŞ XXIII
Osmanlı tarihini, özellikle siyasal tarihini incelemek için asıl kaynaklardan birinin
bu eser olduğu anlaşılmıştır. Ne var ki İÜ., IV., V. ve VI. defterlerle ilgili herhangi
bir basım veya araştırma henüz yapılmamıştır. Hatta V. ve VI. defterlerin tam
nüshalarının nerede olduğu ya da herhangi bir yerde bulunup bulunmadığı bile
bilinmemektedir.(1) Şimdi biz elimizdeki eser ile Yıldırım Bayezid dönemiyle
(1389-1403) ilgili IV. defterin metin ve transkripsiyonunu sunuyoruz.
I. Nüshalar
Kemalpaşazade Tarihi IV. defterinin, hepsi İstanbul'da olmak üzere üç
nüshası bulunmaktadır.
(1) Millet KütüpMnesi, Alî EmM Efendi, Tarih, Nr30.
Varak: 159; satır: 29; yazı: Ta'lik. Bu nüshada I. defterden IV. deftere kadar
metinler bulunmaktadır.
Eser iki ayrı müstensih elinden çıkmış olup(v.la-128b ve 129a-159b) imlâlarında
da bazı değişiklikler göze çarpar.(2) Nüshanın istinsah kaydı bulunmuyor ise de,
yayımlanmıştır(Pavet de Courteille,Histoire de la campagne de Mohacz par Kemal Pachazadeh,
Paris, 1859).
VI. defterin n. Murad dönemiyle ilgili son kısmına âit tek nüshası, Paris'teki Bibliothèque
Nationale'da bulunmaktacür(bk. Forrer, 1942, s.187; İnalcık, 19872, s.22, not 103; İbn Kemal,
vn. defter, Cilt n, Önsöz, XXVII-XXVIII).
<2> Meselâ, ilk yarısında "idüb," <->j-bl şeklinde yazılırken, ikinci yansında şeklinde yazılır.
' Başka örnekler: "girüb": "itdi": ^Jol -» j-ül , "sonra": o o v.s.
/m KOJI IMAZAWA
rof. Turan 17. yüzyılın sonlarında kopya edildiğini söyler.(1)
Nüshadaki her varağın sol üst köşesinde 1-159 varak numaralan mürekkeple
azılmıştır. Ancak 82a'dan 91b'ye kadar olan on varak bilâhare kaybolmuştur,
•unun yerine varağın sol aşağısma kurşun kalemiyle yeniden numara yazılıp,
>plam 149 varak numaralanmıştır. Biz çalışmamızda, mürekkeple doğru yazılan
arak numaralarım esas aldık.
İçindekileri şöyle sıralanır:
, I. defter(I.Osman): v.la-35b.
D. defter(Orhan): v.36a-75b.
m. defter(I.Murad): v.76a-114a(10 varak eksik).
IV. defter(Yıldırım Bayezid): v.ll5a-159b.
>) Nuruosmaniye Kütüphânesi, Nr.3078.
Varak: 112; satır: 27; yazı: Ta'lik. Bu nüsha yalmz I., n. ve IV. defterleri
apsar.(2)
(1) Bk. İbn Kemal, I. defter, Önsöz, H. Prof. Ménage, VH. defter(Fâtih Sultan Mehmed) ile
ilgili bir araştırmada, Millet Kütüphânesi, Alî Emîrî Efendi, Tarih, Nr.30(I.-IV. defter), Nr31(Vn.
defter) ve Nr.32(V13I. defter)'deki nüshaların hepsinin aynı ölçüde düzgün ciltlendiğine, ta'lik
hattı ile yazıldığına ve Nr.32'deki nüshada da 1099(7 Kasıml687-25 Ekim 1688) tarihli bir
kayıt bulunduğuna bakarak, Nr.31'deki nüshanın da aynı yılda veya ondan biraz önce kopya
edildiğine ihtimal verir(Ménage, 1960, s.250, not 4). Öyle ise, çalışmamızda kullanılacak olan
Alî EmM Efendi, Tarih, Nr30'daki nüshanın da, en geç 17. yüzyılın ikinci yarısında tamamlanmış
olması gerekir.
(2) İstanbul kütüphâneleri tarih-coğrafya yazmaları katalogları, İstanbul, 1943, s.l22'de bu
nüshanın IH. defteri de içerdiği yazılırsa da bu kayıt yanlıştır.
GİRİŞ XXIII
İstinsah kaydına göre(v.H2a), bu nüsha 1119/1707-8 yılında kopya edilmiştir.
İçindekileri şöyledir:
I. defter: v.lb-36b.
H. defter: v.37b-72a.
IV. defter: v.73b-112a.
(3) Millet Kütüphânesi, Alî EmM Efendi, Tarih, Nr27.
Varak: 124; satır: 17; yazı: Nesih. Yalnız IV. defteri kapsar.
Prof. Turan, I. ve n. defterleri bastırırken Millet Kütüphânesi, Alî Emîrî
Efendi, Tarih, Nr.25 ve Nr.26'daki nüshalardan yararlanarak,(1) bu nüshaların bu
yüzyılın başlarında Nuruosmaniye Kütüphânesi, Nr.3078'deki nüshadan kopya
edildiğini belirtmiştir.® Millet Kütüphânesi, Alî EmM Efendi, Tarih, Nr.27'deki
nüshanın, Nr.25 ve Nr.26'daki nüshalarla aym grupta olduğu, yazı biçimi, satır
sayısı, ciltleme v.s. yönlerinden açıktır. Nr.27'deki nüsha ile Nuruosmaniye Kütüp-
hânesi'ndeki nüsha, IV. deftere kadar, kelimeler ve ibareler açısından birbiriyle
aynıdır. Bu da bize Nr.27'deki nüshanın da bu yüzyılın başlarında Nuruosmaniye
Kütüphânesi'ndeki nüshadan kopya edilmiş olduğunu düşündürmektedir.
Üç nüsha içerisinde, Millet Kütüphânesi, Alî EmM Efendi, Tarih, Nr.30'daki
(1) Alî EmM Efendi, Tarih, Nr.25:
Varak: 91; satır: 17; yazı: Nesih. I. defteri içerir(lbn Kemal, I. defter, Önsöz, HHV).
Alî EmM Efendi, Tarih, Nr.26:
Varak: 114:satır: 17; yazı: Nesih. E. defteri içerir(lbn Kemal, EL defter, Önsöz, IX).
(2) Bk. İbn Kemal, I. defter, Önsöz, V; İbn Kemal, II. defter, Önsöz, IX-X.
/m KOJI IMAZAWA
üsha eıı eski nüshadır ve öteki iki nüshada ise birçok kelime ve cümle eksikliği
örülmektedir. Nüsha farkları ve metnin güzelliğini de göz önünde bulundurarak,
'rof. Turan'm tercihine katılıp, biz de IV. defterde Millet Kütüphânesi, Alî Emîrî
sfendi, Tarih, Nr.30'daki nüshayı esas aldık.
H. Kaynaklar(1)
1) Neşri Tarihi
Kemalpaşazâde Tarihînin IV. defteri, önsöz mahiyetindeki kısım hariç, elli
bölümden oluşur. Kayıtları ve kronoloji sırası Neşri Tarihi'ne dayanmaktadır ve
dolayısıyla IV. defterin kaynağı olarak her şeyden önce bu eser anılmalıdır. Burada
birer birer örnek vererek karşılaştırmayı zaid addediyorsak da, çalışmamızın Giriş
bölümünden sonra yer alan kronoloji listelerine bakıldığında, îbn Kemal'in anlattığı
olayların, Neşrî'nin kayıtlarına hemen hemen uyduğu açıkça görülebilir. Bu da
bize Kemalpaşazâde Tarihi, IV. defter için Neşri Tarihî ma. çok önemli bir kaynak
olduğunu kolayca ispatlayacaktır.
Prof. Ménage'm Neşrî Tarihi ile ilgili ayrıntılı araştırmasına göre,(2) Neşrî
önce "Dünya TaıM(Universal History)" olarak altı bölüm halinde düzenlediği
Cihan-nümâ'yı yazmıştır. Daha sonra altıncı bölümü bundan ayırmış, herhalde
(1)Kemalpaşazâde Tarihi ile ilgili bütün kaynaklar, Prof. Turan(bk. İbn Kemal, VEL defter, Cilt
H, Önsöz, XXXH-XLVI) ve Prof. lnalcık(bk. İnalcık, 1962, s.167) tarafından özetlenmiştir.
Burada biz, IV. defterde kullanılan kaynaklan somut olarak göstereceğiz.
(2) Ménage, 1964. Aynca bk. İnalcık, 1965.
GİRİŞ XXIII
muhtevası ve cümle tarzım da düzeltmiş ve müstakil "Oğuz Türkleri TarM(History
of the Oghuziyan Turks)"m ortaya koymuştur. Menzel nüshası(Coifcc Menzel)m
ise, Cihan-nümâ'mn altmcı bölümünün taslağını temsil etmekte fakat bunun temize
çekilmiş bir nüshasına rastlanmamaktadır. Menzel nüshası dışında, mevcut
nüshaların hepsi "Oğuz Türkleri Tarihf'ne âittir. Bu nüshalar, Manisa(M) ve
îstanbul(A)'daki nüshalar ile Paris(Pa), Viyana(W) ve îstanbul(F, V)'daki nüshalar
olarak iki gruba ayrılabilir.® Prof. Ménage, Kemalpaşazâde Tarihînin VII.
defterini inceleyerek îbn Kemal'in ikinci grubun(yani Pa, W, F, V nüshalarının)
esası olan "hyparchetype y "ya bağlanan bir nüshadan faydalandığını ileri
sürmüştür®; bize göre IV. defter için de, Prof. Ménage'in görüşü doğrudur.
(2) Anonim Tevârih-i Âl-i Osman
İbn Kemal, Neşri Tarihînden sonra en çok anonim Tevârih-i Âl-i Osman'dan
yararlanır. Bu kroniğin nüshaları, metinlerini bastırırken Prof. Fr. Giese'nin
faydalandığı Viyana'daki iki nüsha için kullanılan "W" ve "W " kısaltmalanyla
3
gruplandırılmıştır(Prof. Giese'nin bastırdığı metin ise, W grubunu esas alır)'.(4)
x
Bizim aşağıda söz konusu edeceğimiz Kemalpaşazâde Tarihînin IV. defterinde
kaydolunan olayların özetleri, W grubunda görünmez, ancak W grubundaki
3 t
{l)Ğihannüma: Die altosmanische Chronik des Mevlana Mehemmed Neschri, Band I: Einleitung
und Text des Cod. Menzel, (haz.) Fr. Taeschner, Leipzig, 1951.
(2)Ménage, 1964, s.29-30,41-53,81; İnalcık, 1965, s.670. Ancak Prof. İnalcık, Menzel nüshasıyla
ilgili olarak Prof. Ménage'in görüşüne karşı daha ihtiyatlı bir tavır takınmıştır.
<3)Ménage, 1964, s50-51. Prof. İnalcık da İbn Kemal'in Ate^ri Tarihi'nin mufassal bir kopyasından
faydalandığım söyler(lnalcık, 1962, s.167).
(4) Ménage, 1962, s.172; Ménage, 1967, s.314-315.