(tefsir) anabilim dalı kur'an'ın an

299 Pages·2007·1.83 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (TEFSİR)
ANABİLİM DALI

KUR’AN’IN ANLAŞILMASINDA SÖZLÜ HİTABIN ROLÜ

Doktora Tezi

Süleyman Gezer

ANKARA 2007
I
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (TEFSİR)
ANABİLİM DALI

KUR’AN’IN ANLAŞILMASINDA SÖZLÜ HİTABIN ROLÜ

Doktora Tezi

Süleyman Gezer

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Halis Albayrak

ANKARA 2007
I
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (TEFSİR)
ANABİLİM DALI

KUR’AN’IN ANLAŞILMASINDA SÖZLÜ HİTABIN ROLÜ

Doktora Tezi

Tez Danışmanı: Prof. Dr. Halis Albayrak

Tez Jürisi Üyeleri

Adı ve Soyadı İmzası
………………………….....................................................................................................
………………………….....................................................................................................
………………………….....................................................................................................
………………………….....................................................................................................
………………………….....................................................................................................
Tez Sınav Tarihi…………………………
II
İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR……………………………………………………………………. V
ÖNSÖZ……………………………………………………………………………….VI
GİRİŞ…………………………………………………………………………………1
I. Araştırmanın Konusu ve Önemi……………………………………………………………1
II. Yöntem ve Kaynaklar ……………………………………………………………………..5
GENEL ÇERÇEVE………………………………………………………………….9
1. Genel Olarak Dil…………………………………………………………………………..9
2. Dil-Kültür İlişkisi Üzerine………………………………………………………………..14
3. Kur’an-Dil İlişkisinin Mahiyeti Üzerine…………………………………………………19
I. BÖLÜM
SÖZLÜ ve YAZILI HİTAP/KÜLTÜR
A. SÖZLÜ HİTABIN MAHİYETİ……………………………………………….25
1. Dil-Söz Ayrımı…………………………………………………………………………...25
2. Sözlü Dil………………………………………………………………………………….27
B. SÖZLÜ KÜLTÜRÜN TEMEL ÖZELLİKLERİ……………………………..32
1. Bilgilerin Kaydının Bellekte Yapılışı/Yazısızlık…………………………………………32
2. Anlatım Formlarının Ritim ve Ölçü İçermesi…………………………………………….40
3. Görsele Karşılık İşitmek/İşitmenin Önceliği……………………………………………..44
4. Dilin Sesli Kullanımı/Hitabet…………………………………………………………….48
5. Geçmişe Bağlılık/Ata Kültürü……………………………………………………………52
C. SÖZLÜ HİTAP VE ANLATIM BİÇİMLERİ………………………………..57
1. Bağlamın Bilinmesinden Dolayı Bazı Sözlerin Atlanması………………………………57
2. Esas Cümlelerin Yan Cümle Olarak Kullanımı………………………………………….58
3. Kümeleme Anlatım………………………………………………………………………61
4. Tekrarlı Anlatım…………………………………………………………………………63
5. Tutucu-Gelenekçi Zihin Yapısına Bağlı Anlatım……………………………………….66
6. İnsan Merkezli Anlatım Biçimleri………………………………………………………67
I
7. Mücadeleci ve Polemiğe Dayalı Anlatım Biçimi…………………………………………69
8. Duyguların Paylaşımına Dayalı Anlatım Biçimi………………………………………….73
9. İşlevsel ve Somut Anlatım Biçimi………………………………………………………...75
D. YAZILI HİTABIN MAHİYETİ…………………………………………………82
1. Yazılı Dil……………………………………………………………………………….....83
2. İletişim Biçiminde Meydana Gelen Değişimler…………………………………………..85
E. YAZILI KÜLTÜRÜN TEMEL ÖZELLİKLERİ……………………………..90
1. Evrensellik kazanması……………………………………………………………………92
2. Soyut, Eleştirel Düşünce ve Yorumun Ortaya Çıkışı…………………………………….94
F. SÖZLÜ VE YAZILI HİTAP ARASINDAKİ BAZI FARKLAR ÜZERİNE 101

II. BÖLÜM
KUR’AN HİTABININ SÖZLÜ KÜLTÜR ve DİL AÇISINDAN
DEĞERLENDİRİLMESİ
A. TARİHİ ARKA PLAN-YAZI KÜLTÜRÜ ve ALGILANIŞ BİÇİMİ………110
1. Araplar ve Yazının Yaygınlığı…………………………………………………………..110
2. Yazı Karşıtı Tutum ve Nedenleri………………………………………………………..114
3. Yazı Malzemelerinin Durumu…………………………………………………………..120
4. Arap Toplumunun Ümmî Olarak Nitelenmesi ve Bunun Çağrışımları…………………122
B. KUR’AN’DA SÖZE ve YAZIYA İLİŞKİN BAZI KELİMELER ve
ANLAMLARI……………………………………………………………………..129
1. Söze İlişkin Bazı Kelimeler ve Anlamsal İçerikleri……………………………………..129
2. Yazıya İlişkin Bazı Kelimeler ve Anlamsal İçerikleri…………………………………..138
KUR’AN’DA SÖZLÜ ANLATIM BİÇİMLERİ
A. MÜBHEMLER (BELİRSİZ ANLATIMLAR)………………………………146
B. MÜBHEM ANLATIMLARIN NEDENLERİ……………………………….151
C. KUR’AN’DA GEÇEN BAZI MÜBHEM KELİME VE ANLATIMLAR…155
1. İşaret İsimleri……………………………………………………………………………155
2. İsm-i Mevsuller…………………………………………………………………………159
3. Zamirler…………………………………………………………………………………163
II
4. Cins İsimleri……………………………………………………………………………..165
5. Belirsiz Zaman Zarfları………………………………………………………………….166
6. Belirsiz Mekân İsimleri ve Mekân Zarfları……………………………………………...169
D. SÖZLÜ DİL AÇISINDAN YEMİNLER……………………………………..177
1. İslam Öncesi Arap Toplumunda Yeminin Yaygınlığı…………………………………..179
2. Kur’an’da Yeminlerin Yaygınlık Alanı…………………………………………………182
3. Sözlü Kültürlerde Bir Güven Unsuru Olarak Yeminler…………………………………189
E. TEKRARLAR………………………………………………………………….189
1. Tekrar Çeşitleri………………………………………………………………………….195
2. Tekrar Konusunda Öne Sürülen Gerekçeler…………………………………………….197
3. Kıssaların Tekrarı………………………………………………………………………..204
F. SÖZLÜ DİL AÇISINDAN KUR’AN’DA HAZF OLGUSU…………………209
G. HAZFİN YAPILMASINI GÜNDEME GETİREN BAZI ÖZELLİKLER…212
1. Hazfin Bizzat Akıl Tarafından Bilinmesi ve Tayin Edilmesi…………………………...212
2. Bir Ayette Yarım Bırakılan Bir Sözün Başka Bir Ayetle Tamamlanması……………...213
3. Muhataplar Tarafından Bilinen Niteliklerin Tekrar Gündeme Getirilmemesi………….214
4. Sözde Anlaşılma Unsurunun Bulunması………………………………………………..217
5. Olgudan (Bağlamdan) Anlaşılmasından Dolayı Hazf Yapılması……………………….218
H. KULLANILAN CÜMLE YAPILARINA GÖRE HAZF ÇEŞİTLERİ……..220
1. Anlatımda Bazı Cümlelerin Hazf Edilmesi……………………………………………..220
2. İsim Cümlesinde Yapılan Hazf………………………………………………………….220
3. Bazı Edat ve Kelimelerde Yapılan Hazf………………………………………………...223
4. Fiil Cümlesinde Meydana Gelen Hazf…………………………………………………..226
III. BÖLÜM
SÖZLÜ BİR METİN OLARAK KUR’AN ve ANLAŞILMASI
A. ANLAM-BAĞLAM İLİŞKİSİ VE KUR’AN METNİ………………………228
1. Kur’an’ın İlk Muhatapları ve Anlam…………………………………………………….229
2. Anlam-Bağlam İlişkisi…………………………………………………………………..235
3. Kültürel-Genel Bağlamın Bilinmesi…………………………………………………….244
4. Anlamın Bir-Şimdi İçerisinde Oluşması………………………………………………..255
III
5. Soru-Cevap İlişkisi ve Anlam…………………………………………………………..257
B. KUR’AN HİTABININ SÖZ-EYLEM İLİŞKİSİ AÇISINDAN
DEĞERLENDİRİLMESİ…………………………………………………………262
1. Metin-Eylem İlişkisi Açısından Kur’an…………………………………………………262
SONUÇ…………………………………………………………………………….270
BİBLİYOGRAFYA……………………………………………………………….277

IV
KISALTMALAR
A. Ü. İ. F. : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.
age. : Adı geçen eser.
agm. : Adı geçen makale.
b.y. : Basım yeri yok.
b.k. : Bakınız.
çev. : Çeviren.
D.İ.B. : Diyanet İşleri Başkanlığı.
der. : Derleyen.
DİA : Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
ed. : Editör.
G.Ü. : Gazi Üniversitesi.
h. : Hicri.
İ.Ü. : İstanbul Üniversitesi.
M.Ü.İ.F. : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.
mtb. : Matbaası.
nşr. : Neşreden.
ö. : Ölüm Tarihi.
T.D.K. : Türk Dil Kurumu.
t.y. : Basım tarihi yok.
tahk.: : Tahkik eden.
yay. : Yayınları

V
ÖNSÖZ
Tefsir, Hz.Peygamberin hayatta olduğu dönemden itibaren başlayarak ortaya çı-
kan ve daha sonra gelişen bir disiplindir. İlk dönemlerde tefsir faaliyetinin, sahabenin
anlayamadığı veya anlamakta güçlük çektiği konularda Peygambere soru sormalarından
ibaret olduğu söylenebilir. Peygamberin tefsir uygulaması ise muhatabın içinde bulun-
duğu duruma göre kapalı olan yerlerin veya az kullanılan bir kelimenin anlamının açık-
lanmasından oluşuyordu. İlk dönemlerde Kur’an’ın anlamı konusunda fazla bir ihtilafın
yaşanmamış olması büyük ölçüde muhatapların ilk elden bilgilere sahip olmaları ve
Kur’an’a doğrudan muhatap olmalarına bağlanabilir. Kur’an hitabının sözlü hitab duru-
mundan yazılı hitaba dönüşmesi ve muhatap çevresinin genişlemesiyle birlikte yeni an-
lam sorunları ortaya çıkmıştır. Ulumu’l-Kur’an eserleri bu dönüşümü Kur’an metni üze-
rinden yola çıkarak aşmaya çalışmışlardır. Özellikle mübhemat, yeminler, hazf, tekrar-
lar, müşkil ifadeler, nasih-mensuh, takdim-tehir, ayetler ve sureler arası tenasüp gibi ko-
nuları ele alarak tartışmışlardır. Bu sayılan konular hiçbir zaman ilk muhataplar tarafın-
dan sorun olarak görülmemiştir. Sorun olarak görülmemesi büyük ölçüde, dilin referan-
sının açık ve vahyin hitabî bir karakterde olmasına bağlanabilir.
Kur’an’ın yorumlanması ve anlaşılması geçmişte olduğu gibi günümüzde hala
geçerliliğini korumaktadır. Müslümanlar tarihten bu yana sözlü kültürden yazılı kültüre
geçişle birlikte veya deyim yerindeyse şifahî gelenekten kitabî geleneğe geçişle birlikte
çeşitli sorgulamalar başlamıştır. Bu yorumlama etkinliklerinde yorumcunun bağlı kaldı-
ğı birtakım yöntemlerin olması, yorumların daha yerinde ve sahih olmasına katkıda bu-
lunur. Kur’an’ın yorumlanması ve tefsir çalışmalarında kullanılan dilin ve oluştuğu kül-
türün çeşitli yönleriyle incelenmesi, metnin ait olduğu yere yerleştirilmesi gerekir. Bu
ise tefsir çalışmalarında kültür tarihine önem verilerek varılabilecek bir sonuçtur.
Kur’an metninden yola çıkarak Kur’an’ın oluşum ve teşekkül sürecinin tespiti
mümkün olmamasından dolayı, Kur’an’ın indiği dönemde kullanılan kültür ve dili mer-
keze alarak bir çalışma yapmayı düşündük. Çünkü gerek tercümelerde gerekse tefsir ça-
lışmalarında Kur’an’ın metin yapısı ve bunun dayandığı kültürün önemli olduğunu dü-
şünüyoruz. Kur’an’ın içinde şekillendiği kültür büyük ölçüde sözlü bir kültür olarak kar-
şımıza çıkmaktadır. Sözlü bir kültürde yaşayan toplumun kendine ait birtakım özellikle-
rinin olması kaçınılmazdır. Bunların ortaya çıkarılması daha köklü çalışmalar yapmayı
gerektirse de, bu özelliklerin çoğu Kur’an’ın indiği toplumun dilinde ve kültüründe bu-
lunmaktadır. Aslında Ulumu’l-Kur’an eserlerinde Kur’an’ın metin yapısı ve sözellik bo-
yutu dikkate alınmış ve bunun üzerinden birtakım çıkarımlarda bulunulmuştur.
VI
Sözlü kültürden yazılı kültüre geçişle birlikte Kur’an’ın belli bir dönüşüm kazan-
dığı açıktır. Özellikle Kur’an’ın sözlü ve yazılı kültür arasında geçişi sağlayan ayırıcı bir
metin olmasından dolayı Kur’an’ın oluşum sürecinin dikkate alınması daha bir önem
kazanmaktadır. Çünkü Kur’an’ın oluşum sürecinde kullanılan dil, sözlü kültüre ait özel-
likler taşıyan hitabî bir dildir. Muhataplarına seslendiği bu dil daha sonraları yazıya ge-
çirilerek mushaf halini almıştır. Muhatapların farklılaşması sonucu veya başka bir deyiş-
le Kur’an’ın sözlü hitaptan yazılı hitaba dönüşmesiyle birlikte mahiyeti ve anlamı konu-
sunda birtakım değişimler olmuştur. Bu açıdan sözlü ve yazılı kültürün dikkate alınma-
sının, Kur’an hakkında meydana gelen dönüşümlerin yakalanması bakımından önemli
olduğunu düşünüyoruz.
Bu çalışmanın birinci bölümünde sözlü kültür ve bunun dayandığı zihinsel yapı-
nın temel özellikleri hakkında bilgi verilerek Kur’an metninin dayandığı kültürel alt yapı
irdelenecektir. Ayrıca Kur’an’ı anlamada temel teşkil edecek olan sözlü ve yazılı kültür
arasındaki bazı farklara yer verilecektir. Daha sonraki bölümde ise Kur’an metni, sözlü
dil ve kültür bakımından ele alınarak, Kur’an metninde ve üslubunda mevcut olan tek-
rarlar, yeminler, mübhem anlatımlar ve hazf gibi konulara değinilecektir. Son bölümde
ise genel bir değerlendirmenin yanı sıra sözlü bir metin olan Kur’an’ın nasıl anlaşılması
ve yorumlanması gerektiği üzerinde bazı değerlendirmelerde bulunulacaktır.
Tez izleme jürisinde bulunan hocalarım Prof. Dr. Nahide Bozkurt ve Prof. Dr.
Ömer Özsoy’a katkılarından dolayı teşekkür ederim. Bilhassa bu çalışmanın şekillenme-
sinde görüş ve eleştirilerini benden esirgemeyen hocam Prof. Dr. Halis Albayrak’a şük-
ranlarımı ifade etmek isterim.

Süleyman Gezer
VII