Table Of Content

“Azərbaycan məktəbi” 2013/5 Müəllim şəxsiyyəti MÜƏLLİM ŞƏXSİYYƏTİ VƏ MÜƏLLİM NÜFUZU BARƏDƏ Buludxan Xəlilov Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin professoru, filologiya elmləri doktoru Açar sözlər: müəllim, elm, mədəniyyət, şəxsiyyət, pedaqogika, tələbə, təhsil, tərbiyə. Ключевые слова: учитель, наука, культура, личность, педагогика, студент, образование, воспитание. Key words: teacher, science, culture, personality, pedagogy, student, education, upbringing. Azərbaycan xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı di. Əslində təkcə mən yox, bütün kur sumuz, nəs rimizin görkəmli nümayəndəsi olmaqla hətta deyərdim ki, bütün fakültəmiz həyəcan ya na şı, həm də böyük pedaqoq, müdrik keçirirdi. Çünki belə mühazirələrə bütün fa- müəl lim kimi tanınmışdır. Onun peda qoji kültə toplaşırdı, başqa şöbələrdən də gələn- fəaliyyətindən, şəxsiy yətindən bəhs edər kən lər olurdu. Mən hiss etdim ki, Əli müəl lim böyük pedaqoqun bu sahə dəki işinə bir də həyəcan keçirir...”. Tə ləbənin mə ruzə nəzər sal maq lazım gəlir. İ.Şıxlının pedaqoji söy ləməsi və bütün fakü l tənin bu məruzəni gö rüşlərində müəllim nüfuzuna dair fikirlər dinləməyə toplaşması adi hal deyildi. Yaxşı geniş yer tutur. Hər şeydən əvvəl o düşü- bir işin, fəaliy yətin ənənəyə çevrilməsi, nürdü ki, mə suliyyət hissi və ümumiyyətlə, yaxud da ənənənin qorunub sax lanılması məsuliy yətli olmaq bütün uğurların açarıdır. baxımından bu hadisə ibrətamiz dir. Nə edək Bütün uğur lar məsuliyyətdən keçir, məsuliy- ki, yaratmaq vacibdir, çalışmalıyıq ki, bu yətdən qol–qanad açır, məsuliyyətdən qida- ənənələr unudulmasın. la nır. Mə suliyyət olmayanda uğurdan, nai- İsmayıl müəllim pedaqoji fəaliyyətini liy yət dən danışmaq əbəsdir. Çətinliklər o Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində vaxt dəf edilir ki, məsuliyyət zəhmətlə bir- davam etdirmişdir. O da öz müəllimləri ləş sin. Mə suliy yətlə zəhmət uğurun qoşa qa - Ə.Sul tanlı, M.Rəfili, C.Xəndan, F.Qasımza- na dı dır. Belə bir məsuliyyətlə zəhmətin bir - də kimi gözəl mühazirələri ilə yadda qal mış- liyi elə İs mayıl Şıxlının özünün də həyatına dır. Onun simasında deyə bilərik ki, müəllim aiddir. Hələ Bö yük Vətən müharibəsi təhlü - mühazi rə sinin keyfiyyətli olması ilə fərqlən- kəsinin hiss edil diyi bir vaxtda, gərginlik za - məlidir, tələbələri tərəfin dən sevilməsi üçün manında ona tapşırılmış bir məruzə barədə müəllim mühazirəni sinə dən oxumalıdır, yazırdı: “Mən belə həyəcanlı günlərin bi rin - fakt ları, hadisələri əz bər dən bilməlidir. Düz- də, axşam “Maqbet” haqqında məruzə edə si dür, mü hazirə mətni nin olması da vacib şərt- oldum. Yaman qorxurdum. Əli Sultan lının dir. Bu, müəllimin məsuliyyətini artırır, önün də məruzə etmək mənə çox çətin gə lir - ildən–ilə mü hazirə mətni təkmilləşir, yeni- 71 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ləşir. Ancaq mühazirə mətnin dən asılı qal- müəllimi dinlədikdə ayırd edə bilmirdik ki, maq ol maz. Bu asılılıq mə suliyyəti azaldır, mühazirə dəyik, yoxsa tamaşada. Əli müəl- müəl li min danışığını canlı etmir. Mühazirə lim müəl limlik məharətinə aktyorluq iste da- müha zirəçi tərəfindən sinə dən söylənəndə dını da əlavə edirdi. Onun təsiri ilə biz Bay- canlı və cəl b edici olur. İsmayıl müəllim ron kimi dalğınlaşır, Hamlet kimi kədərlənir, məhz belə ustad pedaqoq idi. “məhvə rindən çıxmış dünyanı öz məhvərinə Bir də müəllimin bir xoşbəxtliyi də qaytar maq istəyir”dik. Bir sözlə, gah şair ondadır ki, onun layiqli yetirmələri olsun. olur, gah Jan Valjana dönür, gah da dünyanın Layiqli ye tirmələr, tələbələr müəllimin sirrini dərk etmək istəyən Fausta çevrilirdik. ömrünü uzadır, onun əhvali – ruhiyyəsini ar - Əli müəllim bizi yaman əfsunlamışdı. Yüz tı rır, sağ lam və gümrahlıq durumuna da kö- əl li miz də Əli Sultanlı olmaq istəyirdik”. İn- mək edir. Müəllimin layiqli yetirmələri olan- di görəsən, öz müəllimi kimi olmaq istə yən- da bilir ki, onu əvəzləyən, onun işini davam lər çoxdurmu?! Öz müəlliminin getdiyi yolu etdirən var. Əslində müəllimlik elə bir mü- getmək istə yənlər necə?! Bəli, var, ancaq qəddəs ocaq dır ki, bu ocağı həmişə yandır- bun ların sayı da çox deyil. Bunları əldə et- maq, onun isti sinə qızınmaq lazımdır. Bu mək üçün nümunəvi bir yol keçmək, nüm u- mə na da müəl limin ocağını yandıranlar onun nəvi bir mək təb keçmək, müq tə dir bir hə yat, tələbələridir. Ocağı yandıranlar yerində ömür yolu nun sahibi olmaq lazımdır. Be lə lə- olanda rahatlıq, məmnunluq və razılıq xeyir ri daha mətin, dözümlü, xeyirxah və cəmiy- – duaya çevrilir, inam və etiqad hər bir şeyi yə tə fay da verən olurlar. Asan yol keçənlər, üstələyir. hər şeyi zəhmətsiz və haqqı çat madan əldə Bunun üçün əsas şərt odur ki, müəllim edən lər üçün əqidə, məslək, amal olmur, öz- mühazirəni təsirli, emosional, dolğun və ləri və yalnız özləri üçün çalı şır, yaşayır və məzmunlu söyləməli dir. Müəllim mühazirə- fəaliy yət göstərirlər. sinin məzmununa elə girməlidir ki, hər bir İsmayıl Şıxlı müəllimlik sənətinin ger- hadisə və faktın iştirak çısı kimi danışa bil- çəkliyini və hər bir kəsin müəllimə borclu sin. Belə olanda, təbii ki, mühazirə dinləyi- olduğunu xüsusi qeyd edir. Bu, təkcə ondan cini, tələbəni sehir ləyir, öz təsiri altına salır, irəli gəlmir ki, İsmayıl Şıxlı özü müəllim tələbə bütün qayğı və problemlərini unuda- olmuş, müəllimliyin nə demək olduğunu çox raq mühazirə zamanı yalnız müəllimin mü- yaxşı bilmiş, müəllimlərin çəkdiyi zəhmətin ha zirəsinə diqqət yönəl dir. İ.Şıx lının müha- nədən ibarət olduğunu, onların keçirdiyi his- zi rələrini tələbələri məhz belə xatırlayır. ləri, psixoloji gərginlikləri yaşamışdır, həm Yaxşı mühazirə, yaxşı dərs bir gözəl- də ondan irəli gəlir ki, o, müəllim ailəsində likdir. İnsan gözəlliyə baxanda hər şeyi unu- böyümüşdür. İsmayıl Şıxlı yazır: “Mən dur, diqqəti yalnız o gözəlliyin aludəçisi ol - müəl lim ailəsində böyümüşəm. Atamın ma ğa yönəlir. Belə məqamlarda insan yan – dost ları və qohumlarımın çoxu müəllim ol- yörəsində baş verənləri də unudur. Hətta ona muşdur. Özüm də bu sahədə çalışıram. Oxu- dəyib toxunanlara da əhəmiyyət vermir. culara təqdim etdiyim “Dəli Kür” romanında Çünki o, gözəllik qarşısındadır, gözəlliklə üz da Azərbaycanda yeni tipli müəllimlərin ne- – üzədir. Gözəlliyin yaxşı mənada quludur. cə yaranmağa başladığını göstərmək istə mi- Məhz bu mənada yaxşı mühazirə, yaxşı dərs şəm. Mən “Dəli Kür” romanında Qori Müəl - gözəllikdir. Belə gözəl dərs nümunələri ilə limlər Seminariyasına həsr edilmiş səhnələri yaddaşlara əbədi həkk olumuş müəllimi Əli təsadüfən yazmamışam. Bu seminariya bi- Sultanlı barədə İsmayıl Şıxlı yazır: “Əli zim Azərbaycana çox istedadlı müəllimlər 72 “Azərbaycan məktəbi” 2013/5 və mədəniyyət xadimləri vermişdir. Bundan məz, tələ bənin üstünə qışqırmaz, ona ağır başqa, həmin seminariyanın Azərbaycan şö- söz de məzdi. O çalışardı ki, tələbə təqsirini bəsi 1918-ci ildə Firudin bəy Köçərli tərəfin- özü başa düşsün”. dən Qazağa köçürülmüş və demək olar ki, Təhsil ocaqlarının auditoriyalarında respublikamızda başqa seminariyalara nü- fənnə və müəllimə münasibət müəllimin öz mu nə olmuşdur. Həmin məktəb sonra peda- fənnini bil mə sin dən çox asılıdır. Müəllim öz qoji texnikuma çevrildi. Mən də orta təhsi- fənninin bü tün dərinliklərini və incəliklərini limi orada almışam”. bilirsə, tələbələr hə min müəllimi də, onun Müəllimlik sənəti İsmayıl Şıxlı tərə- təd ris etdiyi fənni də sevir. Düz dür, belə fin dən bütün mahiyyəti ilə aydın, müqəddəs, müəl limlərə bəzən subyektiv mü nasibətlər ülvi bir sənət kimi qiymətləndirilir. O yazır: də ola bilir. An caq belə subyektiv münasi- “Müəllimliyə sadəcə savad öyrədən bir sənət bət lər keçici və ötəri olur, tez–gec ni- kimi baxmaq ən azı bu sənətin mahiyyətini zam–intizamsız tələ bə də bilikli müəllimlə anlamamaqdan başqa bir şey deyil. Müəl- he sab laşmalı olur, onun alicənablığı və biliyi lim lik çox müqəddəs, ülvi və çətin bir sənət- qarşısında tabe olur. Bu mənada İsmayıl dir. Bu elə bir sənətdir ki, cəmiyyət ona hələ Şıxlının tarix müəl limi Əli Əliyevlə bağlı dünyagörüşü, həyat anlayışı formalaşmayan, yazdıqlarına istinad etməli oluruq: “Mən ta- pak, təmiz bir nəslin, öz gələcəyinin tər biyə- rix müəllimimiz Əli Əliyevi də unuda bilmi- sini tapşırır. Bu gənc nəslin gələcəkdə necə rəm. Əli müəllimlə bizim tanışlığımız çox insan, necə vətəndaş olmaları, heç şübhəsiz, qə ri bə oldu. Onu məktəbə yenicə təyin et- müəllimlərdən asılıdır. Bu isə çox ciddi və miş dilər. Hələ bizə dərs deməmişdi, necə mühüm bir məsələdir. Daim dəyişməkdə, tə- müəllim olduğunu bilmirdik. O da bizi tanı- zə lənməkdə olan insan nəslinin əvəzedici- mırdı. Belə vəziyyətdə bizi pambıq topla ma- lərinin tərbiyəsindən çox şey asılıdır”. ğa yolladılar. Əli müəllim də bizimlə gedəsi Müəllimlik elə bir sənətdir ki, bütün oldu. O, özünü çox sakit aparırdı. Biz isə pe şə, sənət sahibləri ona borcludur. Müəllim onun təmkin li yin dən sui–istifadə edərək, ol masa, insanlar həyatda öz yerlərini tuta alicənablığını başa düşməyərək, intizamsız- bil məz və heç vaxt peşə, sənət sahibi də ola lığa yol verir, bəzən sözünə də baxmırdıq. bilməzlər. Hər bir insanın orta məktəbdə, ali Əli müəllim isə hirs lənmirdi”. məktəbdə, həm də həyatda müəllimləri olur. İsmayıl Şıxlı bir müəllim kimi əldə Onlar heç də az olmurlar. Ancaq onların yad- etdiyi uğurlara görə ona dərs deyən müəl- da qalanları, unudulmaz və sevimli müəllim- limlərinə–Abdulla Babanlıya, Yunis Əy - ləri az olur. Belə müəllimlər sırasında ibtidai yubova, Əli Əliyevə, Əli Sultanlıya, Mikayıl sinif müəllimləri xüsusi yer tutur. Eyni za- Rəfiliyə və digərlərinə özünü borclu sayır. manda orta, ali məktəbdə dərs deyən müəl - Onları heç vaxt unuda bilmədiyini qeyd edir. lim lər içərisində də hər birimizin əbədi sev - O yazır: “Biz nə üçün keçmiş müəllim ləri- diyimiz müəllimlər olub. Bu mənada İsma - miz dən mərhum professor Əli Sultanlını yıl Şıxlının hələ Qazax Pedaqoji Texni ku - unu da bilmirik? Çünki o bizim üçün yalnız mun da oxu duğu zaman ən sevimli müəllim - müəllim deyildi, öz fənnini sevən, onun fə- lərin dən biri Abdulla Babanlı olmuşdur. daisi olan bir şəxs idi. O, ehtiraslı bir vətən- İsmayıl Şıxlı Abdul la Babanlı barədə çoxlu daş idi. Əli Sultanlı auditoriyada bizə Axil- müsbət key fiyyətlər qeyd edir və onlardan lesdən danışarkən Koroğlunun mərdliyini, birini xü susi olaraq qeyd etmək yerinə düşər. Pe nelo pa dan danışarkən azərbaycanlı qadın- O yazır: “Ba banlı müəllim heç vaxt əsəbi ləş - ların sədaqətini təbliğ edirdi. O özü ilə bəra- 73 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi bər auditoriyaya, qəlblərə gözəllik, sədaqət, min tərbiyəsi ilə məşğul olanlar, müəllimlər və tən eşqi, xalq məhəbbəti kimi ülvi duyğu- cəmiyyət qarşısında çox böyük məsuliyyət lar gətirirdi. Yaxud professor M.Rəfilinin daşıyırlar”. ehti ras və həyəcanla dolu mühazirələrini ne- İsmayıl Şıxlı müəllim üçün zəruri he- cə unutmaq olar?! Hərtərəfli zəka sahibi sab olunan şərtləri də diqqət mərkəzində olan bu adam elə maraq və ehtirasla dərs de- sax layır və bu barədə dəqiq, prinsipial, qə- yirdi ki, biz onunla birlikdə XII əsrə gedib tiy yətli mövqeyini bildirir. Məsələn, o, Ni zaminin poetik səltənətini dolaşırdıq. Ya- müəl lim üçün zəruri hesab olunan şərtlərdən xud bizdən yaşlı nəslin nümayəndələri bu birini obyektivlikdə görürdü. Müəllimlər gün də öz müəllimləri Firidun bəy Köçərlini, ara sında təsadüfi adamların çoxalmasına, Sü ley man Sani Axundovu, Abdulla Şaiqi ob yektivlikdən uzaqlaşanların artmasına hörmət və ehtiramla yad edirlər. Çünki bu mil lə tin gələcəyinə vurulan zərbə kimi in sanlar öz canlarını yeni nəslin tərbiyəsi baxırdı. yolunda fəda etmişlər. Xalq üçün yanan bu İsmayıl Şıxlı istedadlı gənclərə bi ga- müqəddəs insanlar neçə min insan qəlbində nəlikdən, laqeydlikdən də yan keçmirdi. mayaka dönmüşlər. Lakin biz bəzən bu mü- Çün ki bu, təbii ki, gənclərdə, o cümlədən də qəddəsliyi unuduruq”. istedadlı gənclərdə inam sızlıq yaradır. İste- Ümumiyyətlə, hörmət və ehtiramla dadlı gəncləri seç mək, onları düzgün istiqa- yad edilmək, gənc nəslin tərbiyəsi yolunda mət lən dirmək, on lar da inam hissini güclən- özünü fəda etmək, şam kimi yanmaq, insan- dirmək elmimizin də, təhsilimizin də, gə- ların qəlbində məşələ dönmək, tələbələrində ləcə yimizin də in ki şafına, uğuruna xidmət- inam hissini yaratmaq, bütün şəxsi məh ru - dən başqa bir şey de yil. Təbii ki, bunu unut- miy yətlərə dözərək fədakar insan olmaq heç ma malıyıq. Məhz İs mayıl Şıxlı da bunu də asan bir iş deyil. Deməli, müəllim vətən, unut mur və yazır: “Çox zaman gəncliyi- xalq, millət yolunda qəlbini məşəl kimi yan- mizin istedadsızlığından şi ka yətlər eşidirik. dırmalıdır. Öz tələbələrinin yetişməsi yolun- Onların elmə laqeyd ol malarından, zəhməti da fədakar olmalıdır. Nə üçün məhz müəllim sevməmələrindən, yün gül həyat keçirməyə bu cür olmalıdır? Buna İsmayıl Şıxlı çox çalışmalarından giley lənirik. Mən isə qətiy- obyektiv bir izah verir: “Əgər mən desəm ki, yətlə deyirəm: bizim gənclər açıqfikirli, föv- bir həkimin səhvi, müalicəni düzgün apar- qəladə zəka və baca rığa sahib gənclərdir. La- maması bir və ya bir neçə insanın həyatının kin onlara çox za man biz müəllimlər, vali- təhlükəyə düşməsi ilə nəticələnirsə və ya bir deynlər düzgün isti qamət vermirik. Biz mühəndisin səhvi, yaxud qabiliyyətsizliyi bu onlarda olan ədalət və doğruluğa inam hissi- və ya digər qurğunun başa çatmaması ilə ni tapdalayırıq. Biz unuduruq ki, tələbə öz nəticələnirsə buna qismən dözmək olar, yə - müəlliminə ən doğ rucul, nümunəvi və əda- qin ki, məni qınamazlar. Ancaq müəllimin lətli insan kimi baxır. Tələbə özünü müəl- səhvi, onun savadsızlığı və amansızlığı bü - liminə bənzətmək, onun yolu ilə getmək töv bir nəslin şikəstliyinə səbəb olur. Başqa istəyir. Tələbə ürəyinin sir rini inandığı müəl- naqisliklərlə mübarizə aparmaq, onu aradan limi ilə bölüşməyə çalışır. Bunun əvəzinə qaldırmaq üçün yollar tapmaq mümkündür. laqeydlik və subyektivlik, tərəfgirlik görən- Lakin zehni naqisliyi, mənəvi şikəstliyi mü - də onların inam hissi itir. İnamsızlıq isə ba rizə aparmaqla aradan götürmək, cəmiy - böyük bəladır. yətin beyninin düz işlənməsinə son qoymaq Hər bir peşə, sənət sahibi sosial mə su - çox çətindir. Məhz buna görə də zehni alə - liyyətini hiss etmədən irəli gedə bilməz, 74 “Azərbaycan məktəbi” 2013/5 uğur qazana bilməz, onun uğuru cəmiyyətə yolda kimdən nəyi öyrəniblərsə, onu öz- də fayda verməz. Ona görə də müəl lim- lərinə müəllim hesab ediblər. Adətən şairlər, lərimiz də, tələbələrimiz də sosial məsuliy- yazıçılar sevdikləri şair və yazıçıların əsər- yətini hiss etməlidir və gələcəyimiz naminə lərini diqqətlə oxuyur, onların qələm təcrü- əllərindən gələni əsirgəməməlidirlər. bəsindən faydalanırlar. Bu mənada İsmayıl Həmişə Azərbaycan cəmiyyətində xid- Şıxlı yazır: “Mirzə İbrahimova bir də ona məti olan, nüfuzu olan, camaat arasında hör- görə müəllim deyirik ki, o, sözün həqiqi mə- məti olan adamlara müəllim deyə müraciət nasında bizə necə yazıb-yaratmağı, nəyi ediblər. Müəllim sözü ehtiram əlaməti olaraq necə təsvir etməyi öyrətmişdir. O, bizim əl- işlənmiş, insanlara dərs verən (həyat dərsi yazmalarımızı əlində qələm diqqətlə oxu- ve rən, həyatı öyrədən, dünyanın gəliş–ge- muş, nəyi artırmağı, nəyi ixtisar etməyi gös- dişini başa salan, yol göstərən), elm öyrədən tərmiş, təsvir etdiyimiz qəhrəmanların can- adamlara müraciət forması kimi işlənmişdir. lan ması və bir xarakter səviyyəsinə yük- Öz sənətinin, peşəsinin, ixtisasının nüfuzlu, səlməsi üçün hansı bədii vasitələrdən isti- hörmətli adamlarının hər birinə ehtiram fadə etməyi göstərmişdir”. əlaməti kimi müəllim deyilibdir. Bu söz Həyatda öz yerini axtaranlara, xüsusilə kimin adının yanında işlənibsə, təkcə onu də gənclərə düzgün istiqamət göstərənlərə, hörmət və izzətə mindirməyib, həm də onu öz həmkarları arasında ağlı, zəkası ilə məsuliyyətli, ədəb-ərkanlı olmağa məcbur seçilənlərə, missiyası xeyirxahlıqdan ibarət edibdir. Müəllim sözü hansı ada qoşularaq olanlara, kimin kim olduğunu sübut edənlərə işlənibsə, bu, hörmət əlamətindən başqa, və neçə-neçə müsbət keyfiyyətləri özündə həmin adam barədə nümunəvi adam, nüfuz birləşdirənlərə, onu fəaliyyətində nümayiş sahibi olan adam, başqalarına təsir edən, yol et di rən lərə, əməlində təsdiq edənlərə müəl- göstərən adam təsəvvürü yaradıbdır. Bu lim deyiblər. Belələri keçmişdə də olub, indi barədə çoxlu misallar gətirmək olar. Belə də var və gələcəkdə də olacaqdır. Onlar yüz- misallardan biri də İsmayıl Şıxlının Mirzə lərin, minlərin və milyonların içərisində se- İbrahimov haqqında dedikləridir. İsmayıl çilirlər, fərqlənirlər. Onlar çoxları kimi hər Şıxlı yazır: “Biz hamımız ona sadəcə olaraq bir şeyə nə olsun demirlər. Ətraflarında və Mirzə müəllim” deyirik. Bu, təsadüfi deyil. cəmiyyətdə baş verən hadisələrə biganə qal- Çünki Mirzə İbrahimov sözün həqiqi məna- mırlar. Bütün məsələlərə həssas və diqqətli sında bütöv bir ədəbi nəslin tərbiyəçisi və olurlar. Gördükləri işin müqabilində kimlər- müəllimi olmuşdur. Ona görə də bu sevimli dənsə nəyisə ummurlar. Necə deyərlər, gözə yazıçının adının sonuna ehtiram əlaməti kül üfürmürlər. Özlərini gözə soxmurlar və olaraq “müəllim” sözünü əlavə edirik. Bunu kimlərəsə xoş gəlsin deyə fəaliyyət göstər- iki cür başa düşmək olar. Birincisi, Mirzə mirlər. Harda olsalar, nəyi görsələr, nədən müəllim öz əsərləri, odlu-alovlu çıxışları, el - danışsalar yüz dəfə ölçüb, bir dəfə biçirlər. mi və publisist məqalələri ilə, ictimai hə - Başqaları kimi tez-tez səhvlərə yol vermir, yatdakı davranışı və şəxsi fəaliyyəti ilə bizə etdiklərinin müqabilində qazanc axtarmırlar. örnək olmuşdur. Biz onun əsərlərindən və - Onların dəyərini cəmiyyətin özü, ictimai rəy, tənə məhəbbəti, yüksək amal uğrunda qram-qram qazandıqları üzə çıxarır, yaşadır, vuruşmağı, böyük ideallara sahiblənməyin qoruyub saxlayır və başqalarına təqdim edir. yollarını öyrənmişik”. Belələrinin fəaliyyətindən başqaları örnək Yaradıcı adamlar həmişə axtarışda kimi, nümunə kimi danışır və onların ba- olur. Onlar həmişə öyrənməyə can atır, bu rəsində yazırlar. Necə ki, Mirzə İbrahimov 75 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi barədə İsmayıl Şıxlı yazır: “Müharibədən məsindən asılı olmayaraq özlərinə müəllim aza cıq sonra Mirzə müəllimin Yazıçılar sayırlar. Özlərini belə müəllimlərin, əsl İttifaqında təşkil etdiyi “Gənclər günü”nün müəllimlərin tələbələri kimi hiss edirlər. fəaliyyətini bütöv bir ədəbi məktəbə bən- Özlərini hər hansı orta məktəbin yox, hər zətmək olar. Hər həftənin Cümə günü ədə- hansı ali məktəbin yox, hər hansı fakültənin biy yat həvəskarları onun başına toplaşardı. yox, belə müəllimlərin məzunu hesab edir- Burada cəbhədən qayıdanlar da vardı, orta lər. Bu mənada İsmayıl Şıxlı Mirzə İbra hi- məktəbi yenicə qurtaranlar da”. İsmayıl Şıxlı mov barədə yazır: “Mirzə müəllim müzaki- davam edərək yazır: “...Mirzə müəllimin rələrdə amansız və həssas idi. Bədii əsərlərin ma hir bir sükançı kimi gəncliyi yeni yaradı- qiymətində tələbkarlıqdan bir addım da olsa cılıq yollarında düzgün istiqamətləndirildi. geri çəkilməzdi. Onun qayğısı məhz tələb- O, bi zim şeir, hekayə, oçerk, povest, poema karlıqla şərtlənirdi. Bu sınaqlardan çıxanları və ro manlarımızın oxunuşunu təşkil etməklə isə o özü seçir və Yazıçılar İttifaqına qəbul yanaşı, o zaman rus ədəbiyyatında yaranan edirdi. İndi hərdən o günləri yada salıb zara- “Ağcaqayın”, “Moskvadan uzaqlarda” kimi fatla “Biz hamımız “Gənclər günün”dən çıx- ro manların müzakirəsini də keçirirdi ki, mışıq” deyəndə, heç şübhəsiz, ilk növbədə lazım olan cəhətləri əxz edək”. Mirzə müəllimi xatırlayırıq”. Əsl müəllim kimi yaşayanlar həm də Heç şübhəsiz, indi cəmiyyətimizin bir məktəb yaradırlar. O məktəbin öz üslubu müxtəlif sahələrində fəaliyyət göstərən nü- və yolu olur. Bunu həmin məktəbi yaradan fuzlu insanlar, eləcə də elmin müxtəlif sahə- müəllimin orijinal kimliyi, orijinal fəaliy- lə rindəki nüfuz sahibləri öz müəllimlərini və yəti, hər bir kəsdən və çoxlarından fərqli onların tələbəlik illərində nüfuz sahibi olan obyektivliyi, prinsipiallığı, özünü insanlara, müəllimləri xatırlayır, özlərini həmin müəl- cəmiyyətə xərcləmək keyfiyyəti və eləcə də lim lərin yaratdığı məktəblərin məzunu hesab digər keyfiyyətləri müəyyənləşdirir. Belə edirlər. Bütün sahələrdə olduğu kimi, filolo- olduqda nəinki belə müəllimlərin tələbələri, giya sahəsində də belə müəllimlər az olma- hətta belə müəllimlərin dərs demədiyi mışdır. Məsələn, Bəkir Çobanzadə, Əli Sul- gənclər, tələbələr də özlərini onların tələbə- tanlı, Mikayıl Rəfili, Cəfər Xəndan, Əbdül- ləri sayırlar. Ona görə ki, belə müəllimlərin əzəl Dəmirçizadə, Feyzulla Qasımzadə, fəaliyyəti bütün gənclərin və tələbələrin ürə- Ağaməmməd Abdullayev, Muxtar Hüseyn- yincə olur. Həmin müəllimlər barədə danı- zadə, Məmmədağa Şirəliyev, Şıxəli Qurba- şılanlar, deyilənlər, yazılanlar gəncləri, tələ- nov, Əhəd Hüseynov, İsmayıl Şıxlı və s. bələri o qədər razı salır ki, onlar əsl müəl- Azərbaycan elm, təhsil tarixində Qori limləri öz müəllimləri kimi qəbul edir, Müəllimlər Seminariyasının oynadığı rol onunla fəxr edirlər. əvəz sizdir. Bu seminariyanın məzunları Bizim hər birimiz oxuya-oxuya, öy - Azər baycan elm və təhsil tarixinə elə kori- rənə-öyrənə yaşayırıq və fəaliyyət göstəri - feylər bəxş edibdir ki, onların adı bütöv lük- rik. Ancaq oxuduqlarımızdan, öyrəndikləri - də xalqımızın tarixinə qızıl hərflərlə yazıl- miz dən, eşitdiklərimizdən ən yaxşı nümunə- mış dır. Həm burada dərs de yən müəllimlər, ləri əxz etməyə çalışırıq. Bu mənada cəmiy - həm buranın məzunları Azər baycan pedaqoji yətdəki hər bir gənc, tələbə də əsl müəllimlər fikir tarixində xüsusi bir mərhələdir. Qori barədə oxuduqlarını, eşitdikləri və gördüklə - Müəllimlər Semina ri yası Azərbaycana iste- rini yaxşı nümunə kimi əxz etməyə çalışırlar. dadlı müəllimlər, gör kəmli mədəniyyət xa- Belə müəllimləri onlara dərs deyib–demə - dimləri vermişdir. Hər şeydən əvvəl, burada 76 “Azərbaycan məktəbi” 2013/5 çoxlu müsbət cəhətlər, daxili nizam-intizam lərdən biri kimi İsmayıl Şıxlının yazdıqları- qaydaları, tələbkarlıq və baş qa məsələlər ol- na istinad edək: “Nazik, ucaboy, dalğalı sa- ma saydı, yəqin ki, Qori Müəl limlər Semi- çını səliqə ilə daramış bir oğlan isə kənara nariyası Azərbaycana iste dad lı müəllimlər, çə kilib (söhbət Mehdixandan gedir – B.X.) görkəmli mədəniyyət xa dim ləri verə bilməz- heç kəsə qarışmırdı. O, ayaq üstə gəzinir, öz- di. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, bu özünə nə isə danışır, gah dayanıb fikrə gedir, se minariyanın ənənəsi o qədər güclü olmuş- gah da əl-qol atıb səsini ucaldırdı. Elə bil ki, dur ki, hətta 1918-ci ildə bu seminariya onu heç nə maraqlandırmırdı. Əgər enlikü- Firudin bəy Köçərli tərəfindən Qazağa köçü- rəkli, tökməbədənli, ortaboy bir oğlan ona rül dükdən sonra da Azərbay canda başqa yanaşmasaydı, bəlkə də o, axşama qədər seminariyalara nümunə olmuşdur. Sonra bu, beləcə öz-özünə danışacaqdı. Ancaq yoldaşı Qazax Pedaqoji Texnikumuna çevrilmişdir. onu fikirdən ayırdı. İsmayıl Şıxlı da burada təhsil almışdır. Odur - Ay Mehdixan, Səmədi görmədinmi? ki, o, buranın bir sıra müsbət cəhətləri ba rə- Dostunun gəlişindən o qədər də razı də yazır: “...Qazax Pedaqoji Texnikumu Qo- olmayan oğlan qaşqabağını tökdü. ri Müəllimlər Seminari yası nın bir sıra müs- - Ə, bu saat öz başımın hayındayam. bət cəhətlərini, o cümlədən da xili intizam - Nə olub ki? qaydalarını eynilə saxlamışdı. Tə ləbələr - Sabah dərs deyəcəyəm. Hesabdan dövlət hesabına yeməklə və pal tarla təmin nümunə dərsim var. edilirdi. Məktəb bir növ qapalı idi. Dərslər- Oğlan gülümsündü. dən və nahardan sonra azacıq is ti rahət edər - Mən də deyirəm nə olub, dərs deyə - və axşam məşğələlərinə başla yırdıq. Heç kəs cəksən de, daha qaşqabağını niyə tökübsən? məşğələ zamanı vaxtını boş keçirə bilməzdi. - Sən də qəribə adamsan, ay Mirqa- Bu intizam, şübhəsiz, dərs keyfiyyətinə sım, - deyə Mehdixan daha da ciddiləşdi. yaxşı təsir edirdi”. İsmayıl Şıx lının Qori -Ə, belə Firudin bəy özü mənim dərsi- Müəllimlər Seminariyasının Qaz ağa köçü- mə gələcək. Onun qabağında sinfə girib dərs rül dük dən sonra bəzi nizam-in tizam qay- demək sənə asan gəlir? Hələ Əli əfəndini de- daları barədə yazdıqlarını qeyd etmək yerinə mirəm. Xəritədə şəhərləri gözüyumulu gös- düşər: “...Qoridən köçürülüb gə tirilmiş bu tər məsən, üzümə də baxmaz”. Görün, Meh- məktəbin tələbələrinə şəhərə çıxmağa icazə dixan müəllim müəl limlik peşəsinə nə qə dər verilmirdi. Onlar günorta yeməyindən sonra məsuliyyətlə yanaşır. İndi belə müəl limlərə axşam məşğələsinə qədər ancaq məktəbin ehtiyac böyükdür. geri yanındakı Poylu arxını keçib, “erməni İsmayıl Şıxlının Qazax müəllimlər qəbiristanlığı”na, oradan da Ağstafa çayının seminariyasından gətirdiyi bəzi nümunələri sahilinə enə bilərdilər”. yada salmadan əvvəl, bir məsələ barədə də Qori Müəllimlər Seminariyasında, hət - qeyd etmək yerinə düşər. Bu da tələbələrin ta onun Azərbaycan şöbəsinin Qazağa kö - nizam-intizamı, zəng vurulan zaman vaxtın- çürülməsindən sonra Qazax seminariyasında da auditoriyalarda olmaları və auditoriyaya da həm müəllimlərdə, həm də tələbələrdə yığışıb hərənin öz yerində əyləşməsi, müəl- məsuliyyət hissi çox güclü olmuşdur. Mə - limi səbirsizliklə gözləməsi məsələsidir. sələn, müəllimlər sabah deyəcəyi dərsin Bəzən müəllim nə qədər tələbkar olsa da, məsuliyyətini bu gündən hiss etmiş və bu görürsən ki, tələbələrin bəziləri dərsə yu ba- məsuliyyətlə bağlı olaraq böyük narahatlıq nır, zəng vurulandan sonra heç tələsmədən, hissi keçirmişlər. Bunu təsdiq edən örnək - narahat olmadan auditoriyaya daxil olur, 77 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi bununla da dərsi pozur, müəllimin və öz tə- lə keçdi. Məktəb binası yox idi. Uşaqların lə bə yoldaşlarının diqqətini dərsdən yayın- çoxu oxumağa gəlmək istəmirdi. Əsrlər dırırlar. Halbuki bu istiqamətdə də vaxtilə boyu dəftər-kitabın nə olduğunu bilməyən yaxşı ənənə olmuşdur. adamlara savad öy rətmək üçün, hər şeydən Forma və məzmun bir-birini tamam- əvvəl, onların şüu run da inqilab etmək lazım- lamalıdır. Formasız məzmun, məzmunsuz dı. Elm-mədəniy yətin əhəmiyyətini dərk forma yoxdur. Bəzən forma insanı çağırır, etmədən onun uğ run da fədakarlıq göstərmək məzmun isə heç nədir. Bəzən isə forma ada- olmaz. Meh dixan Vəkilov başa düşürdü ki, mı cəlb etmir, ancaq məzmun könüloxşayan, müəllimlik o qədər də asan iş deyildir. O, qəlbi fəth edən olur. Forma və məzmun mə- çox çalışmalı, çoxları ilə üz-üzə gəlməli idi. sələsi bütün sahələrdə var, o cümlədən elm- İş nə qədər çətin olsa, bəhrəsi də bir o qədər də, təhsildə, tədrisdə, məktəbdə, müəl limdə, şirin olar, demişlər. Doğrudan da belə oldu”. tələbədə də. Bu mənada bəzən for ma sı in sa- İndi məktəb üçün lazım olan bütün nı özünə cəlb etməyən, maddi-texniki bazası ləvazimatlar var: kitab, dəftər, qələm və s. olduqca zəif olan məktəblərimiz olub. Məktəblər kompyuterlərlə təmin olun muş- Müqayisə üçün qeyd edək ki, indi məktəb- dur. Valideynlər övladlarının yaxşı oxuması lərimizin maddi-texniki imkanları müasir üçün valideynlik borcunu yerinə yeti rir. tələblərə uyğundur. Ən ucqar bölgələrdə və Valideyn lərin böyük əksəriyyəti, demək olar kəndlərdə müasir məktəblər tikilibdir. ki, hamısı istəyir ki, onların övladları bilikli, Həmin məktəblərin maddi-texniki bazası ol- savadlı olsun, gələcəkdə hər hansı bir sahədə duq ca müasirdir. Məktəblərə olan diqqət və yaxşı mütəxəssis olsunlar. Ancaq uşaqların qayğı artırılıb, bu da dövrün, zamanın tələb- həvəsi, marağı, fədakarlığı azalıb dır. İndi lərinə uyğundur. Halbuki keçmişdə belə uşaqların məlumat, bilgi almaq im kan ları da müasir məktəblər azlıq təşkil etmişdir. Mək- genişdir. Dünyanın ən nüfuzlu uni versitet- təblərimizin maddi-texniki imkanları indiki lərində təhsil almaq imkanları da az deyil. kimi olmamışdır. Ancaq onda müəllimlərin Ancaq yenə də həvəs, maraq, cəfa keşlik cəfakeşliyi, fədakarlığı, doğrudan da, elm, əvvəlki dövrlərdə olduğundan azdır. Elə bil təhsil, savad öyrətmək yolunda əzmkarlığı ki, bir az asan, rahat yolla orta mək təbi başa danılmaz fakt olmuşdur. Onlar elm, savad, vurmaq, yenə də həmin yolla ali mək təblər- bilik öyrətmək yolunda inqilab etmişlər, də təhsil almaq, özünə əziyyət, zəh mət ver- şüurda böyük dəyişiklik yaratmış, uşaqlarda mə mək bir dəb halını alıbdır. Müəllimlərin elmə, təhsilə böyük həvəs oyatmışlar. Qori bir qismi isə asan və rahat yolla fəaliyyət Müəllimlər Seminariyasının və Qazax müəl- göstərmək, özünü əziyyətə salmamaq, elm, limlər seminariyasının məzunlarının cəfa- bilik öyrətməkdə cəfakeşliyi unutmaq yolu keş liyi Azərbaycanın hər yerinə işıq saç mış - ilə gedirlər. Bəziləri lap dilinə də gətirir ki, dır. Bu mənada Mehdixan Vəkilovun sima - cəfakeşlik, təəssübkeşlik ona qalmayıbdır. sında bəzi məqamları xatırlamaq yerinə dü - Yenə də İsmayıl Şıxlının Meh di xan Vəkilov şər. İsmayıl Şıxlı yazır: “Qazax seminariya - barədə yazdıqlarını qeyd et mə li oluruq: sının ilk məzunlarından olan Mehdixan “Mehdixan Vəkilov indi də xa tır layır ki, ilk Vəkilov bu sözləri (Firudin bəy Köçərlinin dəfə müəllimliyə başladığı kənd də uşaqların tələbələrinə müraciətini – B.X.) unutmadı. oturması üçün parta, yazı yazmağa dəftər, O, məktəbi qurtardıqdan sonra Quba, sonra qələm də yox idi. Tez-tez onun yanına gəlib: da Vartaşen (Oğuz - B.X.) rayonlarında “Ay müəllim, mənim oğlumun adını siya- müəl lim liyə başla dı. İlk günlər çox çətinlik - hıdan poz. Dədə-babamız oxuyub ki, o da 78 “Azərbaycan məktəbi” 2013/5 oxu sun? – deyənlər də var idi. Qızları mək- bütün dünyaya tanıtmışdır. Adətən istənilən tə bə cəlb etmək isə daha çətin idi. Bütün bu bir orta məktəbin, ali məktəbin elə məzunları işlərə mane olub mək təbin bağlanmasına ça- olur ki, onlar məzunu olduqları məktəblərə lışan mollalarla da toqquşmaq lazım gəlir di. başucalığı gətirir, məşhurlaşdıqda oxuyub Lakin bunların heç biri onu qorxutmadı”. təhsil aldıqları məktəbləri də tanıdırlar. Həyat və fəaliyyətində qəti, qərarlı Ancaq bununla belə, məzunu olduqları olan ları, eləcə də prinsipial, zəhmətkeş, məktəbə ömrü boyu borclu olurlar. İsmayıl əzab-əziyyətdən qorxmayanları həmişə zəfər Şıxlı Üzeyir Hacıbəyovun nüfuz qazanması, gözləyir. Sə nətindən, peşəsindən asılı olma- əsərlərinin xalq arasında geniş yayılması, ilk ya raq belə ləri həmişə yüksək zirvəni fəth andan dillər əzbəri olması sirrini aydınlaş- edirlər, yüksək zirvədə əyləşirlər. dırmağa çalışır. O yazır: “... Üzeyir Hacıbə- İnsanın tərcümeyi-halında və gələcək yo vun musiqisi sadə xalq musiqisidir, sözün fəaliyyətində ilk müəllimi, oxuduğu orta əsl mənasında milli musiqidir. Elə buna görə məktəb və orada dərs deyən müəllimlər, elə- də izahsız və şərhsiz dünyanı ayaqlayıb cə də ali məktəb, oradakı müəllimlər və gəzir, yer kürəsində yaşayan xalqların dil- mühit böyük rol oynayır. Bu mənada Qori və lərində, Çindən tutmuş Amerikaya qədər Qazax müəllimlər seminariyası çoxlarının Azər baycan ruhunu, Azərbaycan musiqisini tərcümeyi-halında böyük məktəb olmuşdur. yaşadır”. İsmayıl Şıxlı ikinci bir cəhət ba- Bu məktəbi öyrənmək, onun ənənələrindən rədə yazır: “İkinci cəhət də odur ki, Üzeyir faydalanmaq təhsilə yalnız və yalnız fayda Hacıbəyov xarakterlər, dramaturji ziddiyyət gətirə bilər. Qori və Qazax müəllimlər se- və gərginliklər yaratmaqda heyrətamiz də- minariyalarının məzunlarının isti nəfəsi rəcədə məharətlidir. Böyük sənətkar opera Azərbaycanda həmişə hiss etdiyimiz belə və musiqili komediyalarında həm də zama- məzunlardan biri də Üzeyir Hacıbəyov ol- nın ictimai-siyasi toqquşmalarını, sinfi muşdur. Mənə elə gəlir ki, Üzeyir Hacıbəyo- tənasüblərin ziddiyyətlərini çox gerçəkliklə vun xalqımızın iftixarına çevrilməsində, qələmə almışdır”. Mən deyərdim ki, ziddiy- onun dahi bəstəkar olmasında, neçə-neçə yətləri çox gerçəkliklə qələmə almaqla, yüzilliklər boyu xalqımızla addımlayacağı- surətlərin xarakterlərini, psixologiyasını, nın bir səbəbi onun istedadıdırsa, digər bir düşüncə tərzini musiqi və dramaturji zəngin- səbəbi də onun Qori Müəllimlər Seminari- liklərin vəhdətində ona görə uğurla verə yasını bitirməsidir. Bu seminariyanın onun bilmişdir ki, o, yazıçı və bəstəkar olmaqdan istedadının açılmasında və çiçəklənməsində əvvəl müəllimdir. Xalqın ruhuna, təbiətinə, yaratdığı şəraitdir, imkandır. Adətən isteda- dünyagörüşünə, tarixinə dərindən bələd olan dın imkanlarını mühit, şərait üzə çıxarmaqda müəllimdir. O, xalqın tarixinin bütün incə- heç də az rol oynamır. Bu mənada, heç şüb - liklərini dərindən bilən müəllimdir. Məhz bu həsiz ki, Qori Müəllimlər Seminariyası müəllimlik imkan vermişdir ki, Üzeyir Üzeyir Hacıbəyovun imkanlarının üzə Hacıbəyov müəllim-yazıçı, müəllim-bəstə- çıxmasında ona qüvvət, böyük ruh və kar kimi başqalarından fərqlənsin. Məhz bu tükənməz enerji vermişdir. Bizim hər biri- müəllimlik imkan vermişdir ki, Üzeyir miz qürurla deyirik ki, Üzeyir Hacıbəyov da Hacıbəyov yardıcılığında uğurlar qazansın. Qori Müəllimlər Seminariyasının məzunu Bir sözlə, Üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılı- olmuşdur. O, şöhrəti ilə bu seminariyaya ğın dakı uğurun kökü müəllimlikdən yazıçı- böyük şərəf gətirmiş, bu seminariyanın adını lığa və bəstəkarlığa doğru ayrılan yoldadır. daha da ucalara qaldırmış, bu seminariyanı Həmin yol müəllimlikdən başlayır. 79 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Müəllimlik Üzeyir Hacıbəyovun hu- İstifadə edilmiş ədəbiyyat manistliyini, qayğıkeşliyini, insanpərvər liyini, xeyirxahlığını yüzə-min qat artırmış dır. 1. Elçin. Ədəbiyyatımızın yaradıcılıq Üzeyir Hacıbəyov müəllimlərə çox diq qətlə, problemləri. Bakı, 1999. qayğıyla yanaşmışdır. İsmayıl Şıxlı ya zır ki, 2. Ağayev Ə. Seçilmiş pedaqoji onun keçmiş müəllimi Osman Əfəndiyevi əsərləri. I cild, Bakı, 2011. haqsız olaraq müəllimlikdən çı xarıblarmış. 3. Hüseynov Ə. Tənqid və ədəbi Osman Əfəndiyev vaxtilə Qori Müəllimlər proses. Bakı, 2009. Seminariyasında Üzeyir Hacıbə yovla birlik- 4. Şıxlı İ. Dəli Kür. Bakı, 1982. də oxumuşdur. O, uzun müddət Qazax rayon 5. Nəzirli Ş. Vurğun keçib bu yerlər- maarif şöbəsinin müdiri ol muşdur. Osman dən. Bakı, 1986. Əfəndiyev Bakıya – Maarif Komissarlığına 6. Salamoğlu T. Ən yeni Azərbaycan gəlməli olur. İsmayıl Şıxlını da özü ilə birgə ədəbiyyatı. Bakı, 2008. Maarif Komissarlığına apa rır. Onlar pillə- 7. Seyidov F. Azərbaycan müəllimləri- kən ləri qalxıb ikinci mərtə bə nin geniş dəh li- nin hazırlanmasında Zaqafqaziya (Qori) zinə çıxanda ortaboylu, saç ları ortadan səli- seminariyasının rolu. Bakı, 1966. qə ilə ayrılıb yana da ranmış eynəkli bir adam la qarşılaşırlar. Bu, Ü.Hacıbəyov imiş. Б.Халилов O, Osman müəllimi tanıyır və ayaq saxlayıb xeyli dayanır. Gö rünür ki, keçmişi-Qori О личности и авторитете Müəllimlər Semina ri yasındakı tələbəlik il- учителя lərini xatırlayır. Hər ikisi qucaq laşırlar. Osman müəllim xatırlayır ki, “səhər Резюме oyananda öz paltarımın izi-tozu da qalma- mış dı. Yevdokiya İvanovna (müəl limənin В статье повествуется о мыслях adını sonra öyrəndim) mənə nimdaş, amma Исмаила Шихли, личности и авторитете tərtəmiz sırıqlı pencək-şalvar verdi, ayağıma учителя. Он вспоминает свих учителей с dolamağa isti parça, dolaq verdi, hətta şi- добрыми словами. nelimi də təzələdi”. Müəllimi razı salmaq, Allahın yanında B.Khalilov bütün günahları yumaq kimi bir şeydir. Ona görə ki, Allah dünyanın əşrəfi olan insanı Teacher personality and teacher yaratdı və onun təlim-tərbiyəsi ilə məşğul influence olmağı müəllimə həvalə etdi, müəllimə tapşırdı, bir sözlə, müəllimə inandı. Müəllim Summary bu inamı qorumalı, cəmiyyət isə müəllimə ehtiram və hörmətini əsirgəməməlidir. Belə The article is dedicated to the great olarsa, cəmiyyət inkişaf edər, irəliyə doğru poet Ismail Shikhli’s personality and his gedər, təhsil tərəqqi edər, hər bir insan bu ideas about teachers. It is noted that he re- tərəqqidən faydalanar. members his teachers with great love and İ.Şıxlının yalnız pedaqoji fikirləri pleasure. deyil, eyni zamanda onun həyat yolu da bugünkü gənclər üçün əsl məktəbdir. Rəyçi: prof. Ə.Ağayev 80