tc selçuk ünverstes sosyal blmler ensttüsü temel slâm blmler anablm dalı arap dl ve belağâtı blm ...

114 Pages·2008·0.67 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
ARAP DİLİ VE BELAĞÂTI BİLİM DALI

İBN MÂLİK VE ŞEVÂHİDU’T-TAVDÎH VE’T-TASHÎH ADLI ESERİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN

DOÇ. DR. MUHİTTİN UYSAL

HAZIRLAYAN

MUSTAFA BİLİCİ

KONYA–2008

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ……………………..…………….………………………...III
KISALTMALAR………………………….………………………..V
GİRİŞ………………………….......................................................1
A. ARAP DİLİNİN KEYFİYETİ
1. Dilin Genel Tarifi.............................................................1
2. Arap Dilinin Tarihçesi .....................................................3
3.Arap-İslam Âleminde Dil Çalışmaları ..............................5
4. Arap Dilinde Lahnın Başlaması Ve İlk Dil Çalışmaları....7
5. Kur’ân Ve Hadislerin Arap Diline Etkisi..........................10
B. İSTİŞHÂD KAVRAMI VE PROBLEMLERİ
1. İstişhâdın Sözlük Anlamı.................................................13
2. İstişhâdın Terim Anlamı...................................................13
3. İstişhâdın Nahiv İlmindeki Yeri.......................................14
4. Kur’ân Ve Kırâatlarıyla İstişhâd.......................................16
5. Hadislerle İstişhâd............................................................19
a. Hadisle İstişhâda Karşı Çıkanlar Ve Delilleri...........21
b. Hadisle İstişhâdı Kabul Edenler Ve Delilleri............22
c. İki Görüş Arasında Orta Bir Yol Tutanlar.................25
6. Şiirle İstişhâd...................................................................29
BİRİNCİ BÖLÜM
İBN MÂLİK’İN HAYATI VE İLMÎ KİŞİLİĞİ
A. İBN MÂLİK’İN HAYATI...................................................32
1. Adı, Lakâbı Ve Nesebi .................................................33
2. Doğum Yeri Ve Tarihi..................................................34
3. Hocaları
a. Endülüs’teki Hocaları...............................................35
b.Doğudaki Hocaları....................................................36
4. Talebeleri......................................................................39
5. Vefatı...........................................................................44
I
B. İBN MÂLİK’İN YAŞADIĞI DÖNEM VE İLMÎ KİŞİLİĞİ
1. Yaşadığı Dönemin Kültürel Çevresi..............................45
2. İlmî Kişiliği İle İlgili Söylenenler..................................47
3. Eserleri..........................................................................51
a. Arap Dili İle İlgili Eserleri........................................51
b. Kırâatla İlgili Eserleri...............................................58
c. Hadisle İlgili Eserleri................................................58
d. İbn Mâlik’e Nispet Edilen Eserler............................59
İKİNCİ BÖLÜM
İBN MÂLİK’İN ŞEVÂHİDU’T-TAVDÎH VE’T-TASHÎH’DE İZLEDİĞİ
METOT VE ESERİN ÖZELLİKLERİ
1. Eserin Yazılış Sebebi.....................................................60
2. İbn Mâlik’in Eserinde Takip Ettiği Metot......................62
3. Muhtevâsı......................................................................68
4. Üslûbu...........................................................................71
5. Konularla İlgili Kullandığı Şevâhid Ve İlmî Değeri.......74
a. Âyetler.....................................................................74
b. Hadisler....................................................................80
c. Şiir ve Kelâmu’l-Arab..............................................87
6. Eserin Kaynakları.........................................................94
7. Eserle İlgili Yapılan Çalışmalar....................................96
SONUÇ .........................................................................................99
BİBLİYOGRAFYA........................................................................101

II
ÖNSÖZ
Arap Dili ve Edebiyatı’nın önemli âlimlerinden biri de hiç şüphesiz İbn
Mâlik’tir.
İbn Mâlik yetiştirdiği talebelerle ve ortaya koyduğu eserlerle, Arap dil
tarihinde haklı bir şöhrete sahiptir. Bu çalışma büyük dil ve kırâat âlimi İbn Mâlik
ve onun en değerli eserlerinden biri olan “Şevâhidu’t-Tavdîh ve’t-Tashîh li
Müşkilâti’l Câmıi’s-Sahîh” adlı eseriyle ilgilidir.
Bu çalışma, giriş bölümü ve bunun dışında iki ana bölümden meydana
gelmiştir. Çalışmanın giriş bölümünde Arap dilinin bazı husûsiyetleri ve Arap
dilinde önemli bir yeri olan istişhâd kavramının problemleri ele alınmıştır.
İstişhâdla ilgili olarak, âlimler arasında Kur’an’la ve Arap şiiriyle istişhâd
meselesinde önemli bir görüş ayrılığı olmayıp, daha çok hadisle istişhâd edilip
edilmeyeceği veya hangi şartlar altında hadisle istişhâd edileceği tartışılmıştır.
İstişhâd konusunda, M. Reşit Özbalıkçı’nın ‘Kur’an ve Hadis’in Arap
Gramerindeki Rolü’ adlı eseri haricinde, dilimizde başka müstakil bir eser
bulunmadığından, bu eser istişhâd konusunda bizim için yol gösterici olmuş ve
bunun dışında ulaşılabilen diğer kaynaklar ışığında, istişhâdla ilgili kapsamlı bilgi
verilmeye çalışılmıştır.
Birinci bölümde büyük dil âlimlerinden İbn Mâlik’in hayatı, ilmî kişiliği,
yaşadığı dönem ve eserleriyle ilgili ayrıntılı bilgiler verilerek, müellif bütün
yönleriyle tanıtılmaya çalışılmıştır.
İbn Mâlik’le ilgili Arap dilinde birçok çalışma yapılmasına rağmen,
dilimizde onunla ilgili ansiklopedi maddeleri haricinde detaylı bir araştırma
bulunmamaktadır. Bu nedenle bu çalışmanın esas amaçlarından olan, İbn Mâlik ve
onun ‘Şevâhidu’t-Tavdîh ve’t-Tashîh li Müşkilâti’l Câmiı’s-Sahîh’ adlı eseri
hakkında bilgi veren kaynaklar taranarak, İbn Mâlik ve bu eseriyle ilgili daha
kapsamlı ve sistemli bir şekilde bilgi verilmeye gayret edilmiştir.
İbn Mâlik’in eserleri arasında ‘Elfiyye’sinden sonra belki de en fazla
‘Şevâhidu’t-Tavdîh ve’t-Tashîh”’adlı eseri dikkat çekmiştir. Bunun en önemli
sebebi, İbn Mâlik’in meseleleri izâh ederken bu eserinde sık sık hadisle istişhâda
başvurmasıdır. Bu nedenle onun bu metodu bazı âlimler tarafından tenkit
III
edilmiştir. İbn Mâlik’in eleştirilmesine neden olan bu eserinde, onun konuları ele
alma metodu, üslûbu ve kitabın muhtevâsıyla ilgili bilgiler verilmiştir. Bunun
yanında İbn Mâlik’in görüşlerine delil olarak zikrettiği âyetlerden, hadislerden ve
Arap şiirinden örnekler verilerek, onun bazı nahiv meseleleriyle ilgili görüşleri
izah edilmiştir.
Çalışmanın sonunda eserin kaynakları ve eserle ilgili yapılan araştırmalara
yer verilerek çalışma tamamlanmıştır.
Bu çalışmada bana yardımlarını esirgemeyen Arap Dili ve Belâğatı Anabilim
Dalı başkanı Prof. Dr. Taceddin Uzun hocam başta olmak üzere, Arap Dili ve
Belâğatı öğretim üyelerinden Dr. Ayhan Erdoğan hocama, ayrıca kıymetli
zamanlarını ayırarak bana mesai harcayan ve her zaman bana destek olan, değerli
danışman hocam Doç. Dr. Muhittin Uysal’a gönülden teşekkür etmeyi bir borç
bilirim.

KONYA–2008 MUSTAFA BİLİCİ

IV
KISALTMALAR

age. : adı geçen eser
agm. : adı geçen madde / makâle
Ank. : Ankara
a.m. :aynı müellif
ae. : aynı eser
ay. : aynı yer
b. : bin
bkz. : bakınız
DEÜİFD : Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi
EAÜİFD :Erzurum Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi
EKEV : Erzurum Kültür Eğitim Vakfı
Hz. : Hazreti
H. : Hicrî
İA : İslâm Ansiklopedisi
İst. : İstanbul
MS : Milattan Sonra
MÖ : Milattan Önce
MMLA : Mecelletu Mecmeı’l-Lüğa el-Arabîyye
MEB : Milli Eğitim Bakanlığı
Mukd. : Mukaddime
MÜİF : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
MÜİFD : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
nşr. : Neşreden
ra : Radıyallahu anh
S. : sayı
s. : sayfa
(sav) : sallallâhu aleyhi vesellem
V
Tahk. : Tahkik
TDV : Türkiye Diyanet Vakfı
terc. : Tercüme
vb. : ve benzeri
vd. : ve devamı
yt. : yayın tarihi
yy. : yayın yeri

VI
GİRİŞ

A. ARAP DİLİNİN KEYFİYETİ

1. Dilin Genel Tarifi
Dil, Rabbimizin bize verdiği en büyük nimetlerden biridir. Yaratıcının
koyduğu bir kanun olarak, her canlının kendine mahsus bir iletişim biçimi vardır.
İnsanlar arasında en büyük iletişim vasıtası ise dildir.
Her milletin kendine ait bir dili olduğu gibi her milletin dilini, tarihini ve
kültürünü inceleyen ilim adamları vardır.
Seslerden müteşekkil bir konuşma sistemi olarak dili, doğulu ve batılı
birçok dil âlimi farklı şekillerde tarif etmişlerdir. Netice itibariyle ifadeleri farklı
olsa da kastettikleri mânâ hemen hemen aynıdır.
Bu tariflerden bazıları şunlardır:
a) İbn Cinnî’nin1 (392/1001) tarifi şöyledir: “Dil, her milletin istek ve
arzularını, gayelerini, düşüncelerini ifade etmelerini sağlayan ve seslerden
meydana gelmiş bir konuşma düzenidir.” 2
b) İbn Hâcib’in3 (646/1248) tarifi ise şöyledir: “Dil, mânâ için vâzedilmiş
her lafızdır.” 4
Yukarıdaki tariflerden de anlaşıldığı gibi duygularımızı ifade eden lafızlar
mânâ için konmuştur.
Ülkemizde Türk dili çalışmalarında önemli bir yere sahip olan Muharrem
Ergin ise “Türk Dil Bilgisi” isimli eserinde, dili şöyle tarif etmektedir:
“Dil, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan tabii bir vasıta, kendisine
mahsus kanunları olan ve ancak bu kanunlar çerçevesinde gelişen canlı bir varlık,

1 İbn Cinnî: Ebu’l-Feth Osman b. Cinnî. Arap edebiyatının önemli âlimlerden biri olup aslen Arap değildir.
Büyük dil âlimi Ebu Ali el-Fârisî’nin (377/990) talebesidir. İtikadî yönden mutezilî, nahiv ilminde Basra
ekolüne mensuptur. Nahiv ilmiyle ilgili eseri ‘el-Hasâis’tir.
2 İbn Cinnî, el-Hasâis, Mısır, 1952, I, 11.
3 İbn Hacib: Asıl adı Osman b. Ömer’dir. Arap diline hizmet etmiş büyük dil âlimleri arasında yer alır.
Arap dili ve fıkıh usûlü sahasında büyük bir şöhreti vardır. Mâliki mezhebine mensup olup, nahiv ilmi
konusunda eş-Şâfiye ve el-Kâfiye gibi önemli eserleri vardır.
4 Hüseyin Küçükkalay, Kur’ân Dili Arapça, Manevî Değerleri Koruma ve İlim Yayma Cemiyeti
yayınları, Konya, 1969, s. 10.
1
temeli bilinmeyen zamanlarda atılmış gizli bir antlaşmalar sistemi, seslerden
örülmüş ictimâi bir müessesedir.”
Daha sonra Ergin yukarıdaki tanımı izah etmek için açıklamalarına şu
şekilde devam ediyor ve diyor ki: “Dil insanlar arasında anlaşmayı sağlayan tabiî
bir vasıtadır. İnsanlar duygularını, düşüncelerini, fikirlerini, hükümlerini
birbirlerine nakletmek, meramlarını birbirlerine anlatmak için dil denilen vasıtaya
baş bururlar. Fakat dil, insanların kullandığı herhangi bir vasıtaya benzemez. Onun
vasıtalığı sadece anlaşmayı temin etmesi bakımındandır.
…….
Tabiî bir varlık olan dilin kendisine mahsus bir takım kanunları vardır.
Bunlar dil kaideleridir.
Dil canlı bir varlıktır. Zaman zaman bir takım değişiklikler, kendi
bünyesinden doğan çeşitli sebeplerle bazı gelişmeler gösterir. Bu gelişmeler ve
değişmeler ona, uzun tarihi boyunca daima serpilen ve zaman içinde akıp gelen bir
manzara verirler. Bu yüzden dilin tarihinde bir takım merhaleler, bir takım gelişme
safhaları göze çarpar. Fakat bu değişiklikler ve gelişmeler dil kaidesi çerçevesinde
cereyan ederler.
Dil, ictimâi bir müessesedir. Fertlerin üstünde, bütün bir cemiyetin malı
olan ve bütün bir cemiyeti içine alan kuvvetli bir müessesedir. Cemiyetlerin en
büyük dayanağı dildir. Bir cemiyeti ayakta tutan, bir cemiyetin varlığını sağlayan,
devam ettiren, bir cemiyette sarsılmaz bir birlik yaratan müessese olarak dilin
oynadığı rol çok büyüktür. Bu bakımdan dil, milleti teşkil eden unsurların başında
gelir.
Dil, bir milletin en büyük müessesesidir. Bu içtimâi ve millî müessesenin
malzemesi seslerdir, yapısı seslerden örülmüştür. O halde dil seslerden yapılmış
bir bina, seslerden kurulmuş bir yapı, büyük bir sesler sistemi, seslerden örülmüş
içtimâi bir müessesedir.”5
Hüseyin Küçükkalay ise dili şu şekilde tarif eder: “Bizce dil, bütünü değilse
de bir kısmı Allah (c.c) tarafından Hz. Âdem’e vahiy ve ilham yoluyla öğretilen ve

5 Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, İstanbul, 1962, s. 4-5.
2