T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI ORTAÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI SPEROS VRYONIS’E GÖRE ANADOLU’NUN İSLAMLAŞMASI YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Doç. Dr. Mustafa DEMİRCİ HAZIRLAYAN Melike SUMAN Konya – 2010 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI ORTAÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI SPEROS VRYONIS’E GÖRE ANADOLU’NUN İSLAMLAŞMASI YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Doç. Dr. Mustafa DEMİRCİ HAZIRLAYAN Melike SUMAN Konya – 2010 i İÇİNDEKİLER Bilimsel Etik Sayfası.........................................................................................................vi Tez Kabul Formu..............................................................................................................vii Önsöz..................................................................................................................................viii Özet....................................................................................................................................xi Summary............................................................................................................................xiii Kısaltmalar........................................................................................................................xv Giriş....................................................................................................................................1 1- Araştırmanın Önemi..............................................................................................1 2- Araştırmanın Konusu.............................................................................................1 3- Araştırmada İşlenen Metot....................................................................................4 4- Araştırmanın Kaynakları.......................................................................................5 BİRİNCİ BÖLÜM............................................................................................................7 SPEROS VRYONIS’İN HAYATI VE ESERLERİ....................................................7 1.1. Speros Vriyonis.................................................................................................7 1.1.1. Hayatı............................................................................................................7 1.1.2. Bilimsel Kariyeri...........................................................................................7 1.1.3. Eserleri..........................................................................................................10 1.1.4. Çalışma Alanları ve Akademik İlgileri.........................................................13 1.1.5. Çalışma Metodu ve Tarihçiliği.....................................................................16 1.2. “THE DECLINE OF MEDIEVAL HELLENISM IN ASIA MINOR AND THE PROCESS OF ISLAMIZATION FROM THE ELEVENTH THROUGH THE FİFTEENTH CENTURY” ADLI KİTABIN GENEL TAHLİLİ............................................................................................................17 1.2.1. Eserin Yazılma Sebebi..................................................................................17 1.2.2. Eserdeki Konu Başlıkları..............................................................................18 1.2.2.1. Türk Fethinin Arefesinde Küçük Asya’da Bizans...............................18 ii 1.2.2.2. Küçük Asya’da Bizans’ın Politik ve Askeri Çöküşü...........................18 1.2.2.3. Dönüşüm Sürecinin Başlangıcı............................................................19 1.2.2.4. XIV. Yüzyılda Kilisenin Çöküşü.........................................................20 1.2.2.5. İhtida....................................................................................................21 1.2.2.6. Küçük Asya’da Bizans’ın Kayboluşu, Kaybın Sebepleri ve Bizans Dünyasına Etkileri.................................................................21 1.2.2.7. Türk Anadolu’sunda Bizans İzleri......................................................21 1.2.3. Eserde Kullanılan Kaynakların Değerlendirilmesi.......................................22 İKİNCİ BÖLÜM...............................................................................................................26 SPEROS VRYONIS’E GÖRE KÜÇÜK ASYA’NIN BİZANS TARAFINDAN KAYBEDİLMESİ..........................................................................................................26 2.1. BİZANS’IN ANADOLU’YU KAYBETMESİNİN DÂHİLİ VE HARİCİ NEDENLERİ VE ETKİLERİ.......................................................26 2.1.1. Bizans’ın Gerileme Dönemi Üzerine Kehânet Fantezileri...........................27 2.1.2. XI. ve XII. Yüzyılarda Bizans Gerileyişinin Tahlili.....................................30 2.1.2.1. Askeri Kayıplar....................................................................................32 2.1.2.2. Etnik Çözülmeler.................................................................................38 2.1.2.3. Dış Baskılar..........................................................................................42 2.1.2.4. İktisadi Kayıplar..................................................................................45 2.1.3. Fetih Sonrası “Sosyal Dönüşüm Psikolojisi”................................................48 2.2. BİZANS’IN, ANADOLU’NUN KAYBI ÜZERİNE DÜŞÜNCE VE TEPKİLERİ....................................................................................................51 2.2.1. Anadolu’nun Kaybedilmesiyle İlgili Olarak Bizans Kroniklerinden Bazı Örnekler..............................................................................................51 2.2.1.1. Theodore Metochites’den İskit Medeniyeti Yorumu ve Anadolu’nun Kaybı Üzerine Ağıtları................................................ 53 2.2.1.2. Manuel II Palaeologus’un Mektupları.................................................59 2.2.1.3. Michael Attaliates’in Yazıları..............................................................63 iii 2.2.1.4. Nicephorus Bryennius’a Göre Bizans’ın Gerileme Nedenleri............63 2.2.1.5. Gemistus Pletho, Bessarion, Charitonymus Ermonymus’dan Çöküşü Engelleme Önerileri.................................................................65 2.2.2. Çöküş Üzerine, Bizans’ın Aldığı Dinî ve İdari Tedbirler.............................66 2.2.2.1. Dinî Tedbirler......................................................................................66 2.2.2.2. Dinî Polemik Yazımı...........................................................................71 2.2.2.3. İdari Tedbirler......................................................................................73 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM...........................................................................................................78 SPEROS VRYONIS’E GÖRE ANADOLU’NUN İSLÂMLAŞMA SÜRECİ..........78 3.1. İHTİDANIN BAŞLAMASI..............................................................................78 3.1.1. Din Değiştirmenin Psiko-Sosyal Bir Tahlili.................................................79 3.1.2. Müslüman Araplarla Müslüman Türkler Arasındaki İhtida Farkı................81 3.1.3. Anadolu’da İhtida Sırasında, Var Olduğu İddia Edilen Cebri Örnekler ve “Neo Martyrdom” İdeolojisi.....................................................................85 3.1.4. Mühtedilerin Seremonileri İle İlgili Örnekler...............................................90 3.2. ANADOLU’DA İSLÂMLAŞMA HAREKETLERİNİN HAZIRLAYICI UNSURLARI...................................................................93 3.2.1. Bir Müslüman Müessesesi: Fütüvvet Geleneği, Ahi Teşkilatı ve Birlikleri......................................................................................................94 3.2.2. Ahilik Teşkilatlarının İhtida Üzerindeki Etkileri..........................................98 3.2.2.1. Gaziyan-ı Rum.....................................................................................101 3.2.2.2. Ahiyan-ı Rum......................................................................................102 3.2.2.3. Abdalan-ı Rum.....................................................................................105 3.2.2.4. Baciyan-ı Rum.....................................................................................106 3.2.3. Anadolu’da Politik, Sosyal ve Dinî Yapıyı Güçlendirmede Vakıf Kurumunun Etkisi.......................................................................................108 3.2.4. Anadolu’da Sufizm Hareketleri ve Dinî Dönüşüme Etkileri........................113 iv 3.2.4.1. Sufizm ve Hetorodoks Eğilimlerinin Ortaya Çıkışı.............................113 3.2.4.2. Anadolu’da Kısmî Varlık Göstermiş Olan Diğer Hetorodoks Hareketleri ve İhtida’da Etkileri...........................................................115 3.2.4.3. Anadolu’da En Etkili Olan Sufizm Akımlarından Bektaşilik.............120 3.2.4.4. Anadolu’da En Etkili Olan Sufizm Akımlarından Bir Diğer Örnek Mevlevilik.............................................................................................129 Sonuç..................................................................................................................................142 Kaynakça...........................................................................................................................151 Ekler...................................................................................................................................162 Resimler ...........................................................................................................163 Tablolar.............................................................................................................169 Harita................................................................................................................173 v T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü BİLİMSEL ETİK SAYFASI Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm. Melike SUMAN vi T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU Melike Suman tarafından hazırlanan “Speros Vryonis’e göre Anadolu’nun İslâmlaşması” başlıklı bu çalışma 01/03./2010 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Prof. Dr. Hasan BAHAR Başkan Doç. Dr. Mustafa DEMİRCİ Üye Yrd. Doç. Dr. Mehmet Ali HACIGÖKMEN Üye vii ÖNSÖZ Romalılar, “Olaylar, Roma’nın kapılar mabudu Janus gibi çift yüzlüdür.” demişlerdi. Anadolu’nun İslâmlaşması konusunda bugüne kadar çalışmış yerli saha uzmanlarının dışında, Janus’un öteki taraftan nasıl görünüyor olduğunun tespiti için yani konunun batı literatüründe nasıl işleniyor olduğunun tahlili için tezimizi bu alanın batıdaki en mümtaz simalarından birinin, Speros Vryonis’in “The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century1” (XI. ve XV. Yüzyıllar Arasında Küçük Asya’da Ortaçağ Helenizminin Çöküşü ve İslâmlaşma Süreci) adlı kitabının ilgili bölümlerini kaynak alarak çalıştık. Yunan asıllı, Amerikan tarihçi Speros Vryonis, Bizans’ın yıkılışından asırlar sonra ve çok uzak bir coğrafyada doğmasına rağmen “genetik kültür” taşıyıcılığının en dikkat çekici örneklerinden biri oldu. Zaman ve mekân farklılığı onu bir Helen olmaktan alıkoyamadı, aksine Helen coşkusu ve Bizanslı kimliği eserlerinde fazlasıyla öne çıktı. Bizans onun için, içinde Zümrüdüanka kuşlarının uçtuğu, bakir define adalarının saklandığı, baharat gemilerinin demirlediği, köpüklerinde altın renkli ikonaların yıkandığı, damlaları iğde çiçeği kokan Haliç’iyle, müjdeci meleklerin refakatindeki Ayasofyasıyla, sarnıçları ve tüm kutsal tapınaklarıyla bir rüya kent idi, yani adeta kayıp şehir Eldarado… Ancak Ortaçağ Helenizmi’nin dolayısıyla Doğu Roma’nın çöküşü yukarıdaki hasletleri olan bir uzmanın dilinden anlatılırken elbette bilimsel olduğu kadar duygusal da olacaktı, yazarın tezimize konu olan eserinin ilgili bölümleri incelendiğinde tüm değişim sürecini, sanki canlı bir tanığın ifadesi kadar diri bir hassasiyetle işlediği görülür. Ayrıca tüm Helen tutkusuna rağmen, Anadolu’nun İslâmlaşması sürecindeki incelemelerinde bilimsel metotlardan ayrılmayarak sık sık eksik kaynaklardan dolayı yeterli vaka etüdü yapılamadığı için konunun tamamen aydınlatılmasının zorluklarını dile getirmiştir. 1 Speros Vryonis, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Proce of Islamization from the Eleventh through the Fitteenth Century, University of California Press, Berkeley Los Angeles London, 1971 (Paperback1986) viii Bu eserde Vryonis, XI. yüzyıl Anadolu’sunun büyük ölçüde Hıristiyan olan ve yine büyük ölçüde Rumca konuşan nüfusunun, XVI. yüzyılda neredeyse tamamen Müslüman ve büyük ölçüde Türkçe konuşan bir nüfusa dönüşmesinin tahlili yapılır. Vryonis, bu konuyu hem onun genetik kültürünün bir ödevi olarak addettiği duygusallık içinde, hem de holistik bir farkındalık ve yeterliliği geliştirmeye odaklı etkin bir duyarlılıkla araştırır ve yazar. Vryonis, zengin bir arşiv içeriğinin sonucunda çıkan eserinde kendi görüşlerini ana bölümlerin sonundaki yargılar başlığında aktarır. Tezimiz bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Tezimizin giriş bölümünde araştırmamızın konusu, önemi, kaynakları ve araştırmada izlenen metot üzerinde durduk. Birinci bölümde, tezimize kaynaklık eden“The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century” adlı kitabın yazarı Speros Vryonis’in hayatı ve ilmi çalışmaları üzerinde durup ardından da kitapla ilgili genel bir tahlil yaptık. Kitabın tahlili daha çok kitabın ana ve ara başlıklarını ve bu bölümlere ait bazı özet yargıları tezimize eklemek şeklinde oldu. Bu bölümde Spreros Vryonis ile ilgili bilgi sıkıntısı çektik, bu alandaki bilgi taramamız tamamen internet yolu ile oldu. İkinci Bölümde, Anadolu’nun Türk fethi öncesinde Bizans yönetimindeki iktisadi, sosyal, idari ve dini yapılanması ile çöküşe götüren sebepleri, bununla ilgili olarak alınan tedbirleri ve oluşan psikolojik atmosferi Speros Vryonis’in kaynağını esas alarak değerlendirdik. Bu bölümde yer alan Bizans imparator ve teologlarının Bizans’ın yıkılışı ile ilgili ortaya çıkardıkları karma oldukça dikkat çekicidir. Üçüncü bölümde, ise tezimizin asıl konusunu oluşturan Anadolu’nun İslâmlaşma sürecini, batı dilinden ve zihninden inceleyen Vryonis’in kitabı esas olmak üzere aynı konuda çalışan diğer saha uzmanlarının görüşleriyle beraber tahlil ettik. ix
Description: