tc selçuk üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü tarih ana bilim dalı

172 Pages·2012·11.4 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANA BİLİM DALI
ATATÜRK İLKELERİ VE İNKİLAP TARİHİ BİLİM DALI

ALMAN KAYNAKLARINA GÖRE
II. DÜNYA SAVAÍI YILLARINDA TÜRK DIÍ POLİTİKASI

Latif Çelik

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışman
Prof. Ramazan Çalık

Konya - 2012

iii

ÖNSÖZ

II. Dünya Savaşı yılları Türk tarihinin çok yakın bir dönemi ve bu zaman dilimini
yaşayan canlı tanıkların hala aramızda olmasına rağmen, kısıtlı arşiv bilgileri ile
1939-1945 arası dönemin resmini bir bütün olarak görmek mümkün değildir.
Dönemin sıkıntı ve zorluklarını iç siyasete alet eden bakış açısı da, bahse konu
yılların önemli dış politika deneyimlerinin net olarak araştırılmasındaki zorluklardan
birisi olarak öne çıkmaktadır. Tez konusu araştırma ile gelecek nesillere bilimsel
süzgeçten geçmiş sağlam bilgiler bırakmak için savaş yıllarının Türkiye Cumhuriyeti
yöneticilerini siyaset tarihi disiplini altında incelenmesine çalışılmıştır.
Alman tarihi ve toplumunu çok iyi tanıyan tez danışmanı hocam Prof.
Ramazan Çalık‟a, bu ülkede yaşayan biri olarak beni, dönem ile ilgili Alman arşiv
belgelerini araştırmaya yönlendirmesine geldiğim noktada teşekkür etmek istiyorum.
Bundesarchiv (Federal Almanya Dışişleri Bakanlığı Resmi Arşivi) yetkilisi
Bay Bäumle ve Bayan König‟e araştırmalarım sırasında gösterdikleri kolaylık ve
sağladıkları imkanlar, Bundesbildstelle (Federal Almanya Tarihi Fotoğraf Resmi
Dairesi) yetkilisi Bay Dr. Sander‟e dönemin resimleri ve Bundeszentrale für
Politische Bildung‟a (Federal Almanya Politik Araştırmalar Merkezi) II. Dünya
Savaşı yıllarına ait bilgiler için içtenlikle teşekkür ediyorum.
Tez çalışması boyunca çeviri, resim ve araştırma-dosyalama konularında bana
sürekli destek olan IKG - Kültür, Tarih ve İntegrasyon Araştırmaları Enstitüsü
sekreteri sevgili eşim Aysel Çelik‟e de içtenlikle teşekkür ediyorum.
iv
ÖZET

70 yıl önce dünya genelinde 70 milyon insanın hayatına mâlolan II. Dünya
Savaşı‟nda tarafsız kalmayı başaran genç Türkiye Cumhuriyeti‟nin diplomatik
kazanımları siyasal bilim açısından hâlâ önemini korumaktadır. Bu yüksek lisans tez
çalışması ile, II. Dünya Savaşı‟nı saldırarak başlatan ve teslim olarak bitiren
Almanya‟nın arşivlerindeki döneme ait belgelerin ışığında Türkiye‟nin dış
politikasına yeni bir bakış açısının getirilmesi amaçlanmaktadır.
Bu dönemi araştırırken Türkiye‟nin değişik ülkeler ile olan ilişkilerinin
üçüncü ülkeler ile olan ilişkilerine domino etkisi yapacağı göz önüne alındığından,
mümkün olduğunca fazlaca batılı kaynak kullanılmaya özen gösterilmiştir.
Çalışmanın I. Bölümünde Türk Alman ilişkilerine genel bakış başlığı altında
I. Dünya Savaşı dönemi ve iki milletin müttefik olmalarının tarihî sürece etkileri
incelenirken II. Bölümde yenilginin taraflar üzerindeki etkileri incelenmiştir. III.
Bölümde Türkiye‟nin güvenlik çemberi, IV. Bölümde savaşta rol oynayan ülkeler ile
olan ilişkileri ve nihayet V. Bölümde savaşın ortasındaki Türkiye‟nin dış politikası
Alman arşiv belgeleri ışığında incelenmeye çalışılmıştır.
VI. Bölümde ise sonuç olarak, Alman kaynaklarına yansıyan yönü ile
Türkiye‟nin savaşa girmesi ve girmemesi durumunda olmuşlar ve olabilecekler
yorumlanmaya çalışılmıştır.
v
ABSTRACHT

Die diplomatischen Bemühungen und die Neutralität der zu dieser Zeit des
Zweiten Weltkriegs noch sehr jungen Republik Türkei verdienen zweifelsohne eine
grundlegende Erforschung. Der Zweite Weltkrieg, der vor 70 Jahren mit mehr als 70
Mio. Toten endete, prägte auch die Beziehungen zwischen Deutschland und der
Türkei grundlegend. Vorliegende Arbeit versucht anhand von zeitgenössischen
Quellen ein neues Licht auf die Außenpolitik der Türkei während der Kriegsjahre
und die Auswirkungen dieser Position auf die deutsch-türkischen Beziehungen
werfen.
Weiter spielen auch die Beziehungen zu den anderen europäischen Staaten
während dieser Zeit eine zentrale Rolle, worin auch der eigentliche Grund für die
vergleichsweise breite Palette an deutschen Quellen und Literatur bei der Arbeit
liegt.
Im ersten Abschnitt der Arbeit geht es um eine allgemeine Darlegung der
deutsch-türkischen Beziehungen zur Zeit des Ersten Weltkriegs während im zweiten
Part der Untersuchung insbesondere auf die gemeinsam erlebte Niederlage aus
diesem ersten großen Krieg eingegangen wird. Der dritte Abschnitt widmet sich der
türkischen Sicherheitsarchitektur und dem Sicherheitsempfinden während des
Zweiten Weltkriegs, wobei die Beziehungen zu den einzelnen Ländern im vierten
Teil näher untersucht werden. Der fünfte Abschnitt geht zentralen Aspekten der
türkischen Außenpolitik im Krieg auf den Grund und legt den Hauptschwerpunkt auf
die Beziehungen zum Dritten Reich. Im letzten Fazit-Part der Studie wird der Frage
nach den Vor- und Nachteilen des sehr späten Kriegseintritts auf der Seite der
Alliierten aus Sicht der Türkei behandelt.
vi

Kısaltmalar

Auswertiges Amt
Federal Almanya Arşivleri
Dışişleri Bakanlığı Dairesi
a.g.e.
Adı geçen eser
Bundesarchiv
Federel Almanya Arşivleri
c. Cilt
çev. Çeviren
M.C. Milletler Cemiyeti
M.B.S. Möntroux Boğazlar Sözleşmesi
s. Sayfa
ss. Sayfadan sayfaya
Sancak Hatay
SSCB Sovyetler Birliği
TDP Türk Dış Politikası
TTK Türk Tarih Kurumu
Üniv. Üniversite
vii
İÇİNDEKİLER

Bilimsel Etik Sayfası ................................................................................................. i
Tez Kabul Formu ...................................................................................................... ii
Önsöz / Teşekkür ...................................................................................................... iii
Özet ........................................................................................................................... iv
Abstracht.................................................................................................................... v
Kısaltmalar ve Simgeler Sayfası .............................................................................. vi
İçindekiler..................................................................................................................vii
Giriş .......................................................................................................................... 1

I.BÖLÜM
1. Türk - Alman İlişkilerine Genel Bakış ........................................................... 5
1.1. Türkiye‟de Alman İzleri ....................................................................... 6
1.2. Almanya‟da Türk İzleri ........................................................................ 9
1.3. Türk Kültürünün Alman Kültürüne Etkisi ........................................... 11
1.4. Osmanlı-Prusya Siyasi İlişkileri .......................................................... 14
1.5. 1878 Berlin Kongresi‟nin İkili İlişkilere Etkisi ................................... 18
1.6. Alman Danışmanlar Türkiye‟de ........................................................... 21
1.6.1. Osmanlı Ordusunun Yeniden Dizaynı .................................. 23
1.6.2. Osmanlı İmparatorluğu‟nda Demiryolu İnşaatları ................ 25
1.6.3. Osmanlı Alman Eğitim İlişkileri ........................................... 27

II.BÖLÜM
2. Birinci Dünya Savaşı ve Sonrası..................................................................... 30
2.1 Türkiye Üzerinde Alman Menfaatleri ..................................................... 32
2.2. Kaybedilen Savaşın Türkler Üzerindeki Etkileri................................... 35
2.3. Savaş Yenilgisinin Almanlar Üzerindeki Etkileri................................... 37
2.4. Kalkınan Almanya´da Kısıtlanan Demokrasi ........................................ 41

III. BÖLÜM
viii
3. Türkiye‟nin Uluslararası Güvenlik Çenberi.................................................. 46
3.1. Türkiye Milletler Cemiyeti‟ne Üye Oluyor.......................................... 48
3.2. Balkan Antantı Paktı ............................................................................ 49
3.3. Montreux Boğazlar Konferansı ............................................................ 51
3.4. Türkiye‟nin İmza Koyduğu Uluslararası Taahhütler ........................... 53

IV. BÖLÜM
4. Savaşan Ülkeler ile Savaş Öncesi İlişkiler ...................................................... 56
4.1. Türkiye – İtalya İlişkileri ....................................................................... 57
4.2. Türk – Sovyet İlişkileri .......................................................................... 59
4.3. Türkiye – Fransa İlişkileri ..................................................................... 62
4.4. Türkiye - İngiltere İlişkileri ................................................................... 65
4.5. Türkiye - Almanya İlişkileri .................................................................. 68

V. BÖLÜM
5. Savaşanların Ortasında Savaşa Karşı 1939 - 1945 ......................................... 70
5.1. Türkiye´nin Müttefikler Safında İttifak Arayışı .................................... 71
5.2. Türkiye üzerinde Alman-Sovyet Pazarlığı ............................................ 78
5.3. Herkesin Gözü Türk Boğazlarında ........................................................ 80
5.4. Batı Avrupa‟yı Teslim Alan Hitler Balkanlar‟a İniyor ......................... 82
5.4.1. Türkiye‟nin Yeni Komşusu: Hitler ......................................... 83
5.4.2. Türk - Alman Saldırmazlık Paktı İmzalanıyor ........................ 86
5.4.3. Almanya‟nın Turancılık Oyunları ........................................... 91
5.4.4. Almanya‟nın Türkiye‟deki İstihbarat Çalışmaları .................. 98
5.4.5. Alman Hayallerinin Sonuna Doğru ...................................... 100

VI. SONUÇ .......................................................................................................... 106

Kaynakça.................................................................................................................. 110

Ekler......................................................................................................................... 117

EK-1 1923 - 1939 Döneminde Türkiye‟nin İmzaladığı...........................
ix
Uluslararası Anlaşmalar...................................................................117
EK-2 1923 - 1939 Yılları Arasında Türkiye‟nin İhracat ve İthalatı...........120
EK-3 Dönemin Önemli Íahsiyetlerinin Görev Süreleri.............................121
EK-4 1930 - 1939 Arası Döneme Ait Resimler......................................... 122
EK-5 1939 - 1945 Ankara Berlin Arasındaki Arşiv Belgeleri................... 142
EK-6 Adolf Hitler‟in İsmet İnönü‟ye Mektubu......................................... 163
EK-7 İsmet İnönü‟nün Adolf Hitler‟ Mektubu.......................................... 164

GİRİÍ