TC SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ TÜRKĠYE KIġLIK ARPA ...

218 Pages·2011·9.88 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

TÜRKĠYE KIġLIK ARPA GENETĠK
KAYNAKLARININ BAZI AGRONOMĠK VE
KALĠTE ÖZELLĠKLERĠ YÖNÜNDEN
KARAKTERĠZASYONU

Necdet AKGÜN

DOKTORA TEZĠ

Tarla Bitkileri Anabilim Dalını

Mayıs-2011
KONYA
Her Hakkı Saklıdır

TEZ BĠLDĠRĠMĠ

Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde
edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıĢmada bana ait
olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm.

DECLARATION PAGE

I hereby declare that all information in this document has been obtained and
presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as
required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all material and
results that are not original to this work.

Necdet AKGÜN

06.04.2011
ÖZET

DOKTORA TEZĠ

TÜRKĠYE KIġLIK ARPA GENETĠK KAYNAKLARININ BAZI AGRONOMĠK
VE KALĠTE ÖZELLĠKLERĠ YÖNÜNDEN KARAKTERĠZASYONU

Necdet AKGÜN

Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü
Tarla Bitkileri Anabilim Dalı

DanıĢman: Prof. Dr. Ali TOPAL

2011, 208 Sayfa

Jüri
Prof.Dr. Bayram SADE
Prof.Dr. Ali TOPAL
Prof.Dr. Süleyman SOYLU
Doç.Dr. Ramazan DOĞAN
Doç.Dr. Mevlüt AKÇURA

Bu araĢtırma, Türkiye‟nin değiĢik illerinden toplanan 238 adet yerel arpa populasyonunu
kantitatif ve kalitatif özelliklere göre karakterize etmek ve verim ve bu populasyonlardan kalite
özelliklerine göre saf hat seleksiyonu yapmak amacıyla Konya kuru Ģartlarında yürütülmüĢtür.
AraĢtırmanın birinci (2007-2008) yılında 238 adet populasyon ve 3 adet kontrol çeĢit (Tarm 92,
Karatay 94 ve Tokak 157/37) Augmented Deneme Desenine göre tekerrürlü olarak ekilmiĢ ve
populasyon, il ve bölge düzeyinde incelenen karakterlere iliĢkin ortalama, değiĢim katsayısı, standart
sapma değerleri bulunmuĢ, il ve bölge düzeyinde de frekans ve gözlem değerleri belirlenmiĢtir. En
yüksek varyasyonlar tek bitki tane verimi (%39.33) ve fertil kardeĢ sayısında (%37.94) belirlenmiĢtir. En
yüksek gözlem değerleri ise büyüme Ģekli yatık, soğuk zararı orta, geliĢme dik, tek bitki tane verimi
düĢük ve bin tane ağırlığı orta düzeyde olan gruplarda tespit edilmiĢtir
Ġkinci (2008-2009) araĢtırma yılında, birinci yılda seçilen 860 adet tek bitki (saf hat) ve aynı
kontrol çeĢitler bitki sıraları Ģeklinde Augmented Deneme Desenine göre tekerrürlü olarak ekilerek tane
verimi, bazı verim ve kalite özellikleri incelenmiĢtir. En yüksek varyasyonlar tane verimi (%36.96),
baĢakta tane ağırlığı (%20.46), protein oranı (%20.36) ve bin tane ağırlığında (%17.12) belirlenmiĢtir. En
yüksek gözlem değerleri ise çok uzun boylu, kısa baĢaklı, baĢakta baĢakçık ve tane sayısı yüksek, baĢakta
tane ağırlığı orta, tane verimi ve bin tane ağırlığı düĢük, protein oranı da orta olanlarda tespit edilmiĢtir
AraĢtırmanın üçüncü (2009-2010) yılında, ikinci yılda seçilen 226 adet saf hat ve 17 kontrol çeĢit
parseller halinde Augmented Deneme Desenine göre tekerrürlü olarak ekilerek genotiplerin tane verimi,
tane protein oranı, bin tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı, hasat indeksi ve elek üstü (>2.5 mm) değerleri
ölçülmüĢtür. Bu karakterler yönünden saf hatlar kontrol çeĢitlerle karĢılaĢtırılarak kontrol çeĢitlerden
üstün olanlar belirlenmiĢtir. AraĢtırma sonucunda tane verimi ve kalite özellikleri yönüyle öne çıkan 19
adet iki sıralı ve 3 adet altı sıralı hattın yemlik ve maltlık arpa tüketicilerinin aradığı özelliklere sahip çeĢit
adayları olarak değerlendirilebileceği sonucuna varılmıĢtır.

Anahtar Kelimeler: Karakterizasyon, saf hat, seleksiyon, yerel arpa.

iv
ABSTRACT

Ph.D THESIS

CHARACTERIZATION OF SOME AGRONOMIC AND QUALITY TRAITS OF
TURKISH WINTER BARLEY GENETIC RESOURCES

Necdet AKGÜN

THE GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE OF
SELÇUK UNIVERSITY
DOCTOR OF PHILOSOPHY
IN FIELD CROPS

Advisor: Prof.Dr. Ali TOPAL

2011, 208 Pages

Jury
Prof.Dr. Bayram SADE
Prof.Dr. Ali TOPAL
Prof.Dr. Süleyman SOYLU
Assoc.Prof.Dr. Ramazan DOĞAN
Assoc.Prof.Dr. Mevlüt AKÇURA

This study was conducted to characterize 238 barley accessions, collected from different
provinces of Turkey by quantitative and qualitative traits and to develop pure lines by yield and quality
traits. Experiments were carried out in Konya dry conditions.
In the first year of the study (2007-2008) these accessions and 3 standart varieties (Tarm 92,
Karatay 94 ve Tokak 157/37) were characterized by Augmented Design. The parameters of variation
were determined by coefficient of variation, standard deviation and frequencies for each trait and regional
level. The largest variations were estimated for single plant grain yield (39.33%) and fertile tiller number
(37.94%). The largest observation rates were determined for plants with prostrate growth habit, medium
label of frost-bite damage, erect growth, low label of single plant grain yield and medium label of
thousand grain weight.
In the second year (2008-2009), 860 plants selected in the first year and the same standard
varieties were planted in plant rows by Augmented Design, and grain yield and some yield and quality
components were measured and analyzed. The largest variations were estimated for grain yield (36.96%),
kernel weight per spike (20.46%), protein ratio (20.36%) and thousand grain weight (17.12%). The
largest observation rates were determined for very high plants and plants with short spikes, high labels of
number of spikelet groups and kernels per spike, medium label of kernel weight per spike, low labels of
grain yield and thousand grain weight and medium label of protein ratio.
In the third year (2009-2010) 226 pure lines selected in the second year with 17 standard
varieties were tested in Augmented Design. The characters measured included grain yield, protein ratio,
thousand grain weigh, test weight, harvest index and grain size (>2.5mm). Compared with standard
varieties, some pure lines showed superiority with respect to these characters. According to the research
results, 19 two- and 3 six-rowed barley lines with the yield and qualitative features desired for consumers
of feed and malt, can be offered for variety improvement.

Keywords: Barley landraces, characterization, pure line, selection.

v
ÖNSÖZ

Ülkemiz için oldukça önemli olan arpa üzerinde böyle bir tez çalıĢması yapmamı
teĢvik eden ve araĢtırmanın her kademesinde yardımlarını esirgemeyen danıĢman
hocam Prof.Dr. Ali TOPAL‟a, tahıllar ıslahı konusunda temel bilgiler veren Prof.Dr.
Bayram SADE, Doç.Dr. Ramazan DOĞAN ve Prof.Dr. Süleyman SOYLU‟ya, değerli
fikirleri ve yardımlarından faydalandığım Doç.Dr. Mevlüt AKÇURA ve Yrd.Doç.Dr.
Ahmet TAMKOÇ ve tüm bölüm hocalarıma teĢekkürlerimi sunarım.
ÇalıĢmalarım esnasında beni destekleyen ve yardımlarını esirgemeyen eĢim
Selime ve oğlum Nedim‟e sevgilerimi sunarım.

Necdet AKGÜN
KONYA-2011

vi
ĠÇĠNDEKĠLER

ÖZET .............................................................................................................................. iv
ABSTRACT ..................................................................................................................... v
ÖNSÖZ ........................................................................................................................... vi
ĠÇĠNDEKĠLER ............................................................................................................. vii
SĠMGELER VE KISALTMALAR ............................................................................... x
1. GĠRĠġ ........................................................................................................................... 1
2. KAYNAK ARAġTIRMASI ....................................................................................... 3
3. MATERYAL VE METOT ....................................................................................... 11
3.1. 2007-2008 yılında denemenin kurulması, yapılan gözlem ve ölçümler .............. 11
3.1.1. Bitki büyüme Ģekli ........................................................................................ 13
3.1.2. Soğuk zararı .................................................................................................. 15
3.1.3. Yatma ............................................................................................................ 15
3.1.4. BaĢağın duruĢu .............................................................................................. 15
3.1.5. BaĢaklanma süresi ......................................................................................... 15
3.1.6. BaĢaklanma-erme süresi ............................................................................... 15
3.1.7. Vejetasyon süresi .......................................................................................... 15
3.1.8. Kavuzlu tane rengi ........................................................................................ 16
3.1.9. Çıplak tane rengi ........................................................................................... 16
3.1.10. Kılçık rengi ................................................................................................. 16
3.1.11. Bayrak yaprağın duruĢu .............................................................................. 16
3.1.12. Bayrak yaprak kulakçıklarında antosiyanin oluĢumu ................................. 16
3.1.13. Bayrak yaprak ayasında kıvrılma ............................................................... 16
3.1.14. Bayrak yaprak kınında mumsuluk .............................................................. 17
3.1.15. En alt yapraklarda yaprak kını tüylülüğü .................................................... 17
3.1.16. BaĢakta mumsuluk ...................................................................................... 17
3.1.17. Bayrak yaprak ayası eni .............................................................................. 17
3.1.18. Bayrak yaprak ayası boyu ........................................................................... 17
3.1.19. Fertil kardeĢ sayısı ...................................................................................... 17
3.1.20. Bitki boyu ................................................................................................... 18
3.1.21. Üst boğum arası uzunluğu .......................................................................... 18
3.1.22. BaĢak uzunluğu ........................................................................................... 18
3.1.23. BaĢakta baĢakçık sayısı ............................................................................... 18
3.1.24. BaĢakta tane sayısı ...................................................................................... 18
3.1.25. BaĢakta tane ağırlığı .................................................................................... 18
3.1.26. Tek bitki tane verimi ................................................................................... 19
3.1.27. Bin tane ağırlığı .......................................................................................... 19
3.2. 2008-2009 yılında denemenin kurulması, yapılan gözlem ve ölçümler .............. 19
3.2.1. Bitki boyu ..................................................................................................... 21
3.2.2. BaĢak uzunluğu ............................................................................................. 21
vii
3.2.3. BaĢakta baĢakçık sayısı ................................................................................. 21
3.2.4. BaĢakta tane sayısı ........................................................................................ 21
3.2.5. BaĢakta tane ağırlığı ...................................................................................... 21
3.2.6. Bin tane ağırlığı ............................................................................................ 21
3.2.7. Parsel tane verimi .......................................................................................... 22
3.2.8. Tane protein oranı ......................................................................................... 22
3.3. 2009-2010 yılında denemenin kurulması, yapılan gözlem ve ölçümler .............. 22
3.3.1. Parsel tane verimi .......................................................................................... 24
3.3.2. Tane protein oranı ......................................................................................... 24
3.3.3. Bin tane ağırlığı ............................................................................................ 24
3.3.4. Hektolitre ağırlığı .......................................................................................... 24
3.3.5. Hasat indeksi ................................................................................................. 24
3.3.6. Elek üstü ....................................................................................................... 24
3.4. Elde edilen sonuçların değerlendirilmesi ............................................................. 25
3.5. AraĢtırma Yerinin Genel Özellikleri ................................................................... 25
3.5.1. Ġklim özellikleri ............................................................................................. 26
3.5.2. Toprak özellikleri .......................................................................................... 27
4. ARAġTIRMA SONUÇLARI VE TARTIġMA ...................................................... 28
4.1. 2007-2008 Yılında Elde Edilen Sonuçlar ............................................................ 28
4.1.1. Bitki büyüme Ģekli ........................................................................................ 28
4.1.2. Soğuk zararı .................................................................................................. 32
4.1.3. Yatma ............................................................................................................ 34
4.1.4. BaĢağın duruĢu .............................................................................................. 35
4.1.5. BaĢaklanma süresi ......................................................................................... 37
4.1.6. BaĢaklanma-erme süresi ............................................................................... 44
4.1.7. Vejetasyon süresi .......................................................................................... 48
4.1.8. Tane kavuz rengi ........................................................................................... 51
4.1.9. Çıplak tane rengi ........................................................................................... 57
4.1.10. Kılçık rengi ................................................................................................. 58
4.1.11. Bayrak yaprağın duruĢu .............................................................................. 59
4.1.12. Bayrak yaprak kulakçıklarında antosiyanin oluĢumu ................................. 61
4.1.13. Bayrak yaprak ayasında kıvrılma ............................................................... 63
4.1.14. Bayrak yaprak kınında mumsuluk .............................................................. 64
4.1.15. En alt yapraklarda yaprak kını tüylülüğü .................................................... 66
4.1.16. BaĢakta mumsuluk ...................................................................................... 67
4.1.17. Bayrak yaprak ayası eni .............................................................................. 68
4.1.18. Bayrak yaprak ayası boyu ........................................................................... 74
4.1.19. Fertil kardeĢ sayısı ...................................................................................... 81
4.1.20. Bitki boyu ................................................................................................... 87
4.1.21. Üst boğum arası uzunluğu .......................................................................... 94
4.1.22. BaĢak uzunluğu ......................................................................................... 100
4.1.23. BaĢakta baĢakçık sayısı ............................................................................. 107
4.1.24. BaĢakta tane sayısı .................................................................................... 113
4.1.25. BaĢakta tane ağırlığı .................................................................................. 119
4.1.26. Tek bitki tane verimi ................................................................................. 125
4.1.27. Bin tane ağırlığı ........................................................................................ 131
4.2. 2008-2009 Yılında Elde Edilen Sonuçlar .......................................................... 138
4.2.1. Bitki boyu ................................................................................................... 138
viii
4.2.2. BaĢak uzunluğu ........................................................................................... 143
4.2.3. BaĢakta baĢakçık sayısı ............................................................................... 147
4.2.4. BaĢakta tane sayısı ...................................................................................... 152
4.2.5. BaĢakta tane ağırlığı .................................................................................... 156
4.2.6. Bin tane ağırlığı .......................................................................................... 161
4.2.7. Parsel tane verimi ........................................................................................ 165
4.2.8. Tane protein oranı ....................................................................................... 170
4.3. 2009-2010 Yılında Elde Edilen Sonuçlar .......................................................... 174
4.3.1. Parsel tane verimi ........................................................................................ 175
4.3.2. Tane protein oranı ....................................................................................... 181
4.3.3. Bin tane ağırlığı .......................................................................................... 183
4.3.4. Hektolitre ağırlığı ........................................................................................ 185
4.3.5. Hasat indeksi ............................................................................................... 187
4.3.6. Elek üstü ..................................................................................................... 189
5. SONUÇLAR VE ÖNERĠLER ............................................................................... 191
KAYNAKLAR ............................................................................................................ 199
ÖZGEÇMĠġ ................................................................................................................ 208

ix
SĠMGELER VE KISALTMALAR

Kısaltmalar

AS: Alt sınır
AYKın.tüylülük: En alt yapraklarda yaprak kını tüylülüğü
BaĢakl.-erme Süresi: B a Ģ aklanma-erme süresi
BaĢakl. Süresi: BaĢaklanma süresi
BaĢ.mums.: BaĢakta mumsuluk
Bġ: Bitki Büyüme ġekli
BĢDu: BaĢak DuruĢu
B.Yaprak Ayası Boyu: Bayrak Yaprak Ayası Boyu
B.Yaprak Ayası Eni: Bayrak Yaprak Ayası Eni
B.Yaprak Kını Mums.: Bayrak yaprak kınında mumsuluk
B.Yaprak Kıvrılması: Bayrak yaprak ayasında kıvrılma
B.Yaprak Kulakç.antos.: Bayrak yaprak kulakçıklarında antosiyanin oluĢumu
BYduruĢu: Bayrak yaprak duruĢu
BYKın.mums.: Bayrak yaprak kınında mumsuluk
BYKıvr.: Bayrak yaprak ayasında kıvrılma
BYKul.antos.: Bayrak yaprak kulakçıklarında antosiyanin oluĢumu
DK: DeğiĢim katsayısı
En Alt Yap. Kını Tüyl.: En alt yapraklarda yaprak kını tüylülüğü
Kav.Dur.: Kavuzluluk durumu
Kav/Tane rengi: Kavuz/Tane rengi
K.No: Kayıt No.
K.O.: Kareler ortalaması
K.T.: Kareler toplamı
Ort.: Ortalama
S.D.: Serbestlik derecesi
SS: Standart sapma
SZ: Soğuk Zararı
ÜS: Üst sınır
Vejet. süresi: Vejetasyon süresi

x