tc mimar sinan güzel sanatlar üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü tarih anabilim dalı ortaçağ tarihi

168 Pages·2007·1.67 MB·Turkish

T.C.
MİMAR SİNAN GÜZEL SANATLAR ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
ORTAÇAĞ TARİHİ PROGRAMI

CUNGAR HANLIĞININ SİYASÎ TARİHİ

(Yüksek Lisans Tezi)

Hazırlayan:
20036065 Ekrem KALAN

Danışman:
Prof. Dr. Ahmet TAŞAĞIL

İstanbul–2005

I
İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER.............................................................................................................I
ÖNSÖZ......................................................................................................................III
ÖZET..........................................................................................................................V
SUMMARY...............................................................................................................VI
KISALTMALAR......................................................................................................VII
RESİMLER LİSTESİ.............................................................................................VIII
1. GİRİŞ.......................................................................................................................1
1.1. Oyrad Adının Anlamı ve Oyradların Tarih Sahnesine Çıkışları.......................1
1.2. XIII. Asırdan İtibaren Oyradların Kısa Tarihçesi.............................................7
2. CUNGAR HANLIĞI’NIN KURULULUŞU VE GALDAN BOŞGOT HAN......15
2.1. Cungar Hanlığı’nın Kuruluş Aşamasında Asya’daki Siyasî Panorama..........15
2.2. XVII. Asrın Başlarında Oyradlar ve 1640 Moğol-Oyrad Kanunu (İh Tsaaz) 17
2.2.1. Hoşuudlar ve Guuşi Han’ın Kukunor ve Tibet’i Hakimiyeti Altına Alması
............................................................................................................................18
2.2.2. 1640 Moğol-Oyrad Kanunu (İh Tsaaz)....................................................20
2.3. Cungar Hanlığı’nın Kuruluşu..........................................................................22
2.3.1. Cungar Hanlığı’nın Kuruluşu Öncesindeki Siyasî Durum......................22
2.3.2. Galdan’ın Çocukluğu ve Gençliği............................................................24
2.3.3. Galdan’ın Cungar Hanlığı’nı Kurması.....................................................26
3. GALDAN BOŞGOT HAN’IN DIŞ POLİTİKASI VE SİYASÎ FAALİYETLERİ
....................................................................................................................................29
3.1. Galdan Boşgot Han’ın Rusya Politikası..........................................................29
3.2. Galdan’ın Kukunor, Kazak-Kırgız ve Doğu Türkistan Politikası...................34
3.3. Galdan Boşgot Han’ın Halha Politikası..........................................................39
3.3.1. Hüren Belçir Kurultayı.............................................................................42
3.3.2. Cungar-Halha Savaşı (1688-1691)...........................................................44
3.3.3. Halha’nın Mançu Hakimiyetine Girmesi.................................................48
3.4. Çin’de Mançu Hanedanının Kurulması ve Galdan Boşgot Han Döneminde
Mançu İmparatorluğu ile İlişkiler..........................................................................51
3.5. Cungar-Mançu Savaşları ve Galdan Boşgot Hanın Sonu...............................54
3.5.1. Ulahuy Nehri Savaşı................................................................................55
3.5.2 Ulaan Budan Savaşı..................................................................................58
3.5.3. Zuun Mod Savaşı ve Galdan Boşgot Han’ın Sonu..................................63
3.6. Galdan Boşgot Han’ın İdarî ve Ekonomik Reformları...................................70
4. TSEVEEN ARAVDAN DÖNEMİ CUNGAR HANLIĞI....................................73
4.1. Tseveen Aravdan’ın Han Olmadan Önceki Faaliyetleri.................................74
4.2. Tseveen Aravdan’ın Dış Politikası ve Siyasî Faaliyetleri...............................76
4.2.1. Tseveen Aravdan Döneminde Rusya ile İlişkiler.....................................76
4.2.1.1. Rus Çarlığı ile İlişkiler......................................................................76
4.2.1.2. İtil Kalmukları ile İlişkiler................................................................82
4.2.2. Tseveen Aravdan’ın Saltanatı Döneminde Kazak-Cungar İlişkileri ve
Kazak Toprakları’nın İşgâli...............................................................................84
II
4.2.3. Tseveen Aravdan Döneminde Cungar Hanlığı’nın Kukunor, Tibet ve
Mançu Politikası ile Cungar-Mançu Savaşları...................................................86
4.2.3.1. Kukunor Hoşuudları ile İlişkiler ve Tibet’in Cungarlar Tarafından
İşgâli...............................................................................................................87
4.2.3.2. Mançular ile İlişkiler ve Cungar-Mançu Savaşları...........................91
4.2.3.3. Kukunor’da Mançu Hakimiyetine Karşı İsyan.................................93
4.3. Tseveen Aravdan’ın Getirdiği Yenilikler ve Ekonomiye Yönelik Reformları94
5. GALDANTSEREN HAN DÖNEMİ ve HANLIĞIN ESKİ GÜCÜNE
KAVUŞMASI............................................................................................................96
5.1. Galdantseren Han’ın Taht Mücadeleleri ve Han Olmadan Önceki Siyasî
Faaliyetleri.............................................................................................................96
5.2. Galdantseren Han’ın Dış Politikası.................................................................99
5.2.1. Rusya İle İlişkiler.....................................................................................99
5.2.2. Galdantseren Han Dönemince Kazak Hanlığı ile İlişkiler.....................101
5.2.3. Galdantseren Han’ın Mançu Politikası ve Cungar-Mançu Savaşları.....103
5.3. Galdantseren Han Döneminde Yapılan İdarî, Ekonomik ve Askerî Reformlar
..............................................................................................................................113
5.3.1. İdarî Teşkilatta Yapılan Reformlar........................................................113
5.3.2. Askerî Reformlar....................................................................................115
5.3.3. Hanlığın Ekonomisini Güçlendirmek İçin Yapılan Faaliyetler.............115
6. CUNGAR HANLIĞININ YIKILIŞI VE CUNGARLAR’IN 1755-1758 YILLARI
ARASINDA MANÇULARA KARŞI VERDİĞİ BAĞIMSIZLIK MÜCADELESİ
..................................................................................................................................118
6.1. Galdantseren’in Ölümü Sonrasında Meydana Gelen Taht Mücadeleleri ve
Hanlığın Zayıflaması............................................................................................119
6.2. Lamadorj’un Cungar Hanı Olması ve Faaliyetleri........................................120
6.3. Davaatsi’nin Cungar Tahtını Ele Geçirmesi ve Hanlığın Parçalanması.......122
6.3.1. Davaatsi ile Amursana Arasındaki Mücadeleler....................................125
6.3.2. Amarsana’nın Mançulara Sığınması ve Mançularla İttifakı..................126
6.4. Mançu Ordusu’nun Cungarya’yı İşgali.........................................................127
6.5.Cungarya’da Mançu Hakimiyetine Karşı Başlatılan Büyük İsyan (1755-1758)
..............................................................................................................................131
6.5.1. Cungarya’daki Büyük İsyan ve Amursana............................................132
6.5.2. İsyanın Bastırılması ve Amursana’nın Ölümü.......................................140
7. SONUÇ................................................................................................................146
8. EKLER.................................................................................................................148
9. KAYNAKLAR....................................................................................................152
10. ÖZGEÇMİŞ.......................................................................................................158
III
ÖNSÖZ

Cengiz Han döneminde başlayan Moğolların altın çağı Kubilay Han
döneminde zirveye ulaşmıştır. Ancak 1368 yılında Çin’de hüküm süren Moğol asıllı
Yüan Hanedanı’nın çöküşünden sonra tarihin seyri, hem Asya açısından hem de
Moğollar açısından önemli bir değişim süreci içerisine girmiştir. Nitekim bu tarihten
itibaren Moğollar arasındaki ayrılıklar daha fazla artmaya başlamış, bunun
sonucunda da Doğu ve Batı Moğolları olmak üzere iki farklı siyasî teşekkül ortaya
çıkmıştır.

Doğu Moğolları olarak bilinen İç Moğolistan ve Halha Moğolları kendilerini
Cengiz Han’ın varisleri olarak görmekteydiler. Dolayısıyla da han olma imtiyazının
sadece kendilerine ait olduğu inancından hareketle Batı Moğol Halkı olarak bilinen
Oyradlar üzerinde siyasî otorite kurmaya çalışmışlardır. Bunun neticesinde iki Moğol
halkı arasında uzun yıllar boyunca devam eden mücadeleler yaşanmıştır. Oyradlar
kısa süreli başarıların ardından Galdan Boşgot Han’ın idaresinde Cungar Hanlığı’nı
kurmuşlardır. Cungar Hanlığı, bölgenin siyasî, ekonomik ve dinî inanışları açısından
oldukça büyük bir öneme sahip olmuştur.

Günümüzde Moğollar konusunda yapılmış olan çalışmaların büyük bir kısmı
Cengiz veya Kubilay dönemi üzerinde durmaktadır. Moğol Tarihi’nin en önemli
parçalarından biri olan Oyradlar konusu dünyada ve ülkemizde ihmal edilmiştir.
Özellikle ülkemizde Oyradlar ile ilgili teferruatlı bir eser mevcut değildir. Yapılan
çalışmalar da oldukça yüzeyseldir. Bu çalışmalarda siyasî tarihe dair bilgiler verilmiş
olsa da dönemin sosyal, ekonomik ve kültürel hayatına dair ayrıntılı bilgiler
verilmemektedir. Dolayısıyla çalışmamızda siyasî tarih yanında sosyal, kültürel ve
ekonomik hayata dair ek bilgiler de vermeyi uygun bulduk. Böylece Cungar
Hanlığı’nın Orta Asya coğrafyası üzerinde yapmış olduğu etkiyi de çeşitli yönleriyle
ele almaya çalıştık. Bu çalışma ile yukarıda bahsedilen eksiklikler bir nebze de olsa
giderilmeye çalışılmıştır ve yeni çalışmalara zemin hazırlaması açısından bir boşluğu
doldurmak maksadını gütmektedir.
IV
Çalışmamızı hazırlarken Mançuca, Çince ve Tibetçe yazılmış kaynak ve
araştırma eserlerinden birinci elden istifade edemesek de, mümkün olduğunca bu
dillerde yazılmış kaynak eserlerden yararlanılarak hazırlanmış araştırma eserlerine de
başvurarak bu eksikliği telâfi etmeye çalıştık.

Özellikle XVII. ve XVIII. asırlarda Orta Asya siyasetine önemli ölçüde yön
veren Cungar Hanlığı’nın siyasî tarihini beş bölümde incelemeye çalıştık.
Çalışmamızın ilk bölümünde Hanlığın kuruluşu ile kurucusu Galdan Boşgot Han
hakkındaki değerlendirmelerimize yer verirken; ikinci bölümde Galdan Boşgot
Han’ın dış politikası ile Cungar-Mançu savaşlarına değindik. Üçüncü bölümde
Tseveen Aravdan Han, dördüncü bölümde de Galdantseren Han dönemlerindeki
önemli olaylar ile yapmış oldukları reformlardan bahsederken; beşinci ve son
bölümde ise Galdantseren Han’ın ölümünden sonra başlayan taht mücadelelerine ve
Mançu işgaline karşı Cungarlar’ın Halha Moğolları ile birlikte başlatmış oldukları
isyan hareketine değindik.

Genel olarak Cungar Hanlığı’nın siyasî tarihi ve Hanlığın Orta Asya
coğrafyası üzerindeki siyasî, sosyal ve ekonomik etkilerini ortaya koymayı
amaçlayan çalışmamızın planlanması ve bilimsel ölçütlere uygun bir şekilde
yazılmasında yol gösteren danışmanım Prof. Dr. Ahmet TAŞAĞIL’a teşekkür
ediyorum. Keza, çalışmamızı hazırlarken tavsiyeleri ile beni yönlendiren ve zengin
kütüphanesinden faydalanmamıza izin veren Prof. Dr. Sodnomiin TSOLMON’a;
birikimlerinden eserleri ve sohbetleri vasıtasıyla istifade etmiş olduğum Prof. Dr. Ç.
DALAY ve Prof. Dr. A. OÇİR’e; Rusça ve Kazakça tercümelerde yardımlarını
esirgemeyen eşim Saltanat KALAN’a ve burada adını sayamadığım emeği geçen
herkese minnet hisleri ile dolu olduğumu ifade etmek isterim.

Aralık 2005 Ekrem KALAN
V
ÖZET

Galdan Boşgot Han tarafından 1676 yılında kurulan Cungar Hanlığı, Oyradlar
tarafından kurulmuş ilk ve en önemli siyasî teşekküldür. Cungar Hanlığı
kuruluşundan itibaren bölgenin siyasî, ekonomik ve kültürel hayatında oldukça etkili
olmuştur. Özellikle Mançular ile Rusya arasında bir tampon bölge olması açısından
ayrı bir öneme sahiptir. Ayrıca Tibet’te yaşanan mezhep savaşlarında Dalay
Lama’nın galip çıkmasında etkili olan Oyradlar, Cungar Hanlığı’nın kurulmasından
sonra da Tibet Lamaizmi’nin en sadık koruyucuları olmuşlardır. Cungar Hanlığı’nın
1758 yılında Mançular tarafından yıkılmasıyla birlikte bağımsızlığını koruyan son
Moğol siyasî teşekkülü de ortadan kalkmıştır.

Anahtar Kelimeler: Cungar, Moğol, Oyrad, Mançu, Orta Asya
VI
SUMMARY

Jungar Khanate, founded by Galdan Boshugtu Khan in 1676, is the first and
the most important political institution established by Oirads. From the beginning of
its establishment, Jungar Khanate had been quite influential on that region's political,
economical and culturel life. The Khanate has an especially distinctive prominence
in terms of its being a buffer state between Manchus and Russia. Furthermore,
Oirads who had an effective role in Dalay Lama’s victory in the sectial struggles in
Tibet had been the most reliable protectors of Tibet Lamaism after the establishment
Jungar Khanate. With the collapse of Jungar Khanate in 1758 by Manchus, the last
preserved independent Mongol political institution had been abolished.

Key Words: Jungar, Mongol, Oirad, Manchu, Middle Asia.
VII
KISALTMALAR

MNT - Mongoliin Nuuts Tovç (Moğolların Gizli Tarihi)
AT - Altan Tovç (Altan Tobçi)
MUIS - Mongol Ulsiin İh Surguuli (Moğolistan Millî Üniversitesi)
BNMAU - Bugd Nairamdah Mongol Ard Uls (Moğolistan Halk Cumhuriyeti)
TTK - Türk Tarih Kurumu
IISNC - International Institute for the Study of Nomadic Civilizations
A.g.k. - Adı geçen kitap
Bkz. - Bakınız
Haz. - Hazırlayan
Ed. - Editör
Çev. - Çeviren
C. - Cilt
Vol. - Volume
VIII
RESİMLER LİSTESİ

1. Cungar Hanlığı’nın Kuruluşu Öncesinde Oyrad ve Halha Moğolları, s. 148.
2. Oyrad Konfederasyonuna Bağlı Boyların Şeceresi, s.149.
3. Galdan Boşgot Han, s.149.
4. Galdan Boşgot Han Tarafından 1691 Yılında Rus Çarı’na Yazılan Mektup,
s.150.
5. Galdan Boşgot Han Döneminde Cungar Hanlığı, s.150.
6. 1697 yılında Paris Gazetesinde Mançu İmparatorunun Galdan’a Karşı
Kazandığı Zaferi Anlatan Haberin Metni s.151.
7. Amursana’nın Hovd’da Dikilen Heykeli s.151.
8. Hoşuud Hanının Tamgası 152.
9. Torguud Hanının Tamgası s.152.