tc mimar sinan güzel sanatlar üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü sosyoloji ana bilim dalı genel

155 Pages·2014·1.93 MB·English

T.C.
MİMAR SİNAN GÜZEL SANATLAR ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SOSYOLOJİ ANA BİLİM DALI
GENEL SOSYOLOJİ VE METODOLOJİ PROGRAMI

ÇAĞDAŞ PAYLAŞIM KÜLTÜRÜ VE ARMAĞAN

( Yüksek Lisans Tezi )

Hazırlayan:
20106059 Elif DEMİRKAYA

Danışman:
Prof. Dr. Ali AKAY

İstanbul - 2014

İÇİNDEKİLER

Sayfa no.

ÖNSÖZ ......................................................................................................................III
ÖZET .........................................................................................................................IV
SUMMARY ................................................................................................................V
RESİMLER LİSTESİ ................................................................................................VI
1. GİRİŞ .......................................................................................................................1
2. ÇAĞDAŞ PAYLAŞIM KÜLTÜRÜ .......................................................................8
2.1. Alımlayıcılar Arasındaki Paylaşım İlişkisi .....................................................12
2.2. Üretici ve Alımlayıcı Arasındaki Paylaşım İlişkisi ........................................21
2.2.1. İnternette Doğrudan Paylaşım Kanalları ...............................................23
2.2.2. Sanatta ve Kültürel Projelerde Cömertlik, Misafirperverlik, Karşılıklılık
ve Etkileşim ....................................................................................................28
2.3. Alımlayıcıyı Üreticiye Dönüştüren Paylaşım İlişkisi .....................................52
2.3.1. Özgür Yazılım ve Açık Kaynak Hareketleri .........................................55
2.3.2. Kesip Alma, Temellük Etme ve İkili Kapma Yöntemleri ....................58
2.3.2.1. Cut-up Yöntemi .......................................................................67
2.3.2.2. Pick-up Yöntemi ......................................................................72
3. ENTELEKTÜEL MÜLKİYET TARTIŞMALARI ...............................................75
3.1. Müellif Konumunun Sorunsallaştırılması .......................................................78
3.2. Entelektüel Üretimin Sorunsallaştırılması ......................................................83
3.3. Ticari Aracılık İşlevinin Sorunsallaştırılması .................................................89
I
4. ARMAĞAN ...........................................................................................................92
4.1. Değer ve Mübadele .........................................................................................94
4.2. Armağan Teorisi .............................................................................................98
4.2.1. Armağanın Çoklu Karakteri ................................................................110
4.2.1.1. Armağan ve Ruhlar ................................................................113
4.2.1.2. Armağanın İmkânı ve İmkânsızlığı .......................................115
4.2.1.3. Faydacılık Karşıtı Yaklaşım ..................................................120
4.2.2. Armağan Teorisine Yönelik Eleştiriler ...............................................122
4.3. Armağanın Çağdaş Paylaşım Kültüründeki Yeri ..........................................124
4.3.1. Alımlayıcılar Arasındaki Paylaşımda Armağanın Yeri ......................124
4.3.2. Üretici ve Alımlayıcı Arasındaki Paylaşımda Armağanın Yeri .........126
4.3.3. Alımlayıcıyı Üreticiye Dönüştüren Paylaşım Armağanın Yeri ..........128
5. SONUÇ ................................................................................................................130
KAYNAKÇA ...........................................................................................................133
ÖZGEÇMİŞ .............................................................................................................147

II
ÖNSÖZ

Kültür ürünlerinin paylaşımının ve serbest dolaşımının armağan kavramıyla
ilişkisini konu alan bu tez çalışmasının kendisi de, hiç şüphesiz, kültürel üretimlerini
paylaşanlar sayesinde oluşturulmuştur. Öncelikle, paylaşım kültürü üzerine yaptıkları
çalışmalarla beni heyecanlandıran ve bu tezi yazmamı sağlayan herkese minnettar
olduğumu belirtmeliyim. Tezimi tamamlamaya çalıştığım aylar boyunca, kültürel
paylaşımın uygulama alanı olan müzikleriyle bana eşlik eden J Dilla, Madlib, Flying
Lotus, Girl Talk gibi DJ’lere de “respect” göndermek isterim.
Bu çalışmanın hazırlanmasındaki katkılarından dolayı başta tez danışmanım
Prof. Dr. Ali Akay olmak üzere, sosyoloji yüksek lisans programında bulunduğum
süre boyunca benden desteğini esirgemeyen hocalarım, Doç. Dr. Sibel Yardımcı,
Doç. Dr. Yıldırım Şentürk, Yrd. Doç. Dr. Cem Doğan Yaşat, Yrd. Doç. Dr. Mahir
Ender Keskin, Yrd. Doç. Dr. Begüm Özden Fırat’a ve jürideki katkılarından dolayı
Doç. Dr. Ferda Keskin’e teşekkürlerimi sunarım.
Tezimde yararlandığım kaynakları tespit etmem ve onlara erişmem
konusunda bana yardımcı olan Ali Çağıl Ömerbaş’a, Doç. Dr. Pelin Tan’a, Seda
Ergül’e, Burak Delier’e, Melkan Bülbül’e ve Öndercan Muti’ye çok teşekkür ederim.
Yüksek lisansın bana en güzel armağanı olan iki dostuma, Fikriye Yücesoy ve Özlem
Işıl’a, beraber yürüdüğümüz bu yolu güzelleştirdikleri için müteşekkirim. Ayrıca
İpek Gencosman, Filiz Funda Genç, Serhat Arslan, Volkan Işıl ve İnci Furni’ye,
düşüncelerimi çoğaltan sohbetlerinden ötürü müteşekkir olduğumu belirtmek isterim.
Hiçbir zaman desteklerini esirgemeyen ve varlıklarıyla yaşamımı değerli kılan
aileme ve kadim dostum Filiz Erdoğan’a teşekkürü borç bilirim. Son olarak, bu
çalışmanın ve yaşantımın en yakın tanığı ve ortağı olan Can’a, sonsuz sabrı ve
sevgisinden dolayı minnettarım.

III
ÖZET

Bu tezin amacı, kültür ürünlerini özgürce paylaşma yöntemlerini araştırmak
ve bu yöntemlerin armağan kavramıyla ilişkisini kurmaya çalışmaktır. Dijital
gelişimin sağladığı olanaklarla beraber, kültür ürünlerinin çoğaltılması ve yayılması
kolaylaşmıştır. Hiyerarşik olmayan, dağıtık yapısı sayesinde, kullanıcıların
birbirleriyle doğrudan paylaşımda bulunmalarına imkân tanıyan P2P (peer-to-peer)
paylaşım programları, yazıların yayıncıya ihtiyaç duymadan okuyucuyla
buluşabilmesini sağlayan internet günlükleri (blog), müzisyenlerin üretimlerini plak
şirketine muhtaç olmadan dinleyiciye ulaştırabildikleri dijital kanallar, projelere
bağış usulüyle destek veren kitle fonlama yöntemleri, kullanıcıların katılımına açık
özgür yazılım hareketi, hâlihazırda var olan kültürel üretimleri yeniden düzenleyerek
sunan DJ’lik gibi paylaşıma yönelik örnekler, sosyal bir dönüşümün göstergeleri
olarak okunabilir.
Katılımcı ve paylaşımcı anlayış, tüketiciliğin edilgenliğinden üreticiliğin
etkenliğine geçmeye ön ayak olur. Etken hale geçiş, aynı zamanda, kültürün ve
bilginin üretiminin tek elde toplanmasına ve tek elden dağıtılmasına karşı da bir
meydan okumadır. Böylesi bir meydan okumanın mevcut entelektüel mülkiyet
anlayışına ters düşeceği aşikârdır. Entelektüel mülkiyet ise, müellifin, entelektüel
üretimin ve entelektüel üretimi yayan ticari aracıların işlev ve konumlarının
sorunsallaştırılmasını gerektiren tartışmalı bir alandır. Bu çalışmada, entelektüel
mülkiyet tartışmaları, Foucault’nun “yazar nedir?” ve Tarde’ın “bir kitap nasıl
üretilir?” soruları etrafında şekillenmiş, hukuki çerçeveden ziyade kuramsal
çerçevede değerlendirilmiştir.
Son olarak, çağdaş paylaşım kültürünü destekleyen örneklerin armağan
kavramına mütakabiliyeti üzerinde durulmuştur. Bu doğrultuda, öncelikle Marcel
Mauss’un, arkaik toplumda armağan üzerine yazdığı makale ve onu takip eden
çalışmalar incelenmiş ve armağanın, değer, mübadele ve paylaşım açısından taşıdığı
anlamların peşine düşülmüştür.

ANAHTAR KELİMELER: Paylaşım - Etkileşim - Armağan - Özgür Kültür - P2P -
Remiks - Temellük - Cut-up - Pick-up - Entelektüel Mülkiyet - Copyleft -
Müşterekler - Gabriel Tarde - Marcel Mauss

IV
SUMMARY

The purposes of this thesis are to investigate free sharing methods for cultural
products and to establish a relationship between the concept of gift and the said
methods. Potentials and opportunities obtained by virtue of digitalization have
facilitated the reproduction and dissemination of cultural products. Today's sharing
practices, such as P2P (peer-to-peer) sharing programs enabling direct sharing
between users thanks to the non-hierarchical distributed structure thereof, internet
blogs enabling the direct distribution of texts to readers without need for a publisher,
digital channels wherein musicians can reach out listeners through their own musical
products without need for a recording company, crowd funding platforms supporting
various projects by means of donation, free software movements open to
participation by users, or disc jockeying wherein DJs remix the already existing
cultural products and present their remixed versions can be interpreted as indicators
of a social transformation.
The participation- and sharing-based perception and perspective initiate the
transition from passive consumerism to active productivity. Being active in this sense
also defies the monopolized production and distribution of culture and information.
Such defiance clearly conflicts with the existing perception of and perspective related
to intellectual property. On the other hand, intellectual property is a controversial
field that necessitates the problematization of functions and statutes of the author, of
intellectual production, and of intermediaries disseminating intellectual products. In
this work, the concept of intellectual property is discussed theoretically rather than
legally within the frame of questions asked by Foucault and Tarde, respectively,
"what is an author?" and "how to produce a book?".
In conclusion, the reciprocity of examples supporting the contemporary
sharing culture to the concept of gift is contemplated. In this respect, the article of
Marcel Mauss on gift in archaic societies and the succeeding works are reviewed,
and the meanings of gift with regard to value, exchange and sharing are considered.

KEYWORDS: Sharing - Interaction - Gift - Free Culture - P2P - Remix -
Appropriation - Cut-up - Pick-up - Intellectual Property - Copyleft - Commons -
Gabriel Tarde - Marcel Mauss

V
RESİMLER LİSTESİ

Sayfa no:

Resim 2.1: HAHA, Flood: A Volunteer Network For Active Participation in
Healthcare, 1992-1995 ……………………………………………………………..32
Resim 2.2: Felix Gonzales-Torres, Untitled (Public Opinion), 1991 …………...34
Resim 2.3: Burak Bedenlier, Untitled (Twin Towers), 2002 …………………....35
Resim 2.4: Burak Bedenlier, Untitled (For Sadako Sasaki), 2009 ……………. .37
Resim 2.5: Değiş-tokuş Tezgâhı ………………………………………………. .40
Resim 2.6: Etkinlik Afişi ……………………………………………………… .40
Resim 2.7: SWOP Projects: Potlaç ……………………………………………...41
Resim 2.8: SWOP Projects: Kolektif Organize Edilen Atölye Çalışması ……....42
Resim 2.9: SWOP Projects: Toplum Temelli Mübadele ve Kaynak Koruma
Programı ………………………………………………………………………….....43
Resim 2.10: SWOP Projects: Bilgi Değiş-tokuşu İçin Şebeke ………………….. 44
Resim 2.11: Jörgen Svensson, Bus 993, 1993 …………………………………....46
Resim 2.12: Sans-Papiers (Kağıtsızlar) …………………………………....…….47

VI
1. GİRİŞ

‘Bilgi ışıltılarının ve güzelliğin açısından
mübadele bir feda anlamı taşımaz: O daha çok
karşılıklı etkileme, hediye alışverişindeki
karşılıklılıktır.’
Ulus Baker, Tarde Sosyolojisi1

Bu çalışmayı hazırlarken, okuduğum metinlerden alıntılamayı düşündüğüm
bölümleri ayrı ayrı belgelere aktardım ve kurguladığım plan çerçevesinde, alıntıları
birbirleriyle bağlantılandırarak bir araya getirdim. Öyle sanıyorum ki, bir DJ’in
çeşitli müzikal üretimlerden ya da ses organizasyonlarından aldığı örnekleri
(sample2) harmanlayarak kendi üretimini gerçekleştirmesi (remiks3), benim bu
çalışmada izlediğim yoldan farklı değildir. Ben nasıl başkalarının çalışmalarına
referansla kendi çalışmamı oluşturuyorsam, bir DJ de masasında, farklı parçalardan
aldığı sample’ları bir araya getirip kendi parçasını yaratır. Bu durumda, yeniden
düzenlenmiş ses parçalarından oluşan bu yeni düzenlemenin ya da kendinden önceki
düşünsel üretimleri birbirleriyle ilişkilendirip temellük ederek hazırlanan bir tez
çalışmasının müellifi kim olacaktır?
Bir DJ’in sorumluluğu, akademik çalışmada olduğu gibi, kaynağa referans
vermekle bitmez. DJ müellife ödeme de yapmak durumundadır. Aksi takdirde,
hukuki olarak suçlu addedilecektir. Bu çalışmada referans verdiğim herkese ödeme
yapma olasılığını düşünebilir miyiz? Referans verdiğimiz herkese ödeme yapsaydık,
kaçımız çalışmalarımızı sonlandırabilirdik? En fazla kaç kişiye ödeme yapabilirdik?
Böyle bir kısıtlamanın gölgesinde yapılacak çalışmalar nasıl özgür olabilirdi?

1 Ulus BAKER, “Tarde Sosyolojisi”, 153.
2 Sample, Nicolas Bourriaud’nun Postpordüksiyon kitabındaki çevirmen notunda, “herhangi bir sesi
ya da müzik parçasının bir bölümünü, bir yerden kayıt ederek ya da seçip alarak oluşturulan ses
parçası (numunesi)” olarak tanımlanmıştır. Ses numunelerini seçip alma işlemi ise sampling yani
örneklemedir.
3 Remiks, farklı ses ya da görüntü organizasyonlarından alınan parçaların (sample) yeniden
düzenlenmesidir.
1
Müzikte ya da video sanatında sıklıkla karşımıza çıkan kolaj, montaj, miksaj gibi
temellük pratikleri, uygulayıcılarının başını derde sokmaktadır. Sanatçılar, hırsızlık
ve ahlaksızlıkla suçlanarak kriminalize edilmektedir. Bu çalışmaya başlarken
niyetlerimden biri, üretimleriyle hayatımı güzelleştirmiş birçok postprodüksiyon
sanatçısının ve J Dilla, Madlib, Flying Lotus, Girl Talk, DJ Spooky gibi
müzisyenlerin, mevcut mülkiyet ve ahlak anlayışları içerisinde ‘suçlu’ olarak kabul
görmesine karşı olduğumu dillendirmektir. Karşı duruşumu desteklemek amacıyla,
alımlayıcıların temellük pratiği sayesinde nasıl üreticiye dönüştüğünü bu çalışmada
göstermeye çalıştım. Temellük pratiğinden yani başka üretimleri kendine mal ederek
yeniden düzenlemekten bahsedildiğinde, karşımıza fikri mülkiyet tartışmaları çıkar.
Bu tezde, fikri mülkiyet tartışmalarını hukuki bir zeminde ele almaktan özellikle
kaçınılmıştır. Bunun sebebi müellifin ve aracıların hukuki varoluşunu sorgulama
ihtiyacıdır. Başka bir deyişle, müellifin konumu, entelektüel üretimin kendisi ve
aracıların işlevi sorunsallaştırılması gereken mefhumlar olarak ele alınmıştır.
Beni motive eden bir diğer etken ise, sevdiğim kültür ürünlerini başkalarıyla
paylaşmaktaki hevesimin ardında yatan nedenleri anlamaya çalışmaktır. Bu paylaşım
pratiğini benimseyen insanların azımsanmayacak sayıda oluşu, toplumsal bir
paylaşım kültürüne işaret eder. Yeni müzikler, kitaplar, sanatçılar ‘keşfedilir’ ve bu
‘keşif’ten heyecan duyulur. Bu heyecan ‘başkalarıyla paylaşmadan olmayacak’
şekilde duyumsanır. Örneğin, internetten önce ‘karışık kaset’lere (daha sonra da
cd’lere) sevilen şarkılar doldurup, bu kaseti arkadaşlara hediye etmek, paylaşma
hevesi üzerinden okunabilir. Karışık kaseti vermek, bir meta mübadelesinden
fazlasına işaret eder. Şarkılar aranmış, bulunmuş, dinlenmiş, beğenilmiş, diğer
şarkılar arasından seçilip kasete girmeye hak kazanmışlardır. Öyleyse bir mesai ve
seçki söz konusudur. Kaseti veren onunla beraber hem zamanını hem de beğenisini,
verdiği kişiye sunar. İnternetle beraber, paylaşım programları ortaya çıkmış, bu
vesileyle paylaşım kültürü de yaygınlaşma olanağı bulmuştur. Bu çalışmada P2P
(peer-to-peer)4 paylaşım programlarının, kültür ürünlerinin dolaşımı, dağıtımı ve

4 P2P (peer-to-peer) derken denkler arasında gerçekleşen bir paylaşım yönteminden bahsedilmektedir.
Hiyerarşik olmayan, yatay bir ağ yapılanmasına işaret eder. P2P dosya paylaşım yöntemi, tezin
ilerleyen bölümlerinde ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Türkçe’de de P2P kısaltması benimsendiğinden,
bu paylaşım yöntemi tezin geri kalanında P2P olarak geçecektir.
2