tc istanbul kültür üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü fakîr ahmed şeyhzâde'nin tabîbnâmesi

365 Pages·2017·6.86 MB·Turkish

T.C.
İSTANBUL KÜLTÜR ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

FAKÎR AHMED ŞEYHZÂDE’NİN TABÎBNÂMESİ
(DİL İNCELEMESİ- METİN- DİLBİLGİSEL DİZİN)

YÜKSEK LİSANS TEZİ
AHSEN KARAKAŞ
1410061011

Anabilim Dalı: TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
Programı: TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
Tez Danışmanı: PROf. DR. HACI ÖMER KARPUZ

ARALIK 2016
T.C.
İSTANBUL KÜLTÜR ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

FAKÎR AHMED ŞEYHZÂDE’NİN TABÎBNÂMESİ
(DİL İNCELEMESİ- METİN- DİLBİLGİSEL DİZİN)

YÜKSEK LİSANS TEZİ
AHSEN KARAKAŞ
1410061011

Anabilim Dalı: TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
Programı: TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI
Tez Danışmanı: PROf. DR. HACI ÖMER KARPUZ

Tezin Enstitüye Verildiği Tarih:
Tezin Savunulduğu Tarih:

Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hacı Ömer KARPUZ
Diğer Jüri Üyeleri: Prof. Dr. Vahit TÜRK
Doç. Dr. Uğur GÜRSU

ARALIK 2016
ÖNSÖZ
Bu çalışma, en gelişmiş beşeri sistemlerden biri olan dili ve buna bağlı olarak
insanımızın asırlardır, her türlü faaliyetinde kullandığı Türkçemizi biraz daha
yakından tanımak için yapılan bilimsel araştırmaların küçük bir örneğidir.
Araştırmacılar, yıllardan beri süregelen Türkçenin tarihi devirlerine ait eserler
üzerinde yaptıkları çalışmaları ile kültür ve bilim tarihimize ışık tutmuşlar ve tutmaya
devam etmektedirler. Biz de bu düşünceden hareketle raflarda aydınlığa kavuşmayı
bekleyen eserlerimizden birini çalışmayı tercih ettik. Çalışmaya karar verdiğimizde
eserimizin adı dışında herhangi bir bilgiye sahip değildik. Elimizden geldiği kadarıyla
gün yüzüne çıkarmaya çalıştığımız bilgiler ışığında bu eserin 18. yüzyılda Fakîr
Ahmed Şeyhzâde tarafından Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın isteği üzerine
yazılmış olduğunu söyleyebiliyoruz. Tabîbnâme adlı bu eseri, dil incelemesi, çeviri
yazı, dilbilgisel dizin olmak üzere üç ana başlıkta incelemiş bulunuyoruz.
Bu tez çalışması ile ortaya çıkarılan birtakım bitki adları, hayvan adları ve
hastalık adları gibi nesne ve kavram adlarının, dönemin söz varlığı üzerine yapılacak
çalışmalara; metinde geçen, şive ve ağızlarda günümüzde hala kullanılmakta olan bazı
sözcükler ile ağız çalışmalarına ve tıp tarihi ile ilgili yapılacak çalışmalara katkı
sağlayabileceği düşünülmektedir.
Bir tıp kitabını tercih etme sebebimiz sağlık bilimlerinin geçmişte olduğu gibi
popüler kültürde de oldukça önemli bir yeri olmasıydı. Eserimiz özellikle son
dönemlerde çok sık zikr edilen alternatif tıp üzerine yazılmış bir kitaptır. Kitabımız,
hangi bitkinin hangi hastalığa iyi geleceği, ne tür balığın ne vakit tüketilmesi gerektiği,
bitkisel karışımların nasıl hazırlanması ve nasıl uygulanması gerektiği gibi soruların
cevaplarını içinde barındırmaktadır. Bu çalışmayı hazırlarken hem öğrendik hem
eğlendik. Dileğimiz, çalışmamız ile ilgilenenlerin de hem yararlanması hem de bu
hazzı alabilmesidir.
Tez çalışma konumun belirlenmesi, kaynak öneri ve teminindeki yardımlarının
yanı sıra bana dilbilim çalışıyor olma zevkini yaşatan, bu çalışmanın bana katacağı
değeri gören ve başarabileceğime inanan, çalışmamızın tüm evrelerinde hiçbir
desteğini esirgemeyen tez danışmanım değerli hocam Sayın Prof. Dr. Hacı Ömer
i
KARPUZ' a, Türk Dili ve Edebiyatı alanında çalışma yapma istek ve azmini bana
lisans yıllarımda aşılayan değerli hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Ertuğrul AYDIN’ a,
yüksek lisans eğitimim süresince tecrübe ve bilgilerinden faydalandığım İstanbul
Kültür Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı bölümünün çok değerli hocalarına, değerli
arkadaşım ve yol göstericim Sayın Araş. Gör. Emre Berkan YENİ başta olmak üzere
tüm araştırma görevlilerine, Arapça tercüme konusunda desteğini aldığım Sayın
Veysel TEMEL’e, hayatımın her döneminde yanımda ve arkamda olup hiçbir
desteğini benden esirgemeyen, varlıklarından güç aldığım, sevgili babam Ahmet’e,
annem Süeda’ya, kardeşlerim Nihat ve Berathan’a sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum.
Çalışmada görülecek eksikliklerin hoşgörüyle karşılanması ve eserin ilgili
olanlara yardımıcı olması ümidiyle...

İSTANBUL, Aralık 2016
Ahsen KARAKAŞ

ii
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ......................................................................................................................... İ
İÇİNDEKİLER ....................................................................................................... İİİ
ÖZET .......................................................................................................................... V
KISALTMALAR ................................................................................................... Vİİ
ÇEVİRİ YAZI ALFABESİ (OSMANLI TÜRKÇESİ - ARAP - ÇEVİRİ YAZI
LATİN) ................................................................................................................... Vİİİ
GİRİŞ .......................................................................................................................... 1
Tabîbnâme’nin Yazılma Tarihi ve Yazarı Hakkında ............................................. 1
1. DİL İNCELEMESİ ................................................................................................ 8
1.1. Sözcük Türetme (Yapım Ekleri) ........................................................................ 8
1.1.1. İsimden İsim Yapan Ekler .............................................................................. 8
1.1.2. Fiilden İsim Yapan Ekler ............................................................................... 9
1.1.3. İsimden Fiil Yapan Ekler ............................................................................. 10
1.1.4. Fiilden Fiil Yapan Ekler ............................................................................... 10
1.2. Sözcük Çekim ve Çeşitleri ............................................................................... 11
1.2.1. İsimler ve İsim Çekimleri ............................................................................ 11
1.2.1.1. Çokluk Eki ........................................................................................................................ 11
1.2.1.2. Hal Ekleri ......................................................................................................................... 11
1.2.1.2.1. Yalın Hali (Nominative) ............................................................................... 11
1.2.1.2.2. İlgi Hali (Genetive) ........................................................................................ 12
1.2.1.2.3. Yönelme Hali (Dative) ................................................................................. 12
1.2.1.2.4. Yükleme Hali (Accuzative) ......................................................................... 12
1.2.1.2.5. Bulunma Hali (Locative) ............................................................................ 13
1.2.1.2.6. Ayrılma Hali (Ablative) .............................................................................. 13
1.2.1.2.7. Vasıta Hali (Instrumental) ........................................................................... 13
1.2.1.2.8. Eşitlik Hali (Equative) .................................................................................. 14
1.2.1.2.9. Yön Gösterme Hali (Directive) .................................................................. 14
1.2.1.3. İyelik Ekleri ...................................................................................................................... 14
1.2.1.4. Aitlik Eki ........................................................................................................................... 15
1.2.1.5. İsimlerde Soru .................................................................................................................. 15
1.2.1.6 İsimlerde Bildirme ........................................................................................................... 15
1.2.1.7. Zamir ..................................................................................................................... 16
1.2.1.8. Sıfat ........................................................................................................................ 18
1.2.1.9. Zarf ......................................................................................................................... 20
iii
1.2.1.10. Edat ...................................................................................................................... 21
1.2.1.11. Ünlem .................................................................................................................. 22
1.2.2. Fiil ve Fiil Çekimi ........................................................................................ 22
1.2.2.1. Emir Kipi .............................................................................................................. 22
1.2.2.2. Görülen Geçmiş Zaman ................................................................................... 23
1.2.2.3. Öğrenilen Geçmiş Zaman ................................................................................ 23
1.2.2.4. Geniş Zaman ....................................................................................................... 23
1.2.2.5. Gelecek Zaman ................................................................................................... 24
1.2.2.6. Dilek- Şart Kipi .................................................................................................. 24
1.2.2.7. İstek Kipi .............................................................................................................. 24
1.2.2.8. Gereklilik Kipi .................................................................................................... 25
1.2.2.9. Hikaye Çekimi .................................................................................................... 25
1.2.2.10. Rivayet Çekimi ............................................................................................... 26
1.2.2.11. Şart Çekimi ...................................................................................................... 26
1.2.2.12. İken Zarf Fiili .................................................................................................. 26
1.2.2.13. Fiillerde Olumsuzluk ..................................................................................... 26
1.2.2.14. Fiillerde Çatı ................................................................................................... 27
1.2.2.15. Fiilimsiler ........................................................................................................... 27
1.2.2.16. Birleşik Fiiller ................................................................................................... 30
1.2.3. Sözcük Grupları .............................................................................................................. 31
1.2.3.1. Tekrarlar ............................................................................................................... 31
1.2.3.2. Pekiştirmeler ........................................................................................................ 31
1.2.3.3. Tamlamalar .......................................................................................................... 31
1.2.3.4. Bağlamalı Sözcük Grupları ............................................................................. 32
1.3. Söz Varlığı ...................................................................................................... 33
2. ÇEVİRİ YAZILI METİN ................................................................................... 37
3. DİLBİLGİSEL DİZİN ......................................................................................... 88
SONUÇ .................................................................................................................... 349
KAYNAKÇA .......................................................................................................... 351

iv
Üniversitesi : İstanbul Kültür Üniversitesi
Enstitüsü : Sosyal Bilimler Enstitüsü
Dalı : Türk Dili ve Edebiyatı
Programı : Türk Dili ve Edebiyatı
Tez Danışmanı : Prof. Dr. Hacı Ömer KARPUZ
Tez Türü ve Tarihi : Yüksek Lisans – Aralık 2016
ÖZET
Tabîbnâme, 18. yüzyılda Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın isteği üzerine
Fakîr Ahmed Şeyhzâde tarafından yazılmıştır. Metin; alternatif tıp, eczacılık ve bitki
bilim konularını içermektedir. Bu eser, birçok kaynağın günümüze ulaşmasını
sağlayan Sultan I. Mahmud Han tarafından vakfedilmiştir.
Eski tıp bilimindeki yaygın görüşte olduğu gibi bu eserde de birçok hastalığın
sebebi olarak vücutta bulunan birtakım maddeler arasındaki dengenin bozulması
gösterilmiştir. Bozulan dengeyi yerine getirebilmek için hekimler öncelikle
dengesizliği oluşturması muhtemel maddenin eksikliğinin ya da fazlalığının teşhisini
koyarlar. Sonrasında hangi maddenin hastaya şifa vereceğinin tahlilini yapar ve bu
muayenenin ardından hastaya gerekli tedaviyi uygularlar. Bu içerikte yazılmış tıp
kitapları bir dönem sonraki hekimlere kaynak niteliği taşımış ve günümüzdeki tıp
biliminin temellerinin oluşmasında rol oynamışlardır.
Çalışmamız dört kısımdan oluşmaktadır: Giriş, Dil İncelemesi, Çeviri Yazı
Metin ve Dilbilgisel Dizin. Giriş Bölümünde Tabîbnâme adlı eserin yazarı, konusu ve
yazıldığı dönem hakkında bilgi verilmiştir. Metnin ilk dört varağında yer alan giriş
mahiyetindeki Arapça kısmın görselleri ve Türkçeye çevirileri bu bölümde yer
almaktadır. İnceleme kısmında Tabîbnâme metninin biçim bilgisi, özellikleri ve söz
varlığı ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Çeviri Yazılı Metin kısmında 70 varak 1456
satırdan oluşan metnin çeviri yazısı verilmiştir. Dizin kısmında Tabîbnâme metninde
yer alan bütün biçim birimler dilbilgisi özelliklerine göre sıralanmıştır ve geçtikleri
cümle ve satır numaralarıyla birlikte verilmiştir. Dizinde sözlük başı olarak kaydedilen
tüm sözcüklerin hangi dile ait oldukları, Türkiye Türkçesindeki anlamları ve metinde
geçen cümledeki anlamları verilmiştir.

Anahtar Sözcükler: Tabîbnâme, Fakîr Ahmed Şeyhzâde, Alternatif Tıp,
Botanik, Ezcacılık.
v
University : Istanbul Kültür University
Institute : Institute of Social Sciences
Department : Turkish Language and Literature
Programme : Turkish Language and Literature
Supervisor : Prof. Dr. Hacı Ömer KARPUZ
Degree Awarded and Date : MA – Aralık 2016

ABSTRACT
Tabîbnâme was written by Fakîr Ahmed Şeyhzâde on the request of
Nevşehirli Damat İbrahim Paşa in 18th century. This manuscript contains related
topics as alternative medicine, pharmaceutics and botanics. Manuscript has endowed
by Sultan Mahmud Han the First, who is provided access many important knowledge
sources as this one to last till today.
As the common opinion in old medicinal science, the main reason of many
diseases is imbalancement among some matters in human body. This opinion stays
same in this manuscript. To balance this imbalancement, physicians firstly diagnose
the deficiency or excess of probable matter then they analyse the which matter can
cure the patient and after this medical examination process, they apply the treatment
to the patient. The books have written about similar contents as this one have played a
great role of founding today's medicinal sciences and being sources of knowledge for
physicians.
Our dissertation consists of four main sections: Introduction, Grammar
Analysis, Transcripted Text and Grammatical Index. In Introduction section,
information has given about Tabîbnâme's author, main subject and era that it was
written in. First eight pages of this manuscript are written in Arabic language and their
translations to Turkish are placed in the Introduction section. In Grammar Analysis
section, there are information about morphological contents and vocabulary of
Tabîbnâme. Transcripted Text section consists 140 pages (1456 lines) of transcripted
text of manuscript. Index section contains all of the morphemes in Tabîbnâme and they
are put in order according to their grammatical features with their line numbers. All
index entries have been given with their lingual origins, meanings in Turkish and
where they were mentioned in manuscript with their contextual meanings.
Keywords: Tabîbnâme, Fakîr Ahmed Şeyhzâde, Alternative Medicine,
Botanics, Pharmaceutics.
vi
KISALTMALAR

Ar. : Arapça

bağ. : Bağlaç

ed. : Edat

f. : Fiil

Far. : Farsça

Fr. : Fransızca

sf. : Sıfat

Tr. : Türkçe

ünl. : Ünlem

Yun. : Yunanca

zf. : Zarf

zm. : Zamir

vii
Çeviri Yazı Alfabesi (Osmanlı Türkçesi - Arap - Çeviri Yazı Latin)

Arap Latin Arap Latin Arap Latin
ا a, ā س s ن n
v, u, ū, ü,
ب b, p ش ş و
o, ö
پ p ص ṣ ه h, a, e
ت t ض ż, ḍ لا la, lā
ث s̱ ط ṭ ی y, ı, i, ī
ج c, ç ظ ẓ ء ᵓ
چ ç ع ᶜ
ح ḥ غ ġ
خ ḫ ف f
د d ق ḳ
ذ ẕ, ḏ ك k, g, ñ
ر r ل l
ز z م m
viii