tc hacettepe üniversitesi sağlık bilimleri enstitüsü küçük ve orta ölçekli işletmelerde risk analizi uy

114 Pages·2007·2.55 MB·Turkish

T.C.
HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ
SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ İŞLETMELERDE
RİSK ANALİZİ UYGULAMASI
(DÖKÜMHANELER ÖRNEĞİ)

Gonca ŞENER

İş Sağlığı Programı
YÜKSEK LİSANS TEZİ

TEZ DANIŞMANI
Prof. Dr. Nazmi BİLİR

ANKARA
2005
iii
Sağlık Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğü'ne:

Bu çalışma jürimiz tarafından İş Sağlığı Programında Yüksek Lisans Tezi olarak
kabul edilmiştir.

Jüri Başkanı: Prof. Dr. Nazmi Bilir (imza)
Danışman Hacettepe Üniversitesi

Üye: Prof. Dr. Üner Çolak (imza)
Hacettepe Üniversitesi

Üye: Doç. Dr. Songül Vaizoğlu (imza)
Hacettepe Üniversitesi

Üye: Doç. Dr. Banu Çakır (imza)
Hacettepe Üniversitesi

Üye: Öğrt. Gör. Dr. Ali Naci Yıldız (imza)
Hacettepe Üniversitesi

ONAY:

Bu tez, Hacettepe Üniversitesi Lisansüstü Eğitim-Öğretim ve Sınav Yönetmeliği’nin
ilgili maddeleri uyarınca yukarıdaki jüri üyeleri tarafından uygun görülmüş ve
Enstitü Yönetim Kurulu kararıyla kabul edilmiştir.

(imza)
Prof. Dr. Hakan S. Orer
Enstitü Müdürü
iv
TEŞEKKÜR

Yazar, bu çalışmanın gerçekleşmesine katkılarından dolayı, aşağıda adı geçen kişi ve
kuruluşlara içtenlikle teşekkür eder.

Sayın Prof. Dr. Nazmi Bilir, tez danışmanım olarak çalışmaya yol gösterici
katkılarda bulunmuştur.

KOSGEB Dökümhane Geliştirme İhtisas Merkezi'nde görevli Metalurji Mühendisi
Sayın Yusuf Ziya Kayır araştırmanın veri toplama aşamasına katkıda bulunmuştur.

Tez çalışmalarım süresince aile bireylerim anlayış ve sabırla destek olmuşlardır.
vii
İÇİNDEKİLER
Sayfa
ONAY SAYFASI iii
TEŞEKKÜR iv
ÖZET v
ABSTRACT vi
İÇİNDEKİLER vii
KISALTMALAR DİZİNİ ix
ŞEKİLLER DİZİNİ x
TABLOLAR DİZİNİ xi
1. GİRİŞ 1
1.1. Amaçlar 2
2. GENEL BİLGİLER 3
2.1. Risk ve Risk Değerlendirme 3
2.1.1. Risk Değerlendirme Yöntemleri 3
2.1.2. Risk Değerlendirmesinin Adımları 7
2.1.3. Risk Değerlendirme Matrisi 11
2.2. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler 16
2.3. Döküm Sektörü ve Döküm İşlemi 19
2.3.1. Elde Edilmek İstenen Parçanın Modelinin Yapılması 21
2.3.2. Modele Uygun Şekilde Maça ve Kalıp Yapılması 21
2.3.3. Metalin Ergitilmesi ve Kalıp İçine Dökülmesi 23
2.3.4. Döküm Üzerinden Kalıp ve Maçaların Ayrılması 31
2.3.5. Bitmiş Döküm Üzerinden Kalıp ve Maçaların Ayrılması 31
2.3.6. Kaynak, Boya ve Kontrol İşlemleri 33
3. GEREÇ VE YÖNTEM 35
3.1. Araştırmanın Tipi 35
3.2. Araştırmanın Evreni 35
3.3. Örneklem 35
3.4. Araştırmanın Yöntemi 35
3.5. Araştırmanın Zamanı 46
3.6. Etik Konular ve İzinler 46
3.7. Araştırmanın Kısıtlılıkları 46
3.8. Araştırmada Kullanılan Tanım ve Kriterler 47
4. BULGULAR 50
4.1. İşyerlerine İlişkin Bulgular 50
4.2. İşçilere İlişkin Bulgular 53
4.3. Çalışma Ortamına İlişkin Bulgular 54
4.3.1. Kaza Olasılıkları 54
4.3.2. Fiziksel ve Ergonomik Etkenler 63
4.3.3. Kimyasal Etkenler 69
4.3.4. Toz 73
4.4. Öncelikli Riskler 74
5. TARTIŞMA 84
5.1. Çalışma Ortamına İlişkin Bulguların Tartışılması 84
5.1.1. Kaza Olasılıkları Bulgusunun Tartışılması 84
5.1.2. Kimyasal Etkenler Bulgusunun Tartışılması 86
viii

5.1.3. Fiziksel ve Ergonomik Etkenler Bulgusunun Tartışılması 87
5.1.4. Toz Bulgusunun Tartışılması 88
5.2. Çalışanlara İlişkin Bulguların Tartışılması 88
5.3. Mevzuata Uyum Konusunun Tartışılması 91
6. SONUÇ VE ÖNERİLER 95
KAYNAKLAR 98
EKLER
EK 1 Bilgi formu
EK 2 İşçi anket formu
EK 3 Dökümcüler sanayi sitesi krokisi
EK 4 Özgeçmiş
v
ÖZET

Şener, G. Küçük ve orta ölçekli işletmelerde risk analizi uygulaması
(dökümhaneler örneği). Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü İş
Sağlığı Programı Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2005. Bu çalışmada, bir risk
değerlendirmesi yöntemi kullanarak, küçük ölçekli dökümhanelerdeki öncelikli iş
sağlığı ve güvenliği sorunlarını belirlemek amacıyla Ankara Dökümcüler Sanayi
Sitesi'nde yapılan araştırmanın sonuçları sunulmuştur. Bir ile dokuz işçi çalıştıran 30
dökümhanenin çalışma ortamı ile ilgili araştırmacı tarafından standart bir Bilgi
Formu doldurulmuştur. Ayrıca bu dökümhanelerde çalışan 205 işçinin çalışma
hayatı profilini çıkarmak üzere İşçi Anket Formu düzenlenmiştir. Elde edilen
verilerden araştırma kapsamına alınan dökümhanelerde 25 temel risk olduğu
belirlenmiş ve bu riskler her işyeri için oluşturulan Risk Değerlendirme Tablo'larına
işlenmiştir. Sapma Analizi yöntemiyle değerlendirilen riskler için skor hesabı
yapılmış; bu riskler kaza olasılıkları, fiziksel ve ergonomik etkenler, kimyasal
etkenler ve toz olmak üzere 4 risk grubu altında toplanmıştır. Bu risk gruplarının
işyerlerinde kabul edilmez düzeyde bulunma oranları karşılaştırıldığında; çalışma
ortamına ilişkin risklerin öncelik sırasının kaza olasılıkları (%80,0), kimyasal
etkenler (%73,3), toz (%66,7), fiziksel ve ergonomik etkenler (%36,7) şeklinde
olduğu belirlenmiştir. Bu sonuçlara göre, 30 işletmenin hepsinde en az bir risk kabul
edilmez düzeydedir. Araştırma kapsamına alınan dökümhanelerde kabul edilmez
düzeyde olduğu belirlenen öncelikli riskler için önerilen koruyucu önlemler alınarak,
bu işyerlerinde risk kabul edilebilir düzeye indirilmelidir. İşyerlerinin yapısal
olumsuzluklarından kaynaklanan risklerin kontrolü için işyerleri kurulmaya
başlamadan önce tüm bölümleri iş sağlığı ve güvenliği kurallarına uygun olarak inşa
edilmelidir. Ayrıca, işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği koşullarının iyileştirmesini
hedefleyen oto-kontrol mekanizmasının kurulması sağlamak üzere işverenler ve
işçilere risk değerlendirmesinin en temel adımları öğretilmelidir.

Anahtar Kelimeler: Risk, risk analizi, küçük ölçekli işletme, dökümhane, iş sağlığı ve
güvenliği.
vi
ABSTRACT

Şener, G. Risk analysis practice in small and medium scale workplaces
(foundries example). Hacettepe University Institute of Health Sciences, Master
Thesis in Occupational Health, Ankara, 2005. In this study, the results of a
research which was conducted in Ankara Foundries Industry Site, aimed ascertain
the occupational health and safety problems in small scale foundries are presented.
Information Form about the working conditions of 30 foundries employing 1-9
workers was filled by the researcher. Additionally, the Worker Questionnaire Form
was arranged to ascertain the occupational experience of 205 workers work in these
foundries. The study ascertained that there were 25 basic risks in the foundries.
Accordingly these risks were written on the Risk Assessment Tables, arranged for
each workplace. Risks were assessed by deviation analysis and the risk scores were
calculated for each risk. Then, these risks were classified into four groups as:
accident probabilities, physical and ergonomic factors, chemical factors, dust. When
the risk groups were enumerated according to the existance percentage of "being at
non-acceptable level" in the workplaces, the priority enumeration was as accident
probabilities (80,0%), chemical factors (73,3%), dust (66,7%), physical and
ergonomic factors (36,7%). According to these results at least one risk was at non-
acceptable level in 30 workplaces. Level of the risks which take precedence over all
others must be decreased to the acceptable level by using the advised protective
measures. For controlling the risks sourced from constitutional problems of the
workplace, all parts of the building must be designed, prior to construction,
acccording to the occupational health and safety rules. In addition, the basic steps of
the risk assessment should be taught to the workers and the employers to conduct a
self control system in the small scale workplaces which aims improving the
occupational health and safety conditions.

Key Words: Risk, risk analysis, small scale workplace, foundry, occupational health
and safety.
ix

KISALTMALAR

DİE Devlet İstatistik Enstitüsü
OECD İktisadi İşbirliği ve Gelişme Teşkilatı
(Organisation for Economic Cooperation and Development)
KOSGEB Küçük ve Orta Ölçekli Sanayii Geliştirme ve Destekleme İdaresi
Başkanlığı
ÇSGB Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
MKE Makine Kimya Endüstrisi
MSDS Malzeme Güvenlik Bilgi Formu
(Material Safety Data Sheet)
EIRO Avrupa Endüstriyel İlişkiler Gözlemevi
(The European Industrial Relations Observatory)
x
ŞEKİLLER
Sayfa
Şekil 2.1. Döküme hazır hale getirilmiş kalıplar 22
Şekil 2.2. Kupol ocak 25
Şekil 2.3. İndüksiyon ocağı 27
Şekil 2.4. Yüzey taşlama işlemi 33
Şekil 2.5. Döküm ürünlerine örnekler 34
Şekil 4.1. Risklerin kabul edilebilirlik düzeylerinin işyerlerine ve işçi sayılarına göre
dağılımları 78
xi
TABLOLAR
Sayfa
Tablo 2.1. Bir olayın gerçekleşme olasılığı 12
Tablo 2.2. Bir olayın gerçekleşmesi durumunda ağırlığı 13
Tablo 2.3. Ağırlık ve olasılık matrisi 15
Tablo 2.4. Risk skorunun kabul edilebilirlik değerleri 15
Tablo 2.5. DİE'ye göre küçük ve orta ölçekli işletme tanımı 16
Tablo 2.6. OECD'ye göre küçük ve orta ölçekli işletme tanımı 16
Tablo 2.7. Avrupa Topluluğu’na göre küçük ve orta ölçekli işletme tanımı 17
Tablo 2.8. KOSGEB'e göre küçük ve orta ölçekli işletme tanımı 17
Tablo 2.9. İşçi sayılarına göre işyeri büyüklükleri, Türkiye, 2003 18
Tablo 2.10. Dökümhanelerde kullanılan ocak çeşitleri ve özellikleri 28
Tablo 2.11. Dökümhanelerde bulunan zararlı gaz ve buharlar ve etki şekilleri 30
Tablo 3.1. Risk değerlendirme tablosu 38
Tablo 3.2. Ergitme ve döküm işlemlerine ilişkin risk değerlendirme tablosu 42
Tablo 3.3. Tespit edilen riskler ve kodları 43
Tablo 3.4. İşyerlerinin risk kodlarına ait skorları 45
Tablo 4.1. Araştırma kapsamına alınan işyerlerinin profili 50
Tablo 4.2. Araştırma kapsamına alınan işçilerin daha önce çalıştıkları sektörler 53
Tablo 4.3. Araştırma kapsamına alınan işçilerin çalışma süreleri 54
Tablo 4.4. Kaza olasılıkları risk skorlarının işyerlerine ve işçi sayılarına göre
dağılımları 55
Tablo 4.5. Fiziksel ve ergonomik etkenler risk skorlarının işyerlerine ve işçi
sayılarına göre dağılımları 64
Tablo 4.6. Kimyasal etkenler risk skorlarının işyerlerine ve işçi sayılarına göre
dağılımları 69
Tablo 4.7. Toz risk skorlarının işyerlerine ve işçi sayılarına göre dağılımları 73
Tablo 4.8. Araştırma kapsamına alınan işyerlerindeki kabul edilmez risklerin
işyerlerine ve işçi sayılarına göre dağılımları 75
Tablo 4.9. Kabul edilmez risk sayılarının işyerlerine göre dağılımı 76
Tablo 4.10. Çalışma ortamına ilişkin etken sınıflarının kabul edilmezlik düzeylerinin
işyerlerine göre dağılımları 80
Tablo 4.11. Araştırma kapsamına alınan her işyerinde tespit edilen risklerin skor
gruplarına göre dağılımları 82
Tablo 5.1. Küçük işletmelerde maruziyet kaynaklarının dağılımı 89