tc gazi üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü uluslar arası ilişkiler anabilim dalı uluslar arası ilişkil

126 Pages·2009·0.78 MB·Turkish

T.C.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLAR ARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI
ULUSLAR ARASI İLİŞKİLER BİLİM DALI

1945 SONRASI BULGARİSTAN TÜRKLERİNE YÖNELİK
ASİMİLASYON POLİTİKASI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan

Nuri Ali TAHİR

Tez Danışmanı

Prof. Dr. Levent KÖKER

Ankara 2009

ÖNSÖZ

Bir zamanlar Türkiye tarafından unutulan azınlık olarak nitelendirilen
Bulgaristan Türkleri çeşitli tarihlerde Bulgar zulmüne maruz kalmış ve bir
şekilde varlıklarını sürdürebilmek amacıyla bunlara göğüs germişlerdir. Bu
tezin yazılma amacı Bulgaristan’ın Türkler üzerinde uygulamış olduğu
asimilasyonist politikanın iç yüzünü ortaya koymaktır. Azınlık sorunlarını
bertaraf etmek isteyen ülkeler açısından baskıcı politikaların çözüme değil
daha çok soruna yol açtığı Bulgaristan Türkleri örneği kullanılarak
gösterilmeye çalışılmıştır. Türkiye’nin Bulgaristan Türklerine yönelik olarak
sahip olduğu politika farklı açılardan eleştirilmiştir. Bununla birlikte Bulgar
milliyetçiliğinin yükselişe geçmesi sonucu Türklere yönelik muamelenin
farklılaştığı görüşü üzerinde durulmuştur. Bazı kaynaklarda Bulgaristan
Türklerine yönelik 1984’te uygulanan isim değiştirme kampanyası salt 1984–
1989 yılları arasında ortaya çıkan ve hayata geçirilen bir süreç olarak
değerlendirilmektedir. Bu tez çalışmasında uyanış süreci ve isim değiştirme
kampanyasının 1945 itibarıyla planlandığı ve değişen zamana ayak
uydurulması amacıyla farklı değişikliklere maruz kaldığı ispatlanmaya
çalışılmıştır. Bu nedenle özellikle güvenilir kaynaklar kullanılmıştır.

Günümüzde Bulgaristan’da milliyetçi akımların yeniden yükselişe
geçtiği görülmektedir. Ancak aşırı milliyetçiler yerine ılımlı milliyetçiler Bulgar
halkı arasında itibar görmektedir. Halk desteği artan ılımlı milliyetçilerin bu
durumun etkisiyle daha da aşırı bir tavır takındıkları gözlemlenmektedir.
Bulgaristan’daki Türklere devlet organlarında veya bakanlıklarda özellikle iş
verilmemektedir. Devlet hala etnik Bulgarların malı olarak görülmektedir.
Genç Bulgarlar arasındaki ırkçı görüşlerde ciddi bir artış meydana
gelmektedir. Tüm bunlar kaydedilen ekonomik ve kültürel gelişme düzeyine
rağmen Türkleri endişelendirmektedir. Bu endişenin kaynağı yeni bir
asimilasyon sürecinin uygulanabileceği olasılığından kaynaklanmaktadır. Bu
ii

endişelere uygun cevaplar verilebilmesi ancak tarihi gerçeklerin ortaya
çıkarılmasıyla mümkün olacağı için bu tez çalışması hazırlanmıştır. Türklerin
çekmiş olduğu acılar devlet politikası değerlendirilerek açıklanmaya
çalışılmıştır.

Tezde kullanılan eserlerin büyük çoğunluğu Bulgarca olmuştur.
Bununla birlikte Türkçe ve İngilizce kaynaklara da yer verilmiştir. Asimilasyon
politikasıyla ilgili Türkçe kaynakların yetersiz olduğu görülmüştür. Komünist
Parti’nin belgelerinin incelendiği hiçbir kaynak bulunamamıştır. Bu nedenle
konuyla ilgili detaylı analizlere bu çalışmada yer verilmiştir.

Tez araştırmasının büyük bir bölümü Bulgaristan’da gerçekleştirilmiş
olup Sofya Üniversitesi, Bulgar Bilimler Akademisi ve Bulgar Milli
Kütüphanesi’nin kaynaklarından yararlanılmıştır. Araştırmamın teorik
çerçevesinin oluşturulması sırasında Oslo Üniversitesi’ndeki yaz okulu
programında almış olduğum Peace Research kursundaki eğitimin büyük
katkısı olmuştur.

Tez çalışmamı farklı zamanlarda değerlendiren ve Bulgar milliyetçiliği
boyutunu da ekleyerek tezimi zenginleştirme önerisinde bulunan hocam Prof.
Dr. Levent Köker’e teşekkürü bir borç bilirim.

Başta annem ve babam olmak üzere tez yazım sürecinde gösterdikleri
sevgi, anlayış ve yardımlarından dolayı aileme ve arkadaşlarıma
teşekkürlerimi sunuyorum.
iii

İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ……………………………………………………………………………….i
İÇİNDEKİLER………………………………………………………………………iii
KISALTMALAR…………………………………………………………………...vii
GİRİŞ………………………………………………………………………………...1

BİRİNCİ BÖLÜM

II. DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ BULGARİSTAN TÜRKLERİ’NİN DURUMU
VE 1945–1960 YILLARI ARASINDA BULGARİSTAN’DA MEYDANA
GELEN SİYASİ GELİŞMELERİN TÜRKLERE ETKİSİ

1.1. KOMÜNİZMİN TESİS EDİLMESİNDEN ÖNCEKİ SÜRECİN
DEĞERLENDİRİLMESİ…………………………………………………………...5
1.1.1. Bulgaristan Türklerinin Hukuki Statüsü ve Bunun Sosyal
Hayata
Yansımaları………………………………………………………………...5
1.1.1.1. 1878 Berlin Antlaşması…………………………………..6
1.1.1.2. 1909 İstanbul Protokolü ve Sözleşmesi………………..8
1.1.1.3. 1913 Antlaşması ve Müftülüklerle İlgili Sözleşme…….9
1.1.1.4. Neuilly (Nöyi) Barış Antlaşması…………………………9
1.1.1.5. 1925 Türk-Bulgar Dostluk Antlaşması………………..11
1.1.1.6. 1947 Paris Barış Antlaşması…………………………..12
1.1.2. 1945 Öncesi Bulgaristan’daki Siyasi Gelişmeler ve Türklerin
Durumu…………………………………………………………………….13
1.2. KOMÜNİSTLERİN İKTİDARA GELİŞİ VE TÜRKLERE YÖNELİK
POLİTİKANIN DEĞİŞMESİ……………………………………………………..16
1.2.1. 9 Eylül 1944 Sonrası Bulgaristan’daki Siyasi Gelişmeler ve
Komünistlerin İktidara Gelişi…………………………………………….16
1.3. KOMÜNİST PARTİ’NİN TÜRKLERE YÖNELİK POLİTİKASININ
ŞEKİLLENME SÜRECİ………………………………………………………….20
1.3.1. 1945–1948 Komünist Parti’nin Türklere Sınırlı Ödün Verme
Politikası…………………………………………………………………...21
iv

1.3.2.Türk Azınlığın Zorunlu Entegrasyonu ve İç Göç Hareketleri….27
1.3.3. 1950–1951 Göçünün Nedenleri ve Göç Süreci………………..32
1.3.3.1. 1950–1951 Göçünün Önemi ve Sonuçları…………..38
1.4. BULGARİSTAN TÜRKLERİNİN EĞİTİM VE BASIN HAYATINDA
MEYDANA GELEN GELİŞMELER…………………………………………….41
1.4.1. 1950–1951 Göçü Öncesi Eğitim ve Basın Alanında Yapılan
Değişiklikler………………………………………………………………..41
1.4.2. İlk Göç Dalgası Sonrası Eğitim ve Kültür Alanında Meydana
Gelen Gelişmeler…………………………………………………………48
1.5. BKP’nin NİSAN 1956’daki PLENUMU VE AZINLIK POLİTİKASININ
DEĞİŞİTİRİLMESİ………………………………………………………………..53
1.5.1. Sosyalizmin İnşa Sürecinde Bulgar Milliyetçiliği’nin Gelişimi ve
Türk Azınlığa Etkileri……………………………………………………..54
1.5.2. Azınlık Politikasında Değişikliğe Yol Açan Gelişmeler………..55

İKİNCİ BÖLÜM

1960–1980 YILLARI ARASINDA BULGAR MİLLİYETÇİLİĞİNİN
YÜKSELİŞE GEÇMESİ VE ASİMİLASYONUN DERİNLEŞMESİ

2.1. BULGAR MİLLİ KİMLİĞİNİN OLUŞUMU VE ETNİK FARKLILIKLARIN
SINIRLANMASI…………………………………………………………………..61
2.1.1. Bulgar Milliyetçiliği ve Türklerin Durumunun
Değerlendirilmesi………………………………………………………...61
2.1.2. Dini Baskıların Artması…………………………………………...65
2.1.3. Hükümete Karşı Direniş Hareketleri ve 1968 Göç Anlaşmasına
Neden Olan Olaylar………………………………………………………67
2.2. 1968 YAKIN AKRABA GÖÇ ANLAŞMASININ İMZALANMASI VE
GÖÇÜN GERÇEKLEŞME SÜRECİ……………………………………………70
2.3. KOMÜNİST PARTİNİN TÜRKLERE YÖNELİK POLİTİKASINDA
SINIRLI GÖÇÜN MEYDANA GETİRDİĞİ DEĞİŞİKLİKLER………………...73
v

2.3.1. Asimilasyon Politikasının Gündelik Hayata Taşınması
Süreci………………………………………………………………………74
2.3.2. Pomakların İsim Değişikliğinin Gerçekleştirilmesi……………..77
2.3.3. Türkçe Derslerin Sonlandırılması ve Türkler Üzerindeki
Baskının Arttırılması……………………………………………………...80

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
UYANIŞ SÜRECİNİN GERÇEKLEŞTİRİLMESİ, TÜRKLERİN İSİM
DEĞİŞİKLİĞİ VE BULGARİSTAN’DAKİ TÜRK VARLIĞININ İNKÂR
EDİLMESİ

3.1. ZORUNLU İSİM DEĞİŞİKLİĞİ SÜRECİNİN ALTYAPISININ
OLUŞTURULMASI………………………………………………………………84
3.1.1. Türklerin Etnik Kökenine Yönelik İdeolojik ve Bilimsel
Saldırılar…………………………………………………………………...84
3.1.2. Türklerin Durumunun Değerlendirilmesi ve Türkler Üzerindeki
Baskının Arttırılması……………………………………………………...86
3.2. UYANIŞ SÜRECİ: TÜRKLERİN İSİMLERİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ VE
BULGARİSTAN’DAKİ TÜRK VARLIĞININ İNKÂR EDİLMESİ……………...89
3.2.1. İdeolojik ve Yasal Altyapının Hazırlanması ve Türklerin
İsimlerinin Değiştirilmesi…………………………………………………89
3.2.2. Türklüğü Hatırlatan Unsurların Yasaklanması………………....93
3.2.3. İsim Değiştirme Sürecinin Dışarıdaki Yankıları………………..97
3.2.4. Politbüro Toplantıları ve Geleceğe Yönelik Adımların
Belirlenmesi……………………………………………………………….99
3.3. BULGARLAŞMANIN REDDEDİLMESİ, DİRENİŞ VE BÜYÜK
GÖÇ...........................................................................................................101
3.3.1. Kitlesel Protesto Gösterileri, Yasakların Çiğnenmesi ve
Direnme...........................................................................................101
3.3.2. Türklerin Sınır dışı Edilmesi ve Kitlesel Göç Hareketi……….103
3.4. BULGARSİTAN’IN DEMOKRATİKLEŞMESİ VE UYANIŞ SÜRECİNİN
DEĞERLENDİRİLMESİ………………………………………………………..105
vi

3.4.1. Jivkov Döneminin Sona Ermesi ve Türklere Haklarının Geri
Verilmesi…………………………………………………………………106
3.4.2. Uyanış Sürecinin Kısa Bir Değerlendirmesi…………………..108
SONUÇ…………………………………………………………………………..109
KAYNAKÇA……………………………………………………..……………...113
ÖZET……………………………………………………………………………..118
ABSTRACT………………………………………………………..……………120
vii

KISALTMALAR

a.g.e. : adı geçen eser
a.g.m.: adı geçen makale
BAN : Bılgarska Akemiya na Naukite (Bulgar Bilimler Akademisi)
BHC : Bulgaristan Halk Cumhuriyeti
BKP : Bulgar Komünist Partisi
BM : Birleşmiş Milletler
BZNS: Bılgarski Zemedelski Naroden Sıyuz (Bulgar Milli Çiftçi
Birliği)
HÖH : Hak ve Özgürlükler Hareketi
TKZS : Trudovo-Kooperativno Zemedelsko Stopanstvo (Emek
Kooperatifi Tarım İşletmesi)
t.y. : tarih yok
v.d. : ve diğerleri
y.y. : yayım yeri yok
GİRİŞ

1923 yılında kurulan Türkiye Cumhuriyeti Osmanlı Devleti’nden birçok
sorunu miras almıştır. Bu sorunların en büyüğü şüphesiz ki Osmanlı’nın
Balkanlar’da gerilemesi sonucu orada kalan ve bulundukları ülkede azınlık
olarak yaşamak zorunda kalan Türklerin sorunudur. Farklı devletlerde
yaşamalarına rağmen dışarıdaki Türklerin ortak sorunu varlıklarını devam
ettirme güçlüğü olmuştur. Başta Bulgaristan, Yunanistan ve Yugoslavya
olmak üzere, Balkan ülkeleri buradaki Türkleri çeşitli yollarla asimile etmeye
çalışmışlar veya göçe zorlamışlardır.

Bu tez çalışmasında da Bulgaristan’daki Türk azınlığın varlığını
sürdürme mücadelesi sırasında maruz kaldığı kötü muamele, devletin
azınlıklara yönelik benimsediği politika analiz edilerek anlatılmaya
çalışılmıştır. Asimilasyon terimi de Türklerin Bulgar milleti içerisinde eritilip
Bulgar olarak kaydedilmesini ifade etmek amacıyla kullanılmıştır. Daha çok
gizli olarak nitelendirilen hükümet belgeleri kullanılarak Bulgaristan’ın Türk
azınlığa yönelik asimilasyon politikasının varlığına ilk elden deliller
gösterilmiştir. Çok sorunlu ve uç gelişmelerin yaşandığı bir dönem olması
nedeniyle Komünist iktidar dönemi Türklere yönelik asimilasyon politikasını
incelemek amacıyla konu olarak seçilmiştir.

Bulgarların ülkesindeki Türkleri asimile etme isteğinin ve bu yöndeki
politikaların sadece komünist dönemde değil ondan önce de var olduğu
ancak yoğunluğunun az olduğu savunulmuştur. Fakat bir bütünlük arz etmesi
amacıyla Komünist Parti iktidarının mevcut olduğu 1945–1989 döneminin
araştırılması uygun görülmüştür. Bu nedenle konuyla ilgili yayınlamış diğer
çalışmaların aksine bu tezde 1984’teki isim değiştirme sürecinin temellerinin
Bulgaristan’daki komünistler tarafından 1947 yılında iktidara geldikleri
dönemden sonra atıldığı kabul edilmiştir.