tc gazi üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü türk dili ve edebiyatı ana bilim dalı türk halk edebiyatı bil

304 Pages·2007·1.39 MB·Turkish

T.C
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
TÜRK HALK EDEBİYATI BİLİM DALI

“TÜRK MASALLARINDA KADIN FİGÜRÜ ÜZERİNE BİR İNCELEME”

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan
Özlem AKAR

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Pakize AYTAÇ

Ankara–2006
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ'NE

Özlem AKAR’a ait “ TÜRK MASALLARINDA KADIN FİGÜRÜ ÜZERİNE
BİR İNCELEME” adlı çalışma, jürimiz tarafından Türk Halk Edebiyatı Bilim
Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.

.......................................................................
BAŞKAN
PROF.DR. METİN ERGUN

.....................................................................
ÜYE
PROF.DR. PAKİZE AYTAÇ (Danışman)

..................................................................
ÜYE
YRD. DOÇ.DR. AHSEN TURAN
ÖNSÖZ

Masal, kaynağı yüzyıllar öncesine dayanan, içinde doğduğu kültürün
izlerini taşıyan, kahramanları ve olayları genellikle olağanüstü özellikler
taşıyan, kalıplaşmış sözlerle (formel) başlayan ve biten, zaman ve mekandan
bağımsız oluşmuş, genellikle anlatıcılar (masalcı, masal anası) tarafından
aktarılan sözlü anlatım türüdür.

Masallar, genellikle halk masalları ve edebi masallar olmak üzere iki
kısımda incelenir. Halk masalları, halkın kültürü içinde doğmuş ve belki de
bin yıllar geçmesine rağmen günümüze kadar gelenek yoluyla gelebilmiş
kültür hazineleridir. Edebi masallar daha çok usta edebiyatçılar tarafından
yeniden kaleme alınan masallardır. Halk masallarında bir kültürün eski
hayatının nefes alışını duymak mümkündür. O kültürün hayata bakış açısını,
toplumsal düzenini, aile yapısını, bireylerinin geleneklerini ve inançları tespit
edilebilir. Pek çok insanın uydurma ya da hayal ürünü olarak kabul ettiği
masallar, aslında insanoğlunun geçmişinden izler taşır. Ignacs
Kúnoş,(1925:206)’ a göre de: “Masal, her milletin ayine-i devranıdır. Bu
ayineye bakacak olursak hem eskilerin hem de kadim (arkaik) vakitlerimizin
ahlâkını da görmüş oluruz.” İnsanlar, yaşam gerçeğini, sorunlarının
çözümünü, beklentilerini masal olaylarına ve masal kahramanlarına
yükleyerek anlatmışlardır. Olağanüstü olaylara ve kahramanlara sahip
olmasına rağmen halk masalları içinde gerçeklik payı bulunan kültür
ürünleridir.
ii
Masallar, tarih boyunca pek çok bilimsel araştırmaya konu olmuş, sözlü
edebiyatın en önemli türlerindedir. Pek çok araştırmacı, masalların kökeni,
masal tipleri ve motifleri, masal kahramanları üzerinde çalışmalar
yapmışlardır. Türk masal araştırmacıları tarafından da benzeri çalışmalar
yapılmış, özellikle 1970’li yıllardan itibaren akademik alanda çok önemli
bilimsel araştırmalar gerçekleştirilmiştir. Ne var ki bugün hâlâ – birkaç
çalışma dışında- Masal karakterleri üzerine yapılan çalışmaların çok sınırlı
olduğunu görüyoruz. Oysa masal karakterlerinin kişilik çözümleri, kültür-
kimlik ilişkisini ortaya koyacağından, geçmişin gizemli devreleri
aydınlatılabilir, bu yolla da masal, Türk eğitim sisteminin önemli bir kaynağı
olarak bu alandaki yerine oturabilir.

Genelde bu düşüncelerden hareket edilerek masalın kültür- kimlik ilişkisi
üzerinde durulmuş, özelde de Türk masallarındaki kadın figürleri ve bu
figürlerin Türk kültüründeki yeri incelenmiştir

Bu çalışmada Türk masallarındaki kadın figürleri ve bu figürlerin Türk
kültüründeki yeri incelenmektedir.

Dört ana bölümden oluşan bu çalışma;

1) Masalın çeşitli tanımları, masalın çocuk ve yetişkin edebiyatındaki yeri,
masal anlatma geleneği,

2) Yapısalcı ve Psikoanalitik kuramlar, işleyiş sistematiği ve masal
incelemelerindeki yeri, Feminist Kuramın doğuşu ve Türkiye’deki yansımaları,

3) Ailenin tanımı, aile türleri, Avrupalı aile ve kadının konumu, Tarih boyunca
Türk ailesi ve Türk ailesinde kadının yeri ve önemi, Türk ailesinin temel
değerleri,
iii
4) Türk masallarındaki olumlu, olumsuz ve her iki kategoriye de girmeyen
kadın figürleri, Türk masallarında kadının bireyselleşmesi ve
toplumsallaşması adlarını taşıyan dört ana başlık altında toplanmıştır.

“Türk Masallarında Kadın Figürü Üzerine Bir İnceleme” konulu çalışmanın
birinci bölümünde ansiklopedi ve sözlüklerdeki masal tanımlarının yanı sıra,
Türk araştırmacılarının yapmış oldukları masal tanımlarına da yer verilmiş ve
bunlardan yola çıkılarak bir “masal” tanımı oluşturulmuştur. Masal anlatma
geleneği ve kadınların bu gelenek içerisindeki konumu işlenmiştir. İkinci
bölümde ise Yapısalcı ve Psikonalitik kuramların temel işleyiş sistematiği
incelenmiştir. Kuramların önde gelen temsilcilerinin değerler dizisi verilmiş ve
masal incelemelerindeki yeri ve önemi tespit edilmeye çalışılmıştır. Feminist
kuramın doğuşu, feminizmin türleri ve Türkiye’de feminizmin dünü ve bugünü
üzerinde durulmuştur.

Çalışmanın 3. bölümde aile ve kadın kavramları, geniş ve çekirdek ailenin
oluşumu, işlevleri ve farklılıkları irdelenmiştir. Geniş aileden çekirdek aileye
geçiş süreci ve bu sürecin aile fertlerinde meydana getirdiği değişim ve etkiler
ele alınan konular arasındadır. Avrupa’da ailenin doğuşu, gelişimi,
Feminizme zemin hazırlayan ortam ve koşullar alt başlık olarak sunulmuştur.
Kadın ve aile ayrılmaz iki kavram olduğu için Tarih boyunca Türk ailesi ve
Türk ailesinde kadının yeri ve önemi incelenmiştir. Bu araştırmadan yola
çıkarak Türk ailesinin temel değerleri de ortaya konmuştur. 4. bölümde
İncelemeye esas alınacak elli iki adet masal Saim Sakaoğlu, Umay Günay,
Bilge Seyitoğlu ve Ali Berat Alptekin gibi Türk masal araştırmacılarının
yapmış oldukları akademik masal derleme çalışmalarından seçilmiştir.
Yüzlerce masal arasından kadın karakterlerin ön plana çıktığı ve etkin olduğu
52 adet masal tercih edilmiştir. Seçilen masalların motif sırası, masallardaki
yer ve zaman kavramları verildikten sonra, Türk masallarında yer alan
iv
olumlu, olumsuz ve her iki kategoriye de girmeyen kadın figürleri
saptanmıştır. Elde edilen Kadın tipleri, Feminist kuramın temel savları ve
Carl Gustav Jung ve Alfred Adler gibi psikanalistlerin bireyselleşme,
toplumsallaşma ve olgunlaşma hakkındaki teorileri esas alınarak
incelenmiştir.

Çalışmanın 4. bölümü aynı zamanda değerlendirme ve sonuç bölümlerini
de içermektedir. Bu bölümde masallardan yola çıkılarak Eski Türk kadını ve
günümüz Türk kadını arasındaki benzerlikler ve farklılıklar psikolojik ve
sosyolojik araştırmalar esas alınarak ortaya konmuş, kadınların kimlik
şekillenmesinin hangi yönde gerçekleştiği belirtilmiştir.

Türk masallarındaki kadın figürlerini ve bu kadın tiplerinin kimliğini
oluştururken etkilendiği kaynakları inceleyen bu çalışma teorik bir çalışmadır.
Bu çalışmanın amacı öncelikle “Türk masallarında nasıl bir kadın anlayışı
var?” sorusunun cevabını bulmaktır. Elde edilen sonuçlara göre
masallarımızın ait olduğu dönemdeki kadın figürleriyle günümüzdeki kadın
figürleri karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Türk kadının toplumsal ve
bireysel özne olarak ailede, sosyal gruplarda ve toplumumuzda durduğu yer
ve oynadığı roller ortaya çıkarılarak, Ataerkil bir toplum olduğu varsayılan
Türklerde kadının edilgen olup olmadığı konusuna açıklık kazandırılmıştır.
v
TEŞEKKÜR

Tez hazırlama sürecinde yoğun çalışmaları arasında kıymetli vaktini bize
ayıran ve yolumu çizmemde bana yardımcı olan değerli hocam Prof. Dr.
Pakize AYTAÇ’a, maddi ya da manevi desteklerini esirgemeyen annem
Ceylan AKAR ve babam Muharrem AKAR’a, tez yazımında sıkıntılarımı
paylaşan ablam Gonca Akar BİTİRİM’e ve tüm dostlarıma teşekkür etmeyi
borç bilirim.
vi
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .i
TEŞEKKÜR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v
İÇİNDEKİLER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vi
KISALTMALAR CETVELİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xii
TABLOLAR ve ŞEKİLLER CETVELİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xiii
GİRİŞ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

BÖLÜM 1

1.1.MASALIN TANIMI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.1.1 Ansiklopedilerdeki Masal Tanımı. . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.1.2. Sözlüklerdeki Masal Tanımı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2
1.1.3. Türk Masal Araştırmacılarına Göre Masal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.2. ÇOCUK VE YETİŞKİN EDEBİYATINDA MASALLARIN YERİ . . . . . 4
1.3. MASAL ANLATICILARI VE GELENEK İÇİNDEKİ YERİ. . . . . . . . . . . 5
1.3.1.Masal Anlatıcılarının Özellikleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
vii

BÖLÜM 2

1.4.YAPISAL ve PSİKOANALİTİK KURAMLAR VE BU KURAMLARIN
MASAL İNCELEMELERİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.4.1.KAHRAMANIN BİYOGRAFİSİNİ ÇÖZÜMLEYEN YAPISALCI
YÖNTEMLER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.4.2.VLADİMİR PROPP’UN YAPISAL ANLATI ÇÖZÜMLEME YÖNTEMİ
1.4.2.1. Propp Yöntemi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.4.2.2. Propp Yöntemine Yöneltilen Eleştiriler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.4.3.C.LÉVİ- STRAUSS VE YAPISALCILIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.4.3.1. C.Lévi- Strauss’un Çözümlemesinin Temel Paradigmaları. . . . . 18
1.4.3.2.C.Lévi- Strauss’un Yapısal Çözümleme Yönteminin İşleyişi ve Masal
İncelemelerindeki Yeri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20
1.4.3.3.Yapısalcı Kuramlara Yöneltilen Eleştiriler. . . . . . . . . . . . . . . . . 21
1.4.4.PSİKOANALİTİK KURAMLARIN MASAL İNCELEMELERİNDEKİ YERİ .22
1.4.4.1.Sigmund Freud ve Psikonalitik Kuram. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.4.4.1.1.Freud Ekolünün Kadınlığa Bakış Açısı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1.4.4.2.Erıch Fromm ve Sembol Dili. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1.4.4.3.Carl Gustav Jung ve Arketip Kavramı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
1.4.4.3.1.Anne Arketipi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
1.4.4.3.2.Persona Arketipi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
1.4.4.3.3.Gölge Arketipi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
1.4.4.3.4.Anima ve Animus Arketipleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
1.4.5.Psikoanalitik Halkbilimi Kuramlarına Göre Masalların ve Mitlerin
Kaynağı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
1.4.6. Alfred Adler ve İnsanı Tanıma Sanatı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
1.4.6.1. Adler -Yaşamın Anlam ve Amacı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
1.4.6.2.Adler’e Göre Kadın- Erkek- Çocuk ve Aile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38
1.4.7. FEMİNİST TEORİ VE GELİŞİMİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
viii
1.4.7.1.FEMİNİZMİN TARİHÇESİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
1.4.7.1.1.Aydınlanmacı Liberal Feminizm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
1.4.7.1.2.Kültürel Feminizm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
1.4.7.1.3.Radikal Feminizm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
1.4.7.1.4 Seksenler ve Ötesi Feminizm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
1.4.8. FEMİNİST EDEBİYAT ELEŞTİRİSİ VE “ ANNELİK”. . . . . . . . . . . .49
1.4.9. TÜRKİYE’DE FEMİNİZMİN DÜNÜ VE BUGÜNÜ. . . . . . . . . . . . . . . 50
1.4.9.1.1980’li Yıllarda Türkiye’de Feminizm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..51
1.4.9.2. 1990’lı Yıllarda Türkiye’de Feminizm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
1.4.9.3.Gelişme Sürecinde Türk Kadını. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
1.4.9.4.Türkiye’de Son Dönem Feminist Edebiyat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
1.4.10. KADIN ÜTOPYALARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59

BÖLÜM 3

1.5.AİLE KAVRAMI VE KADIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
1.5.1. AİLENİN ÇEŞİTLİ TANIMLARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
1.5.1.1. Ailenin Değişik Tanımları. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
1.5.2 AİLENİN TARİHÇESİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62
1.5.2.1. Geniş Aile. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
1.5.2.2. Çekirdek Aile. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
1.5.2.2.1.Çekirdek Ailenin Özellikleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
1.5.3 BATI’DA AİLENİN TARİHÇESİ VE KADINA BAKIŞ AÇISI . . . . . . . .66
1.5.4. TARİH BOYUNCA TÜRK AİLESİNİN GENEL YAPISI. . . . . . . . . . . .69
1.5.4.1.ESKİ TÜRKLERDE AİLE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70
1.5.4.1.1. Türk Mitolojisinde Aile ve Kadınla İlgili Unsurlar. . . . . . . . . . . . . . .70
1.5.4.1.2. Şamanizm ve Umay Ana Kültü. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71
1.5.4.2.İLK YAZILI TÜRKÇE METİNLERDE AİLE VE KADIN. . . . . . . . . . .74
1.5.4.3. ORTA ASYA TÜRKLERİNDE AİLE ANLAYIŞI. . . . . . . . . . . . . . . . 75