tc gazi üniversitesi eğitim bilimleri enstitüsü aile ekonomisi ve beslenme eğitimi bilim dalı doktora p

238 Pages·2009·10.32 MB·Turkish

T.C.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
AİLE EKONOMİSİ VE BESLENME EĞİTİMİ BİLİM DALI
DOKTORA PROGRAMI

YETİŞTİRME YURTLARINDA KALAN ADOLESANLARIN BESLENME
VE FİZİKSEL AKTİVİTE DURUMLARININ SAĞLIK VE VÜCUT
KOMPOZİSYONLARI İLE İLİŞKİSİNİN SAPTANMASI

DOKTORA TEZİ

Hazırlayan
Hüseyin GÜMÜŞ

ANKARA–2009

T.C.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
AİLE EKONOMİSİ VE BESLENME EĞİTİMİ BİLİM DALI
DOKTORA PROGRAMI

YETİŞTİRME YURTLARINDA KALAN ADOLESANLARIN BESLENME
VE FİZİKSEL AKTİVİTE DURUMLARININ SAĞLIK VE VÜCUT
KOMPOZİSYONLARI İLE İLİŞKİSİNİN SAPTANMASI

DOKTORA TEZİ

Hazırlayan
Hüseyin GÜMÜŞ

Danışman
Prof. Dr. Sıdıka BULDUK

ANKARA–2009
JÜRĠ VE ENSTĠTÜ ONAY SAYFASI

Hüseyin GÜMÜġ’ün “YetiĢtirme Yurtlarında Kalan Adolesanların Beslenme ve
Fiziksel Aktivite Durumlarının Sağlık ve Vücut Kompozisyonları Ġle ĠliĢkisinin
Saptanması” baĢlıklı tezi 02.06.2009 tarihinde, jürimiz tarafından Aile Ekonomisi
ve Beslenme Eğitimi Bilim Dalında Doktora Tezi olarak kabul edilmiĢtir.

Adı Soyadı Ġmza

Üye (Tez DanıĢmanı): Prof. Dr. Sıdıka BULDUK …………………..

Üye: Prof. Dr. Mine ARLI …………………..

Üye: Prof. Dr. Gülgün KASAP ERSOY …………………..

Üye: Prof. Dr. Mehmet TAġPINAR …………………..

Üye:Prof. Dr. Metin Saip SÜRÜCÜOĞLU …………………..

Enstitü Müdürü

i
ÖNSÖZ

Adolesan dönem insan geliĢiminde en zorlayıcı dönemlerden biridir.
Meydana gelen psikolojik ve fiziksel değiĢimlerin büyüklüğü nedeniyle bu özel
dönemde bireyin yeterli ve dengeli beslenmesini etkileyen bazı önemli sorunlar
ortaya çıkmaktadır. Bu yaĢam dönemindeki bireylerin beslenme ve fiziksel aktivite
ihtiyaçlarının anlaĢılması, geliĢim süreçlerinin bilinmesi bu bireylerin gelecekteki
sağlıklarını etkileyebilecek tavsiyeler ve programlar hazırlayan beslenme
uzmanlarına yardımcı olacaktır. Ülkemizde korunmaya muhtaç çocuklarla ilgili
mevzuat SHÇEK yasası ile düzenlenmiĢtir. Bu yasa korunmaya muhtaç çocuklara
"Çocuk Yuvaları ve YetiĢtirme Yurtları" aracılığı ile hizmet verilmesini, çocukların
iyi bir Ģekilde korunup yetiĢtirilmesi için her türlü önlemin alınmasını
öngörmektedir. Umarız ki bu çalıĢma korunmaya muhtaç çocukların iyi korunup
yetiĢtirilmesine bir katkıda bulunur.
YetiĢtirme yurtlarında kalan adolesanların beslenme ve fiziksel aktivite
durumlarının sağlık ve vücut kompozisyonları ile iliĢkisinin saptanması amacıyla
yürütülen bu araĢtırmanın gerçekleĢtirilmesinde, tez çalıĢmasının planlanması ve
yürütülmesinde destek olan ve tezin tüm aĢamalarında yönlendirerek yol gösteren,
fikir ve bilgilerini paylasan danıĢmanım Prof.Dr.Sıdıka BULDUK’a, bilgileriyle ve
yakın ilgileriyle her zaman yanımda olan Prof. Dr. Mine ARLI’ya, araĢtırmanın
değerlendirilmesinde ve yönlendirilmesinde değerli vakitlerini ayıran Prof. Dr.
Gülgün ERSOY’a, çalıĢmanın her aĢamasında, yardımlarını ve manevi desteğini
hiçbir zaman esirgemeyen Yrd.Doç. Dr. Yasemin DEMĠRCĠOĞLU’na, çalıĢmanın
istatistiksel değerlendirilmesine destek olan Prof. Dr. Mehmet TAġPINAR’a,
araĢtırma yapabilmem için gerekli izinleri veren BaĢbakanlık Sosyal Hizmetler ve
Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğünün sayın yöneticilerine ve verilerin
toplanmasında bana destek olan sayın Yrd.Doç. Dr. Nurcan YABANCI, ArĢ.Gör.
Zeynep KURTULMUġ, ArĢ. Gör. Özlem YURT, ArĢ.Gör. Vedat BAYRAKTAR’a,
analizler için Laboratuarlarını Ģahsıma açan GaziosmanpaĢa Tıp Merkezi
yöneticilerine, ayrıca tezimin tüm aĢamalarında sabır ve anlayıĢları ile desteklerini ve
yardımlarını hiçbir zaman esirgemeyen basta annem ve babam olmak üzere tüm
aileme, tüm is arkadaĢlarıma sonsuz teĢekkürlerimi sunarım.
ii
ÖZET
YETĠġTĠRME YURTLARINDA KALAN ADOLESANLARIN BESLENME VE
FĠZĠKSEL AKTĠVĠTE DURUMLARININ SAĞLIK VE VÜCUT KOMPOZĠSYONLARI
ĠLE ĠLĠġKĠSĠNĠN SAPTANMASI

GÜMÜġ, Hüseyin
Doktora, Aile Ekonomisi ve Beslenme Eğitimi Bilim Dalı
Tez DanıĢmanı: Prof. Dr. Sıdıka BULDUK
Haziran–2009

Ankara’da yetiĢtirme yurtlarında kalan adolesanların beslenme ve fiziksel aktivite
durumlarının sağlık ve vücut kompozisyonları ile iliĢkisinin saptanması amacıyla planlanmıĢ
ve yürütülmüĢtür. AraĢtırmanın evrenini, Ankara’da 2006-2007 yılları arasında yetiĢtirme
yurtlarında kalan 13-18 yaĢ grubundaki 115 erkek ve 83 kız olmak üzere toplam 198
adolesan oluĢturmaktadır. ÇalıĢmada veriler üç aĢamada toplanmıĢtır; birinci aĢamada
bireylerin beslenme durumlarını ve alıĢkanlıklarını saptamak için geliĢtirilen soru seti
kullanılmıĢtır. Ġkinci aĢamada, adolesanların besin tüketim sıklıkları, 24 saatlik hatırlatma ve
fiziksel aktivite kayıtları alınmıĢtır. Üçüncü aĢamada ise, adolesanların antropometrik
ölçümleri yapılmıĢ, sağlık durumlarına iliĢkin veriler biyokimyasal ölçümlerle belirlenmiĢtir.
AraĢtırma sonucunda, adolesan erkeklerin %13.9’unun, kızların da %31.3’ünün
sağlık sorunları olduğu, erkeklerin %13.9’unun, kızların da %9.6’sının sigara içtiği
belirlenmiĢtir. Erkeklerin %69.6’sının, kızların da %91.6’sının öğün atladığı, öğün atlayan
erkeklerin %34.8’inin, kızların ise %61.4’ünün en çok sabah kahvaltısını atladıkları
saptanmıĢtır. ÇalıĢmaya katılan erkek (%63.0) ve kızların (%65.0) yarıdan fazlasının yemek
seçtiği, adolesanların %17.2’sinin hiç süt tüketmediği %40.9’unun ise hiç kırmızı et
tüketmediği belirlenmiĢtir. Adolesanların diyetle günlük ortalama enerji ve besin öğesi
alımları Türkiye’ye Özgü Beslenme Rehberi doğrultusunda değerlendirildiğinde, erkeklerin
A vitamini, folik asit, Vit B , potasyum, kalsiyum, magnezyum, kızların ise enerji, A
12
vitamini, Vitamin B , folik asit, Vit B , potasyum, kalsiyum, magnezyum ve fosfor
1 12
yönünden yetersiz beslendikleri belirlenmiĢtir. Adolesanların genel olarak antropometrik
ölçümlerinin normal sınırlar içinde, ancak aktivite düzeylerinin önerilenin altında olduğu
belirlenmiĢtir. AraĢtırma kapsamına alınan erkek ve kız adolesanların diastolik, sistolik kan
basınçları, serum glikoz, BUN, ALT, AST, kalsiyum, kolesterol, trigliserit, ürik asit, protein,
albümin, çinko, demir, demir bağlama kapasitesi, Vit B düzeyleri ortalamaları 13-18 yaĢ
12
grubu adolesanlarda olması gereken referans normal sınırlar içinde bulunmuĢtur. Cinsiyete
göre serum glikoz, BUN, kalsiyum, protein, albümin, demir bağlama kapasitesi ve Vit B
12
düzeyleri istatistiksel olarak önemli farklılık göstermiĢtir. Erkeklerin serum glikoz, BUN,
protein, albümin, çinko ve Vit B düzeyleri ortalamaları kızlara göre daha yüksek
12
bulunmuĢtur. Kızların ise serum kalsiyum ve serum demir bağlama kapasitesi ortalama
düzeyleri erkeklere göre daha yüksek bulunmuĢtur. Adolesan erkeklerin %15.7’sinin
(n=18) sağlıklı beslenme indeksi (SBĠ) puanı “kötü”, %80.9’unun (n=93) SBĠ puanı
“orta” ve sadece %3.5’inin SBĠ puanı “iyi” olarak değerlendirilmiĢtir.
YetiĢtirme yurtlarında kalan adolesanların, beslenme alıĢkanlıklarını düzeltmeye
ve beslenme ve sağlık bilgilerinin güçlendirilmesine yönelik bir eğitim programının ulusal
düzeyde geliĢtirilip uygulanması, buna benzer çalıĢmaların belirli periyotlarla tekrar
yapılması önerilmiĢtir.

Anahtar kelimeler: Adolesan, adolesan beslenmesi, adolesan sağlığı, antropometrik
ölçümler, yetiĢtirme yurtları.
iii
ABSTRACT

DETERMINING THE RELATIONSHIP BETWEEN NUTRITIONAL AND
PHYSICAL ACTIVITY CONDITIONS OF ADOLESCENTS LIVING IN
ORPHANGES AND THEIR HEALTH AND BODY COMPOSITIONS

GÜMÜġ, Hüseyin
Ph D degree, Department of Family Economics and Nutrition
Consultant of the thesis: Prof. Dr. Sıdıka BULDUK
June–2009

The present study was planned and implemented with the purpose of determining the
relationship between the nutritional and physical activity conditions of adolescents living in
orphanages in Ankara and their health and body compositions. Total one hundred and ninety-
eight adolescents within the age group 13-18 living in orphanages in Ankara between the years
2006 and 2007, out of which 115 are boys and 83 are girls, constitute the cosmos of the study.
Data of the study were collected in three stages; in the first stage, the question set developed to
determine the nutritional states and habits of individuals. In the second stage, frequency of food
consumption of adolescents, 24-hour reminders and physical activity were recorded. In the third
stage, anthropometric measurements of the adolescents were taken, and data concerning their
health conditions were determined through biochemical measurements.

It was found in the study that 13.9% of boys and 31.3% of girls had health problems, and
13.9% of boys and 9.6% of girls smoked. It was also found that 69.6% boys and 91.6% of girls
skipped meals, and among those skipping meals, 34.8% of boys and 61.4% of girls skipped
breakfast most. It was found that more than half of boys (63.0%) and girls (65.0%) were pickers
as regards what they eat, 17.2% of adolescents never consumed milk, and 40.9% never consumed
red meat. When daily mean energy and nutrient intakes of adolescents were evaluated according
to Nutrition Guide Unique for Turkey, it was found that boys ate diets insufficient in vitamin A,
folic acid, Vitamin B , potassium, calcium and magnesium, and girls ate diets insufficient in
12
energy, vitamin A, Vitamin B , folic acid, Vitamin B , potassium, calcium, magnesium and
1 12
phosphorus. It was found that anthropometric measurements of adolescents were within normal
limits; however, their activity levels were below those recommended. Of the male and female
adolescents participating in the study, mean values for diastolic and systolic blood pressures,
serum glucose, BUN, ALT, AST, calcium, cholesterol, triglyceride, uric acid, protein, albumin,
zinc, iron, iron binding capacity, Vitamin B levels were found within the reference normal
12
limits for adolescents between ages 13 and 18. Serum glucose, BUN, calcium, protein, albumin,
iron binding capacity, and vitamin B levels showed statistically significant differences
12
according to gender. Mean values of serum glucose, BUN, protein, albumin, zinc, and vitamin
B levels were found higher in boys as compared to girls. In girls however, mean values of
12
calcium and serum iron binding capacity were found higher as compared to boys. HEI score for
15.7% of adolescent boys (n=18) were evaluated as “bad” for 80.9% (n=86) as “medium” and
for 3.5% (n=6) as “good”. No statistically significant differences were found between the mean
values of blood tests of the adolescents according to HEI score (p>0.05).

It is recommended that a training program for correcting the diet habits of
adolescents living in orphanages and reinforcing their knowledge in nutrition and health
areas should be developed and implemented, and similar studies should be repeated with
certain intervals.

Keywords: Adolescent, Adolescent nutrition, adolescent health, anthropometric
measurements, orphanages.
iv
ĠÇĠNDEKĠLER
JÜRĠ VE ENSTĠTÜ ONAY SAYFASI ..................................................................... i
ÖNSÖZ ................................................................................................................... ii
ÖZET ..................................................................................................................... iii
ABSTRACT ........................................................................................................... iv
KISALTMALAR LĠSTESĠ ................................................................................... viii
TABLOLAR LĠSTESĠ ............................................................................................ ix
ġEKĠLLER LĠSTESĠ ............................................................................................. xii
1.GĠRĠġ ................................................................................................................... 1
1.1. AraĢtırmanın Amacı ...................................................................................................... 8
1.2. AraĢtırmanın Önemi ...................................................................................................... 8
1.3. Sınırlılıklar ...................................................................................................................... 9
2. KONU ĠLE ĠLGĠLĠ GENEL BĠLGĠLER .............................................................10
2.1. Adolesan Dönemde Büyüme ve GeliĢme .............................................................. 10
2.2. Adolesan Dönemde Beslenmenin Önemi .............................................................. 16
2.3. Adolesan Dönemde Enerji ve Besin Öğesi Gereksinimleri ............................... 22
2.3.1. Enerji gereksinimi ............................................................................................. 22
2.3.2. Protein gereksinimi ............................................................................................ 23
2.3.3. Yağ gereksinimi ................................................................................................. 24
2.3.4. Karbonhidrat Gereksinimi ................................................................................ 25
2.3.5. Vitamin Gereksinimi ........................................................................................ 26
2.3.5.1. A Vitamini ................................................................................................. 27
2.3.5.2. D Vitamini ................................................................................................. 27
2.3.5.3. Tiamin (B ) ................................................................................................ 28
1
2.3.5.4. Riboflavin (B ) ........................................................................................... 28
2
2.3.5.5. C Vitamini .................................................................................................. 28
2.3.6. Mineral Gereksinimi.......................................................................................... 29
2.3.6.1. Kalsiyum .................................................................................................... 29
2.3.6.2. Demir .......................................................................................................... 30
2.3.6.3. Çinko ............................................................................................................ 32
2.4. Adolesanların Beslenme AlıĢkanlıklarını Etkileyen Faktörler .......................... 32
2.4.1. Aile ........................................................................................................................ 32
v
2.4.2. Akranlar ............................................................................................................... 33
2.4.3. Medya ................................................................................................................... 33
2.4.4. Düzensiz öğünler ................................................................................................ 34
2.4.5. AtıĢtırmalar.......................................................................................................... 34
2.4.6. Hazır yiyecekler ................................................................................................. 35
2.5. Fiziksel Aktivite ......................................................................................................... 35
2.6. Adolesanlarda Yeme DavranıĢları ......................................................................... 37
3. ĠLGĠLĠ ARAġTIRMALAR .................................................................................40
4. MATERYAL VE YÖNTEM...............................................................................80
4.1. Evren ............................................................................................................................. 80
4.2. Verilerin Toplanması ................................................................................................. 81
4.2.1. Demografik özelliklerin ve beslenme alıĢkanlıklarının belirlenmesi ...... 81
4.2.2. Beslenme durumunun belirlenmesi ................................................................ 82
4.2.3. Antropometrik ölçümler ................................................................................... 82
4.2.4. Fiziksel aktivite kaydı ....................................................................................... 84
4.2.5. Biyokimyasal ölçümler ..................................................................................... 85
4.3. Verilerin Analizi ......................................................................................................... 87
4.3.1. Beslenme durumu analizi ................................................................................. 88
4.3.2. Antropometrik ölçümler ................................................................................... 89
4.3.3. Biyokimyasal analizler...................................................................................... 90
4.3.4. Fiziksel aktivite analizi ..................................................................................... 90
4.4. AraĢtırma Ġzni ve Etik Kurul Raporu...................................................................... 91
4.5. AraĢtırma Desteği ....................................................................................................... 91
4.6. Tezin Yazımı ............................................................................................................... 91
5. BULGULAR VE TARTIġMA ............................................................................92
5.1. Demografik Bilgiler .....................................................................................93
5.2. Adolesanların Genel Beslenme AlıĢkanlıkları ..............................................97
5.3. Adolesanların Günlük, Enerji ve Besin Öğesi Alımları ile Fiziksel Aktivite
Türleri ve Enerji Harcamaları ........................................................................... 108
5.4. Antropometrik Ölçümler ............................................................................ 122
5.5. Biyokimyasal Ölçümler ............................................................................. 140
5.6. Ölçümlerin Birbirleri ile ĠliĢkisinin Değerlendirilmesi ............................... 144
vi
6. SONUÇ VE ÖNERĠLER .................................................................................. 171
6.1. Demografik Bilgilerle Ġlgili Sonuçlar ......................................................... 171
6.2. Adolesanların Genel Beslenme AlıĢkanlıkları ile ĠliĢkili Sonuçlar .............. 172
6.3. Adolesanların Günlük, Enerji ve Besin Öğesi Alımları Ġle Fiziksel Aktivite
Türleri ve Enerji Harcamaları ile Ġlgili Sonuçlar ........................................ 173
6.4. Antropometrik Ölçümlerle Ġlgili Sonuçlar .................................................. 175
6.5. Biyokimyasal Ölçümlerle Ġlgili Sonuçlar ................................................... 176
6.6. Ölçümlerin Birbirleri ile ĠliĢkisinin Değerlendirilmesi ile Ġgili Sonuçlar..... 177
KAYNAKÇA ....................................................................................................... 185
EKLER ................................................................................................................. 201
Ek 1. Anket Formu
Ek 2. Besin Tüketim Kayıt Formu
Ek 3. Antropometrik ölçüm ve biyokimyasal analiz kayıt formu
Ek 4. Fiziksel Aktivite Kayıt Formu
Ek 5. AraĢtırma Ġzni
Ek 6. Etik Kurul Raporu
Ek 7. ÇalıĢma Desteği (Bilimsel AraĢtırma Projeleri Kabul Belgesi)
Ek 8. Günlük Alınması Önerilen Enerji ve Besin Öğesi Miktarları (RDA)
Ek 9. Referans Persentil ve Antropometrik Ölçüm Değerleri

vii