TC ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE BİTKİ ...

644 Pages·2007·2.35 MB·Turkish

T.C.
ERCİYES ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE BİTKİ ADLARI

Tezi Hazırlayan
M. Fatih ALKAYIŞ

Tezi Yöneten
Prof. Dr. Mustafa ARGUNŞAH

Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
Doktora Tezi

Nisan, 2007
KAYSERİ
2
i

ÖN SÖZ

Sait Faik’in bir sözü vardır: “Çiçek ve balık adlarını bilmeyen, hikâye yazamaz.”
Buradaki çiçek kavramı, aslında bütün bitkiler için geçerlidir. Bitkilerin hayatımızda ne
denli önemli bir yere sahip olduğunu hepimiz biliriz. Bitki adları bir milletin hayal
gücünün derinliğini, kıvrak zekâsını, tabiata bakış açısını ve hayatı kavrayış biçimini
ortaya koyan dil hazineleridir.

Türkçede bitki adlarının önemli bir yeri vardır. Faydaları sayılamayacak kadar çok olan
bitkiler, dilimizde büyük oranda yer tutmaktadır. Buna rağmen, şimdiye kadar bitki
adlarını derli toplu ele alan bir dil çalışması yapılmamıştır.

“Türkiye Türkçesinde Bitki Adları” başlıklı tezimizin konusunu, bitki adlarının
etimolojik-morfolojik yapısı ve adlandırma yolları oluşturmaktadır. Bu çalışmada basit,
türemiş ve birleşik yapılı bitki adları anlam ve şekil özelliklerine göre etraflıca
incelenmiştir. Bunun yanında, bitki adlarının aldığı yapım ekleri ayrı bir bölüm olarak
sunulmuştur. Bu ekler “isimden isim yapma, isimden fiil yapma, fiilden fiil yapma,
fiilden isim yapma ekleri” başlıkları altında ele alınmıştır. Yine bu bölümde türemiş
bitki adlarının yanı sıra, birleşik bitki adlarının aldığı yapım ekleri de gösterilmiştir.

Tezin hazırlanmasına önce Sözlük kısmından başlanmıştır. Taranan kaynaklarda geçen
bitki adları fişlenmiş ve ilk olarak Türkiye Türkçesi Bitki Adları Sözlüğü
oluşturulmuştur. Aynı bitki adı için farklı eserlerde geçen çeşitli tanımlar birleştirilmiş
ve bunlardan tek bir tanım elde edilmiştir. Sözlüğümüzde tanımların yanı sıra bitki
adlarının etimolojik yapısı, Anadolu ağızlarındaki varyantları ve faydalanılan kaynaklar
da verilmiştir. Ancak bazı bitki adlarının etimolojik yapısı tespit edilemediği için,
bunların kökenleriyle ilgili bilgiler verilememiştir. Birleşik yapılı bazı bitki adlarının
ayrı ya da bitişik yazımı konusunda kaynaklar arasında farklı yazılışlara rastlanmıştır.
Bu tür durumlarda söz konusu kelimelerin TDK Türkçe Sözlük’teki yazılışları esas
alınmıştır.
ii

Türk kültürüne ve Türk diline hizmet ettiğini düşündüğümüz bu tezin Etnobotanik,
Ekoloji ve Eczacılık gibi alanlarla uğraşan bilim adamları için faydalı olacağını; bitki
adlarıyla ilgili hazırlanacak çalışmalara da kaynaklık edeceğini düşünüyoruz.

Tez çalışmamızın yürütülmesi ve tezin hazırlanması sırasında yardımlarını esirgemeyen,
destek ve ilgisini sonuna kadar gösteren danışman hocam Sayın Prof. Dr. Mustafa
ARGUNŞAH’a ve Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümünün değerli öğretim üyelerine teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim.

KAYSERİ, 2007 M. Fatih ALKAYIŞ
iii
TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE BİTKİ ADLARI

M. Fatih ALKAYIŞ
ÖZET

“Türkiye Türkçesinde Bitki Adları” başlıklı tezimizde bitkilerin adlandırma yolları ile
etimolojik ve morfolojik yapıları konu edilmiştir. Bitki adlarının şekil ve anlam
yapılarıyla ilgili kapsamlı bir çalışma niteliğinde olan bu tezde “Giriş, İnceleme, Bitki
Adlarında Geçen Yapım Ekleri, Sözlük ve Sonuç” bölümleri yer almaktadır.

İnceleme bölümünde “basit, türemiş ve birleşik” yapılı bitki adları ele alınmıştır. Basit
yapılı bitki adlarını “Türkçe kökenli olanlar ve Alıntılar” oluşturmaktadır. Bunlardan
Türkçe kökenli olan basit yapılı bitki adları az yer tutmaktadır. Dilimizde kullanılan
alıntı bitki adları “Arapça, Farsça, Ermenice, Latince, Yunanca, Fransızca, İngilizce,
İtalyanca, İspanyolca, Bulgarca, Çince, Gürcüce, Sırpça, Slavca, Moğolca, Rusça,
Portekizce ve Lehçe” kökenlidir.

Türemiş yapılı bitki adları ayrı bir başlık altında verilmiştir. Birleşik yapılı bitki adları
esas olarak “yapı ve kavram” bakımından incelenmiştir. Yapı bakımından birleşik bitki
adları “isim tamlaması, sıfat tamlaması, sıfat-fiil grubu, isnat grubu, tekrar grubu ve
cümle biçiminde olanlar” şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Kavram bakımından birleşik
bitki adları ise “insana özgü özeliklerle; hayvan, organ, tür, yer, eşya-nesne adları ve
benzetmelerle kurulanlar” başlıkları altında değerlendirilmiştir.

Sözlükten hemen önce gelen yapım ekleri bölümü dört ana başlıktan oluşmaktadır:
“İsimden isim, isimden fiil, fiilden fiil ve fiilden isim yapma ekleri”. Bu bölümde bitki
adları, aldıkları yapım eklerine göre listelenerek tahlil edilmiştir. Sözlük kısmında bitki
adları madde başı yapılarak bunların tanımları, varyantları ve kaynaklarının yanı sıra
bitki adları ile ilgili çeşitli etimolojik bilgiler verilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Yapı Bakımından Bitkiler, Kavram Bakımından Bitkiler, Bitki
Adları Sözlüğü.
iv
THE PLANT NAMES IN TURKEY TURKISH

M. Fatih ALKAYIŞ
ABSTRACT

The subject of the thesis, titled “The Plant Names in Turkey Turkish” is denomination
ways of plants and etimological and morphological structure of plants. This thesis,
which is a large study about meaning and structure forms of plants, containes those
parts: “Introduction, Examining, Suffixex at the Plant Names and Result and
Dictionary”.

“Simple, Constructed and Compound” plant names are studied at the part of Examining.
“Turkish origion plants and borrowed plants” are at the section of Simple Plant Names.
There are just a few Turkish origion plant names. Borrowed plants names in Turkish are
from “Arabic, Persion, Armenian, Latin, Greek, French, Italian, English, Spanish,
Bulgarian, Chinese, Georgian, Serbian, Slavic, Mongolian, Russian, Portuguese and
Polish”.

Constructed plants names are given in another title. Compound plant names are
examined about structure and meaning. Compound plant names about structure are
formed with “noun groups, adjective groups, adjective-verb groups, imputation groups,
repeating groups and sentences”. Compound plant names about meaning are formed
with “human characteristics; animals, organs, places, objects names and imitation”.

Suffixes part, coming before the Dictionary, has four main titles: “From noun to noun,
from noun to verb, from verb to verb, from verb to noun”. Plant names are listed and
examined at this section according to their suffixes. There are definitions, varieties,
sources and etimological knowledges at the part of Dictionary for each plant names.

Keywords: Plants about structure, Plants about meaning, Plant Names Dictionary.
v

İÇİNDEKİLER
Sayfa Numarası

ÖN SÖZ…………………………………………………………………………...i-ii
TÜRKÇE ÖZET……………………………………………………………….…iii
İNGİLİZCE ÖZET……………………………………………………………….iv
KISALTMALAR LİSTESİ………………………………………....................x-xii
SİMGELER ……………………………………………………………………xiii
I. GİRİŞ…………………………………………………………………......1-7
II. İNCELEME………………………………………………………………8-
107
1. Basit Yapılı Bitki Adları…………………………………………………….9-20
1.1. Türkçe Kökenli Bitki Adları………………………………………………9
1.2. Alıntı Bitki Adları………………………………………………….......10-20
1.2.1. Arapça Alıntı Bitki Adları………………………………………10-12
1.2.2. Farsça Alıntı Bitki Adları……………………………………….13-15
1.2.3. Ermenice Alıntı Bitki Adları………………………………………15
1.2.4. Yunanca Alıntı Bitki Adları…………………………………….15-17
1.2.5. Latince Alıntı Bitki Adları…………………………………………17
1.2.6. Fransızca Alıntı Bitki Adları……………………………………17-18
1.2.7. İngilizce Alıntı Bitki Adları……………………………………….18
1.2.8. İtalyanca Alıntı Bitki Adları………………………………………18
1.2.9. İspanyolca Alıntı Bitki Adları…………………………………..18-19
1.2.10. Bulgarca Alıntı Bitki Adları……………………………………….19
1.2.11. Çince Alıntı Bitki Adları……………………………………..........19
1.2.12. Gürcüce Alıntı Bitki Adları………………………………………..19
1.2.13. Sırpça Alıntı Bitki Adları………………………………………….19
1.2.14. Slavca Alıntı Bitki Adları………………………………………….19
1.2.15. Yabancı Yer İsimleriyle Kurulan Bitki Adları…………………….20
1.2.16. Diğer Alıntı Bitki Adları…………………………………………..20
2. Türemiş Bitki Adları…………………………………………………………21-29
3. Birleşik Bitki Adları…………………………………………………….…30-107
vi
3.1.Yapı Bakımından Birleşik Bitki Adlarının
Kuruluşu…………………........30-66
3.1.1. İsim Tamlaması Biçiminde Kurulan Bitki
Adları………………30-50
3.1.1.1. Türkçe İsim Tamlaması Biçiminde Kurulan Bitki
Adları………………………………………………30-50
3.1.1.2. Arapça İsim Tamlaması Biçiminde Kurulan Bitki
Adları....50
3.1.1.3. Farsça İsim Tamlaması Biçiminde Kurulan Bitki
Adları….50
3.1.2. Sıfat Tamlaması Biçiminde Kurulan Bitki
Adları………………51-59
3.1.2.1. Türkçe Sıfat Tamlaması Biçiminde Kurulan Bitki
Adları………………………………………………51-59
3.1.2.2. Arapça Sıfat Tamlaması Biçiminde Kurulan Bitki
Adları………………………………………………….59
3.1.2.3. Farsça Sıfat Tamlaması Biçiminde Kurulan Bitki
Adları……………………………………………………59
3.1.3. Sıfat-Fiil Grubu Biçiminde Kurulan Bitki
Adları………………60-61
3.1.3.1. –An Sıfat-Fiil Eki ile Kurulan Bitki
Adları…………….60-61
3.1.3.2. –DI Sıfat-Fiil Eki ile Kurulan Bitki
Adları……………..61
3.1.3.3. –gAn Sıfat-Fiil Eki ile Kurulan Bitki
Adları……………61
3.1.3.4. –mAz Sıfat-Fiil Eki ile Kurulan Bitki Adları…………...61
3.1.3.5. –miş Sıfat-Fiil Eki ile Kurulan Bitki Adları……………61
3.1.4. Tekrar Grubu Biçiminde Kurulan Bitki
Adları…………………62-63
3.1.4.1. Aynen Tekrarlarla Kurulan Bitki Adları……………….62
3.1.4.2. Yakın Anlamlı Tekrarlarla Kurulan Bitki
Adları………62-63
vii
3.1.4.3. Zıt Anlamlı Tekrarlarla Kurulan Bitki Adları………….63
3.1.4.4. Pekiştirmeli Tekrarlarla Kurulan Bitki
Adları………….63
3.1.5. İsnat Grubu Biçiminde Kurulan Bitki
Adları……………………64
3.1.6. Cümle Biçiminde Kurulan Bitki Adları……………………..65-66
3.1.6.1. İki Kelimesi Emir Biçiminde Kurulan Bitki Adları……65
3.1.6.2. Bir Kelimesi Emir Biçiminde Kurulan Bitki
Adları……65-66
3.1.6.3. İsim + Fiil ile Kurulan Bitki Adları…………………….66
3.1.6.4. Fiil + Fiil ile Kurulan Bitki Adları……………………...66
3.2. Kavram Bakımından Birleşik Bitki Adlarının Kuruluşu……………67-107
3.2.1. İnsana Özgü Özelliklerle Kurulan Bitki Adları…………………67-75
3.2.1.1. Aile Durumuyla İlgili Bitki Adları………………………….68
3.2.1.2. Akrabalık Adlarıyla Kurulan Bitki Adları……………….68-69
3.2.1.3. Beceriyle İlgili Bitki Adları……………………………........69
3.2.1.4. Boy ve Millet Adlarıyla Kurulan Bitki Adları……………69-70
3.2.1.5. Cinsiyet Belirten Bitki Adları………………………………..70
3.2.1.6. Din ve İnançla İlgili Bitki
Adları…………………………….70-71
3.2.1.7. Dinî ve Edebî Şahsiyetlerle İlgili Bitki Adları………….........71
3.2.1.8. Duygularla İlgili Bitki
Adları………………………………...71-72
3.2.1.9. Evlilikle İlgili Bitki
Adları……………………………………72
3.2.1.10. İnsanın Fiziki Yapısıyla İlgili Bitki
Adları……………………72-73
3.2.1.11. İnsan Hayatının Evreleri ile İlgili Bitki Adları………………..73
3.2.1.12. İnsanın Karakteriyle İlgili Bitki
Adları……………………......73
3.2.1.13. Kişi Adlarıyla Kurulan Bitki Adları…………………………..73
3.2.1.14. Maddi Durumla İlgili Bitki
Adları…………………………….74
viii
3.2.1.15. Meslek ve Çalışmayla İlgili Bitki
Adları………………………74
3.2.1.16. Unvan Belirten Bitki
Adları…………………………………..74-75
3.2.2. Hayvan Adlarıyla Kurulan Bitki
Adları……………………………76-80
3.2.2.1. Hayvan Adı + Bitki Adıyla Kurulanlar……………………..76-78
3.2.2.2. Hayvan Adı + Organ Adıyla Kurulanlar……………………78-80
3.2.2.3. Sadece Hayvan Adıyla Kurulanlar…………………………….80
3.2.2.4. İçinde Hayvan Adı Geçenler…………………………………..80
3.2.3. Organ Adlarıyla Kurulan Bitki Adları………………………......81-85
3.2.3.1. Birinci Kelimesi Organ Bildiren Bitki Adları……………81-82
3.2.3.2. İkinci Kelimesi Organ Bildiren Bitki Adları…………….82-84
3.2.3.3. Her İki Kelimesi Organ Bildiren Bitki Adları……….......84-85
3.2.4. Eşya-Nesne Adlarıyla Kurulan Bitki Adları……………………86-93
3.2.4.1. Araç-Gereç Adlarıyla Kurulan Bitki Adları……………..86-87
3.2.4.2. Aydınlatma Araçlarıyla Kurulan Bitki Adları………………87
3.2.4.3. Çalgı Adlarıyla Kurulan Bitki Adları……………………….87
3.2.4.4. Doğada Var Olan Nesne Adlarıyla Kurulan Bitki Adları.87-88
3.2.4.5. Ev Eşyalarıyla Kurulan Bitki Adları………………………88
3.2.4.6. Gıda Adlarıyla Kurulan Bitki Adları………………………88
3.2.4.7. Giysi Adlarıyla Kurulan Bitki Adları…………………..88-89
3.2.4.8. İş Araçlarıyla Kurulan Bitki Adları……………………….89
3.2.4.9. Kap-Kacak Adlarıyla Kurulan Bitki Adları……………….89
3.2.4.10. Kesici-Delici-Batıcı Alet Adlarıyla Kurulan Bitki Adları.. 89-
90
3.2.4.11. Kırtasiye Malzemeleriyle Kurulan Bitki Adları………….90
3.2.4.12. Kumaş Yapımı Ürün Adlarıyla Kurulan Bitki Adları…….90
3.2.4.13. Metal-Maden Adlarıyla Kurulan Bitki Adları…………….91
3.2.4.14. Oyuncak Adlarıyla Kurulan Bitki Adları…………………91
3.2.4.15. Patlayıcı Madde Adlarıyla Kurulan Bitki Adları………… 91
3.2.4.16. Takı ve Süs Eşyalarıyla Kurulan Bitki Adları…………….92
3.2.4.17. Temizlik Aletleriyle Kurulan Bitki Adları………………..92