TC EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Yeni Türk Edebiyatı Anabilim Dalı BATI ...

241 Pages·2008·1.34 MB·Turkish

T.C.
EGE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
Yeni Türk Edebiyatı Anabilim Dalı

BATI RETORİĞİNİN GENEL TERİMLERİ ÜZERİNE BİR
ARAŞTIRMA

DOKTORA TEZİ

Aykar SÖNMEZ

DANIŞMANI : Prof.Dr.Rıza FİLİZOK

İZMİR-2008

T.C.
EGE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
Yeni Türk Edebiyatı Anabilim Dalı

BATI RETORİĞİNİN GENEL TERİMLERİ ÜZERİNE BİR
ARAŞTIRMA

DOKTORA TEZİ

Aykar SÖNMEZ

DANIŞMANI : Prof.Dr.Rıza FİLİZOK

İZMİR-2008
Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne sunduğum Batı Retoriğinin Genel
Terimleri Üzerine Bir Araştırma adlı doktora tezinin tarafımdan bilimsel, ahlak ve normlara
uygun bir şekilde hazırlandığını, tezimde yararlandığım kaynakları bibliyografyada ve
dipnotlarda gösterdiğimi onurumla doğrularım.

Aykar SÖNMEZ
I
İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ ...................................................................................................................................IV
Giriş ............................................................................................................................................1
Birinci Bölüm
RETORİĞİN TANIMI VE TARİHÇESİ
I. RETORİĞİN TANIMI……………………………………….……………............6
II. RETORİĞİN TARİHÇESİ......................................................................................8
A. M.Ö. 400’DEN ÖNCE GREK EDEBİYATINDA İKNA ETME……..........…8
1.Eski Yunan’da Sofistler ve Retorika………………………………..............14
a. Genel olarak Sofistlerin Retorik Anlayışı................................................14
b. Başlıca Sofistler................................………………………..................15
(1) Protogoras.....................................................................................15
(2 ) Gorgias..........................................................................................16
(3) İsokrates........................................................................................16
(4) Antiphon........................................................................................18
(5) Lysias............................................................................................18
(6) Andokides ....................................................................................19
(7) İsaios.............................................................................................19
(8) Aiskhines.......................................................................................19
(9) Lykourgas .....................................................................................20
(10) Hyperides......................................................................................20
(11) Demosthenes.................................................................................20
(12) Deinarkhos....................................................................................20
B. HELENİSTİK DÖNEMDE RETORİKA………………………………..........21
C. CUMHURİYET DÖNEMİ’NDE ÇİÇERO VE RETORİKA……....................22
D. İMPARATORLUK ÇAĞINDA RETORİKA………………………...............26
1. Devrin Genel Retorika Anlayışı……………………....................................26
2. Devrin Önemli İsimleri………………………………..................................27
a. Seneca .....................................................................................................27
b. Quintilian ................................................................................................28
E. GREK TERİMLERİ...........................................................................................32
II
İkinci Bölüm
RETORİĞİN TEMEL TERİMLERİ
I. İKNA ETMENİN ÜÇ MERKEZÎ TERİMİ.…………………………..................80
A. KAİROS/FIRSAT……………………………………………….....................80
B. AUDİENCE/DİNLEYİCİ………………………………………….................88
C. DECORUM/ MUKTEZA-YI HÂL…………………………………..............90
II. İKNA ETME KATEGORİLERİ..………………………………........................106
A. LOGOS…………………………….………………………………..............106
B. PATHOS …………………………………………………………................110
C. ETHOS ……………………………………………………………...............119
III. RETORİĞİN KURALLARI ………………………….………….......................123
A. İCAT ETME ………………………………………………………..............124
1.İcat Etmenin Konuları .................................................................................130
a. Genel Konular…………………………..................................................131
b. Özel Konular…………………………………………............................138
B. DÜZENLEME………………………………………………………..............139
C. ÜSLÛP……………………………………………………………….............143
1. Üslûbun Özellkleri…………………………………………………...........146
2. Üslûbun Dereceleri………………………………………………..............149
3. Üslûbun Nitelikleri……………...………………………………...............151
4. Konuşma Figürleri…………………………………………………...........155
5. İçerik-Şekil……………………………………………………….….........155
D. BELLEK……………………………………………………………..............157
E. KONUŞMA TARZI…………………………………………………….........160
IV. HATİPLİK DALLARI.........…………………………………………………..........162
A. YASAL SÖYLEV…………………………………………………...............163
B. SİYASİ SÖYLEV…………………………………………………...............166
C. GÖSTERİMSEL SÖYLEV …………………………………………...........170
V. RETORİKLE İLGİLİ PEDAGOJİ ………………………………………..................173
A. RETORİK YETENEĞİ ………………………………………………...........173
B. RETORİK EĞİTİMİ ALIŞTIRMALARI…………………………................173
1. Taklit Etme…………………………………………………………..........174
2. Progymnasmata ……………………………………………………..........177
3. Declamation ………………………………………………………............187
III
VI. RETORİKLE İLGİLİ STRATEJİLER……………………………………...............189

Üçüncü Bölüm
FİGÜRLER
I. DEĞİŞTİRME FİGÜRLERİ....................................................................................191
II. PARALELLİK FİGÜRLERİ...................................................................................192
III. DÜZENLEME FİGÜRLERİ...................................................................................193
IV. TANIMLAMA FİGÜRLERİ...................................................................................197
V. DENGE FİGÜRLERİ..............................................................................................198
VI. TASVİR FİGÜRLERİ.............................................................................................199
VII. GENİŞLETME FİGÜRLERİ...................................................................................200
VIII. AYIRMA FİGÜRLERİ............................................................................................203
IX. ETHOS FİGÜRLERİ...............................................................................................205
X. GRAMER FİGÜRLERİ...........................................................................................206
XI. DURAKLATMA FİGÜRLERİ...............................................................................207
XII. ADLANDIRMA FİGÜRLERİ...............................................................................208
XIII. DİL ÜZERİNDE OYNAYAN FİGÜRLER............................................................209
XIV. YALANLAMA FİGÜRLERİ..................................................................................210
XV. TEKRARLAMA FİGÜRLERİ................................................................................211
XVI. RİTİM FİGÜRLERİ................................................................................................214
XVII. SES FİGÜRLERİ..................................................................................................216
XVIII. ÖZETLEME FİGÜRLERİ....................................................................................217
SONUÇ.............................................................................................................................220
TEMEL BAŞVURU KAYNAKLARI..............................................................................224
ALANLA İLGİLİ FAYDALANILABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR.......................227
ÖZGEÇMİŞ .....................................................................................................................230
ÖZET................................................................................................................................231
ABSTRACT .....................................................................................................................232
IV

ÖN SÖZ
Tezin konusu, “Batı Retoriğinin Temel Terimleri Üzerine Bir Araştırma” başlığı
altında, Antik çağda güzel/ikna edici söz söyleme sanatı olarak bilinen Retorik’in temel
terimlerini ve bu terimlerin hangi alanlarda kullanıldığını görmektir.
Batı’da sağlam bir geçmişi olan retorik sanatı kimi zaman neredeyse bir yaşam biçimi
olmuş, kimi zaman sadece bir eğitim sistemi olarak kullanılmıştır. Demokrasinin gelişimiyle
gelişen bir sanat olarak retorik altın çağlarını antikitede ve belki biraz da onun etkisiyle
Rönesans’ta yaşamıştır. Ancak son yıllarda Batı’da tekrar retoriğe ilgi artmıştır. Araştırmamız
sırasında Batılı kaynaklarda retoriğe çok önem verildiğini, bu konuda tarihçelerin, terimlerin
ve metin çözümlemelerinin yer aldığı pek çok makale ve kitap yazıldığını gördük. Üstelik
bulduğumuz metinlere göre retoriğin bizim klasik retorikte bahsedeceğimiz adlî, siyasi ve
gösterimsel türleriyle sınırlandırılmadığını, turizmden sanata, sağlıktan bilgisayar yazılımına
ve akla gelmeyecek daha birçok alana yayıldığını gördük. Gerçekten de retorik hızlı çalışan
dünyamızda işlerin istendiği gibi yürütülmesi, kabul ettirilmesi için en önemli şeye, ikna
etme gücüne sahip bir sanattır. Bu konuda derleyebildiğimiz sayısız makale ayrı ayrı
incelenmeye muhtaçtır. Batı’nın retoriğe bu -her alanda- yeniden uyanışında ve önem
verişinde vurgulanması gereken şudur: Retorik insanları bilgilendirmek ya da güdülemek
amacıyla etkilemek ya da ikna etmekle meşguldür. İkna etme sanatıdır.
Amacımız, bu sanatın temel terimlerini tanıtabilmek ve devrin en önemli konusu
olduğuna inandığımız “ikna etme meselesi”ni temelden öğrenerek, unuttuğumuz ya da
bilmediğimiz değerlerimizi hatırlayabilmektir.
Bu alanda Batı’da yapılan çalışmalar sınırsızdır. Bizde ise çalışmamızın giriş
bölümünde bahsedeceğimiz bazı kitaplar mevcuttur. Batı’da yapılan çalışmalar dilimize
yeterince çevrilmemiştir. Dolayısıyla çalışmamız sırasında tespit ettiğimiz gibi retoriğe ait
sanatların çoğu Türkçe’ye geçmemiştir. Biz bunları tanıtmak istedik.
Tezimiz üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde retoriğin tanımı ve tarihçesi
üzerinde durduk. Kronolojik olarak Eski Yunan ve Roma retoriğinden ve ünlü
retorikçilerinden bahsettik. Bu bölümün sonuna retorikte kullanılan terimlerin ilk
adlandırmalarını ve miktarını görebilmek amacıyla “Grek Terimleri Sözlüğü” nü ekledik.
İkinci bölümde, retoriğe ait temel terimleri inceledik. Bu terimleri açıklarken çağdaş
Batılı kaynaklardan ve bu kaynakların işaret ettiği eski Batılı eserlerden faydalandık. Aynı
bölümde retoriğin bir eğitim sistemi olarak da kabul edilmesi sebebiyle retoriğin eğitime,
V
eğitimin retoriğe etkisi ve katkısını göstermesi açısından retoriğe bağlı eğitim anlayışından
bahsettik.
Üçüncü bölümde, Batılı kaynaklardan derlediğimiz tematik bir sınıflandırma
içerisinde retorikte kullanılan sanatlardan bahsettik. Bu kaynaklarda verilen örnekleri de
aldık. Sanatların Grekçe, Latince isimleriyle İngilizce kısa tanımlamalarını ve
bulabildiklerimizin bizim belâgat geleneğimizdeki karşılıklarını verdik.
Tezimizin sonuna yararlandığımız kaynaklara ait kaynakça ile konuyla ilgili bir
bibliyografya koyduk.
Araştırmamız sırasında bana daima sabır ve yol gösteren, dil ve edebiyata, metin
çözümlemelerine benim ve daha birçok öğrencisinin bakışını değiştiren ve geliştiren hocamız
Prof. Dr. Sayın Rıza Filizok’a şükranlarımı sunarım. Ayrıca çalışmam boyunca destek olan
aileme ve başta ağabeyim olmak üzere yurt dışı kaynaklarımı kolayca elde edebilmemi
sağlayan yakınlarıma da teşekkürü bir borç bilirim.

Aykar SÖNMEZ
Bornova, Şubat- 2008
GİRİŞ
1881’de ilk basımı yapılan Belâgat-i Osmaniyye’de1 A. Cevdet Paşa’nın “ Sözün
fasih olmak şartıyla mukteza-yi hale mutabık olması” olarak tanımladığı belâgat ilminin
Batı’daki karşılığı “Retorik” tir. Retorik ve belâgat iki dünya görüşünün aynı amaçta
buluştuğu fakat farklı yollar ve sınıflandırmalarla ayrıldığı bir sanattır.
Her iki âlem için de bu sanat, etkili söz söyleme/inandırma /ikna etme amacını
güder. Ne var ki tarihçeleri itibariyle gittikleri yollar farklıdır. Batılı retorik anlayışının
gelişimi demokrasinin gelşimiyle aynı tarihe sahiptir. Başlangıç, Sicilya’da yaşanan
toprak meseleleri yüzünden hakkını savunmak zorunda kalanların halk jürileri önünde
topraklarını savunmasıyla olmuştur. Bu savunma işi için özel eğitmenler tutulmuş,
böylece retorik eğitimi başlamıştır. Eski Yunan’dan sonra retorik siyasete göre biçim
değiştirir. İdeal vatandaş yaratmak için bir ders olarak algılandı ve kullanım alanı
kısıtlandı. Rönesans, eski Yunan ve Roma’nın fikirleriyle devam etti. Ancak batılı
tarihe baktığımızda birçok liderin konuşmalarıyla halkları ayaklandırdıklarını, bu
metinlerin birçok araştırma ve incelemeye malzeme olduklarını görmekteyiz.
Bizdeki belâgat geleneği ise demokrasiyle değil fıkıhla olan ilgisiyle
açıklanabilir. Fakat esas temel ayrım bu malzeme farklılığından çok, malzemenin
temelindeki, o malzemenin varlığına sebep olan anlayış ya da hayat görüşüdür. Batı
retoriğinin varlığının sebebi iletişim modelinde yer alan verici unsurunun problemidir.
Bizim belâgat geleneğimizin temeli ise alıcı problemine dayanır. Fıkıh var olan metni
alıcı açısından değerlendirip ele alır. Bu sebeple bizde belâgatın temelinde öncelikle
semiyoloji ve pragmatik vardır. Bu yazılanı anlama ve anlatma uğraşı ise Doğu
geleneğinde ilk olarak Kur’an’ı anlamaya çalışmakla başlar.
Cahiliye döneminde2 etkili söz şiirsellikti. Şarkıya dökülebilen şiir iyi şiir
demekti. “Şarkı, şiirin terazisiydi.” Kur’an’la birlikte sözellikten yazıya ve
putperestlikten metafizik bir âleme geçildi. Şiirin yerini Kur’an alarak onun bütün
şiirlere olan üstünlüğü ortaya konulmaya çalışıldı. Ebu Ubeyde’nin Mecazü’l Kur’an
adlı eseri Kur’an’daki mecazları inceler. el-Ferra’nın Meani’l Kur’an adlı eseri

1 Ahmet Cevdet Paşa. Belâgat-ı Osmaniye, Ankara, Akçağ yay. 2000, s.4
2 Cahiliye dönemi için kullandığımız kaynak: Adonis, Arap Poetikası-Konferanslar, çev. Emrullah İşler,
İstanbul: YKY, 2004 ss.13-41
1