tc çukurova üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü türk dili ve edebiyatı ana bilim dalı diyarbakır ili erg

364 Pages·2009·2.35 MB·Turkish

by  Eğitim Fotokopi

T.C.
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

DİYARBAKIR İLİ ERGANİ İLÇESİ HALK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMASI

Gözen AKCA

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ADANA/ 2009
T.C
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

DİYARBAKIR İLİ ERGANİ İLÇESİ HALK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMASI

Gözen AKCA

Danışman: Yrd. Doç. Dr. Refiye ŞENESEN

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ADANA/ 2009
Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne,
Bu çalışma, jürimiz tarafından Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalında
YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.

Başkan: Refiye OKUŞLUK ŞENESEN
(Danışman)

Üye: Prof. Dr. Erman ARTUN

Üye: Yrd. Doç. Dr. Zekiye ÇAĞIMLAR

Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım.
...../..../2009

Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVAŞ
Enstitü Müdürü

Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge,
şekil ve foto ğrafların kaynak gösterilmeden kullan ımı, 5846 Say ılı Fikir ve Sanat
Eserleri Kanunu’ndaki hükümlere tabidir.
ii

ÖZET
DİYARBAKIR İLİ ERGANİ İLÇESİ HALK KÜLTÜRÜ ARAŞTIRMASI
GÖZEN AKCA
Yüksek Lisans Tezi, Türk Dili Edebiyatı Ana Bilim Dalı
Danışman: Yrd. Doç. Dr. Refiye ŞENESEN
Haziran 2009, 351 sayfa
Diyarbakır İli Ergani İlçesi Halk Kültürü çal ışmasında, geçiş dönemlerinden
olan doğ um, sünnet, askerlik, evlenme, ölüm adetleri ve bunlar ın etraf ında olu şan
inanışlar, bayram tören ve kutlamalar ı, halk inanışları, halk mutfağı, halk hekimliği ve
anonim halk edebiyatı ürünleri sırasıyla incelenmiştir.
Çalışmanın birinci bölümünde ele alınan konuların -yazılı kaynaklar tarandıktan
sonra- önce Türk halk kültüründeki yeri, daha sonra sözlü kaynaklardan elde edilen
bilgiler ışığında Ergani halk kültüründeki yeri belirlenmeye çal ışılmıştır. Her bölümün
sonunda de ğerlendirmeye yer verilmi ştir. Sözlü kaynaklardan elde edilen bilgiler
ışığında, tespit edilen adet ve inan ışların eski Türk kültürü ile olan benzerlikleri ve
farklılıkları ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Çalışmanın ikinci bölümünde; manzum, manzum- mensur, mensur anonim halk
edebiyatı ürünlerinin Türk halk kültüründeki ve Ergani halk kültüründeki yerinden
bahsedilmiş olup, her konunun sonunda ise biçim ve içerik de ğerlendirilmesi
yapılmıştır.
Bu araştırma sonucunda, Ergani halk kültüründe geçmiş ten günümüze kadar
taşınan ve halk içinde korunan eski Türk kültürü inan ışlarına ve izlerine rastlanm ıştır.
Bu izlerin birçoğu İslamiyet ile yoğrularak varlığını devam ettirmiştir.

Anahtar Sözcükler: Ergani, Halk Kültürü, Geçiş Dönemleri, İnanışlar, Anonim Halk
Edebiyatı
iii

ABSTRACT
DIYARBAKIR PROVINCE PUBLIC CULTURE RESEARCH ERGANI
DISTRICT
Gözen AKCA
Master's Thesis, Department of Turkish Literature
Supervisor: Yrd. Doç. Dr. Refiye ŞENESEN
June 2009, 351 pages
This present study respectively analyzes the birth, circumcision, military,
marriage and death traditions which are in a period of transition and the beliefs
manifested around them, bayrams’ ceremonies and fests, folk beliefs, folk kitchen, folk
doctor and the products of anonymous folk literature.
In the first part of the study, the place of the addressed issues in Turkish public
culture is attempted to be located in a follow of scanning the written sources and again
their place in Ergani’s public culture is planned to be depicted in the light of the data
gathered from the spoken sources. At the end of each chapter, there exists an
assessment. In the light of the data gathered from the spoken sources, the differences
and similarities between the traditions and beliefs detected and the old Turkish culture is
aimed to be put forward.
In the second part of the study, the place of the products of the verse, verse-prose
and prose anonymous folk literature in Turkish public culture and Ergani’s public
culture is mentioned and there is an evaluation of the format and content at the end of
each subject.
In conclusion, the beliefs and traces associated with old Turkish culture which
have been moved up to the present from past in Ergani’s public culture and preserved in
society are encountered. Most of these traces have survived being moulded with Islam.

Keywords: Ergani, public culture, transition periods, beliefs, anonymous folk literature
iv

ÖNSÖZ

Toplumlar kültürlerini, inanç sistemlerini, örf ve adetlerini geçmi ş kuşaklardan
devralarak, ortak yarattıklarını ve ortak davranışlarının ürünlerini de ekleyerek gelecek
kuşaklara aktar ır. Kültür, bir toplumun toplum olmas ında ve uzun seneler ayakta
kalmasında en etkili ve kal ıcı araçlar ın bütünüdür. Bir ya şama biçimi olan kültür,
toplumlar aras ı farkl ılıklar gösterir. Bu farkl ılıklar her milletin kendi inanç, sosyo-
ekonomik anlayış, estetik, gelenek ve de ğerlendirmelerine göre de ğişen; ancak tüm
toplumlarda itibarını ve yerini korumay ı amaç edinen halk kültürü olu şturmaktadır.
Halk kültürü, tüm bölge ve ülkelerde insano ğlunun geçmiş ve gelece ği arasında bir
köprü konumundadır.
Halk kültürü ürünleri, Türk toplumu bireylerinin sahip olduğu inançları, davranış
biçimlerini ve değerlerini taşıyan milli kültürün yans ımalarıdır. Milli kültür, toplumun
ortak değerlerini ve buna bağlı unsurları içine almaktadır. Bu unsurlar; doğum, sünnet,
askerlik, evlenme ve ölüm olaylar ından meydana gelen geçiş dönemleri; bayram, tören
ve kutlamalar; halk inan ışları, halk mutfa ğı, halk hekimliğ i ve anonim halk edebiyat ı
ürünlerinden oluşmaktadır.
Toplumun yaşayışı içinde olu şan halk kültürünü meydana getiren unsurlar, o
toplumun inanışı, kültürü, adet, gelenek ve göreneklerinin bir yans ımasıdır. Gelecek
kuşaklara aktarılması gereken bu unsurlar, derlenip yaz ıya geçirilmediği takdirde yok
olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmaktadır.
Çalışmamızda, Ergani İlçesi’nde ya şayan unsurları, bire bir kay ıt altına al ıp
yazıya geçirerek yok olmas ını engellemeyi ve gelecek kuş aklara bu zengin birikimi
aktarmayı amaçlad ık. Çal ışmamızı yaparken yaz ılı ve sözlü kaynaklardan bilgiler
edinmeye çalıştık. Yöre kültürü hakkında doğru tespitlerde bulunmak adına kaynak kişi
sayısını fazla tutmaya dikkat ettik. Bu sebeple, Türk kültürüne bu aç ıdan bir katk ı
sağlayacağımızı düşünüyoruz.
Çalışma sırasında bilgilerine ve tecrübelerine ba şvurduğum kaynak ki şilere,
eşime, aileme ve konunun tespit edilmesinden çalışmanın tamamlanmasına kadar geçen
uzun süreçte beni yönlendirerek gerek engin bilgisi gerekse deneyimleri ile her konuda
yardımlarını esirgemeyen saygıdeğer hocam Yrd. Doç. Dr. Refiye ŞENESEN’e sonsuz
teşekkür ederim.
Gözen AKCA
Proje No: FEF2007YL26 Adana / 2009
v

İÇİNDEKİLER

ÖZET ............................................................................................................................... ii
ABSTRACT .................................................................................................................... ii i
KISALTMALAR ............................................................................................................ x
0. GİRİŞ ........................................................................................................................... 1
0.1. Çalışma İle İlgili Genel Bilgiler ................................................................................. 1
0.1.1. Konu ................................................................................................................ 1
0.1.2. Amaç ............................................................................................................... 1
0.1.3. Kapsam ve Sınırlar .......................................................................................... 2
0.1.4. Yöntem ............................................................................................................ 2
0.2. Araştırma Alanı İle İlgili Genel Bilgiler .................................................................... 3
0.2.1. Araştırma Alanının Tarihi ............................................................................... 3
0.0.2. Araştırma Alanının Coğrafi Özellikleri .......................................................... 4
0.2.3. Araştırma Alanının Nüfusu ve Ekonomik Yapısı ........................................... 5
0.2.4. Araştırma Alanının Sosyo-Kültürel Yapısı ................................................... 10
0.3.Diyarbakır İli Ergani İlçesi’ne Genel Bir Bakış .......................................................... 11
0.3.1. Ergani Sözcüğünün Anlamı........................................................................... 11
0.3.2. Ergani’nin Siyasi Tarihi ................................................................................ 12
0.3.3. Diyarbakır’daki Erganililer ........................................................................... 13
BİRİNCİ BÖLÜM

DİYARBAKIR İLİ ERGANİ İLÇESİ HALK KÜLTÜRÜ ...................................... 15
1.1. Geçiş Dönemleri ...................................................................................................... 15
1.1.1. Doğum .......................................................................................................... 15
1.1.1.1. Doğum Öncesi ................................................................................ 16
1.1.1.1.1. Kısırlığı Giderme .......................................................... 16
1.1.1.1.2. Gebelikten Korunma ...................................................... 18
1.1.1.1.3. Çocuğun Sağlıklı Doğması ve Yaşaması ....................... 19
1.1.1.1.4. Aşerme .......................................................................... 21
1.1.1.1.5. Doğacak Çocuğun Cinsiyetini Belirleme ..................... 22
1.1.1.1.6. Gebe Kadının Kaçınmaları/Uygulamaları .................... 24
1.1.1.2. Doğum Sırası ................................................................................. 25
1.1.1.2.1. Doğum Hazırlığı/Doğum .............................................. 26
1.1.1.2.2. Göbek Kesme/ Tuzlama/ Yıkama ................................. 29
vi

1.1.1.2.3. Çocuğun Eşi/Göbeği ..................................................... 30
1.1.1.3. Doğum Sonrası ............................................................................... 32
1.1.1.3.1. Loğusa Bakımı/ Loğusa Ziyareti/ Loğusa Şerbeti ........ 32
1.1.1.3.2. Loğusa Sütü/İlk Meme/İlk Giydirme ............................ 33
1.1.1.3.3. Albasması .................................................................... 35
1.1.1.3.4. Kırk Basması ................................................................ 36
1.1.1.3.5. Kırklama ve Kırk Gün İçinde Yapılan Diğer İşlemler .. 38
1.1.1.3.6. Ad Koyma ..................................................................... 40
1.1.1.3.7. İlk Gezme ....................................................................... 41
1.1.1.3.8. Aydaş Çocuk ................................................................. 42
1.1.1.3.9. Yürümeyen Çocuk/ Konuşmayan Çocuk ...................... 44
1.1.1.3.10. Huy Kesme ................................................................. 46
1.1.1.3.11. Sütten Kesme .............................................................. 47
1.1.1.3.12. İlk Diş/ Saç Kesme ..................................................... 48
1.1.1.3.13. Kız Çocuklarında Kulak Delme .................................. 49
1.1.2. Sünnet ........................................................................................................... 50
1.1.2.1. Sünnet Töreni ve Kirvelik Kurumu .............................. 51
1.1.3. Askerlikle İlgili Adet ve İnanmalar .............................................................. 53
1.1.4. Evlenme ........................................................................................................ 55
1.1.4.1. Evlenme Biçimleri ......................................................................... 55
1.1.4.2. Evlilik Çağı/Evlilik Yaşı/Evlenme İsteğini Belli Etme ................. 58
1.1.4.3. Evlilik Öncesi ................................................................................. 61
1.1.4.3.1. Gelin-Güvey Seçimi ...................................................... 61
1.1.4.3.2. Kısmet Açma ................................................................. 63
1.1.4.3.3. Görücülük/Kız İsteme .................................................... 65
1.1.4.3.4. Söz Kesme/Tatlı Yeme/Başlık ....................................... 66
1.1.4.3.5. Nişan .............................................................................. 68
1.1.4.3.6. Nişanlılık ........................................................................ 70
1.1.4.3.7. Davet/Okuntu ................................................................. 72
1.1.4.4. Düğün ............................................................................................. 73
1.1.4.4.1. Düğüne Hazırlık ............................................................. 73
1.1.4.4.2. Bayrak Dikme/Sağdıç .................................................... 75
1.1.4.4.3. Çeyiz .............................................................................. 76
1.1.4.4.4. Kına/Kırkım ................................................................... 78
vii

1.1.4.4.5. Gelin Alma ..................................................................... 80
1.1.4.4.6. Gelin İndirme ................................................................. 82
1.1.4.4.7. Özne Övme .................................................................... 84
1.1.4.4.8. Nikâh/Gerdek ................................................................. 85
1.1.4.5. Düğün Sonrası ................................................................................. 87
1.1.4.5.1. Duvak (Baş Mevlidi) ..................................................... 88
1.1.5. Ölüm ............................................................................................................. 89
1.1.5.1. Ölümü Düşündüren Ön Belirtiler .................................................... 90
1.1.5.1.1. Kaçınmalar ...................................................................... 92
1.1.5.2. Ölüm Sırası ve Defin İşleri .............................................................. 93
1.1.5.2.1 Ölüm Sırasında Yapılan İşlemler ..................................... 93
1.1.5.2.2 Ölümden Sonra Yapılan İşlemler .................................... 95
1.1.5.2.2.1. Ölümün Duyurulması ................................... 96
1.1.5.2.2.2. Ölünün Bekletilmesi ..................................... 97
1.1.5.2.2.3. Ölünün Gömülmeye Hazırlanması ............... 98
1.1.5.2.2.4 Yıkama ve Kefenleme ................................... 99
1.1.5.2.2.5 Cenazenin Taşınması ................................... 101
1.1.5.2.2.6. Cenaze Namazı ........................................... 102
1.1.5.2.2.7. Defin ve Mezarlıkta Yapılan İşlemler ........ 103
1.1.5.3. Defin Sonrası ................................................................................ 105
1.1.5.3.1. Cenaze Evi ................................................................... 105
1.1.5.3.2. Belirli Günler / Ölü Yemeği ........................................ 106
1.1.5.3.3. Ölünün Eşyaları ........................................................... 108
1.1.5.3.4. Devir – Iskat ................................................................ 109
1.1.5.3.5. Yas Tutma/ Ağıt Söyleme ........................................... 111
1.1.5.3.6. Mezar Ziyaretleri / Mezarlıkla ve Ruhlarla İlgili
İnanmalar ..................................................................... 113
1.2. Bayramlar, Törenler ve Kutlamalar ....................................................................... 116
1.2.1. Dini Bayramlar ........................................................................................... 116
1.2.1.1. Ramazan Bayramı .......................................................................... 117
1.2.2. Milli Bayramlar ........................................................................................... 119
1.2.3. Kandiller ..................................................................................................... 120
1.2.4. Kutsal Aylar, Günler ................................................................................... 121
1.2.5. Mevsimlik Törenler .................................................................................... 122
viii

1.2.5.1. Genel Mevsimlik Törenler ............................................................ 123
1.2.5.1.1. Nevruz Bayramı ........................................................... 123
1.2.5.2. Özel Mevsimlik Törenler .............................................................. 124
1.2.5.2.1. Yağmur Yağdırma Törenleri ....................................... 124
1.3. Halk İnanışları ........................................................................................................ 125
1.3.1. Yatırlarla ve Ziyaret Yerleri ile İlgili İnanışlar ........................................... 126
1.3.3. Ocaklar ........................................................................................................ 130
1.3.4. Nazar- Nazarlık ........................................................................................... 131
1.3.5. Büyü ............................................................................................................ 134
1.3.6. Uğur / Bereket ............................................................................................. 137
1.3.8. Hayvanlarla İlgili İnanışlar ......................................................................... 141
1.3.9. Günlerle İlgili İnanışlar ............................................................................... 143
1.3.10. Rüya ile İlgili İnanışlar ............................................................................. 144
1.4. Halk Mutfağı .......................................................................................................... 146
1.4.1. Yiyecek Türleri ve Yapılışları .................................................................... 147
1.4.2. İçecek Türleri ve Yapılışları ....................................................................... 161
1.4.3. Yiyecek ve İçeceklerin Korunması ............................................................. 162
1.4.4. Kışlık Hazırlanan Yiyecekler ...................................................................... 163
1.4.5. Mutfak Araç ve Gereçleri, Kullanılışları .................................................... 165
1.4.6. Sofra Gelenek ve Görenekleri ..................................................................... 167
1.5. Halk Hekimliği ...................................................................................................... 169
İKİNCİ BÖLÜM

ERGANİ İLÇESİ ANONİM HALK EDEBİYATI ................................................. 177
2.1. Anonim Halk Edebiyatı Manzum Ürünleri ........................................................... 177
2.1.1. Türkü ........................................................................................................... 177
2.1.2. Mani ............................................................................................................ 197
2.1.3. Ninni ........................................................................................................... 225
2.1.4. Ağıt ............................................................................................................. 234
2.1.5. Tekerleme ................................................................................................... 243
2.2. Anonim Halk Edebiyatı Manzum- Mensur Ürünleri ............................................. 253
2.2.1. Bilmece ....................................................................................................... 253
2.2.2. Atasözü ....................................................................................................... 263
2.2.3. Deyim .......................................................................................................... 269