tc çukurova üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü temel islam bilimleri anabilim dalı mefâtîhu'l-ğayb'

205 Pages·2007·1.04 MB·Turkish

T.C.
ÇUKUROVA ÜN(cid:1)VERS(cid:1)TES(cid:1)
SOSYAL B(cid:1)L(cid:1)MLER ENST(cid:1)TÜSÜ
TEMEL (cid:1)SLAM B(cid:1)L(cid:1)MLER(cid:1) ANAB(cid:1)L(cid:1)M DALI

MEFÂTÎHU’L-(cid:2)AYB’DA
KULLARIN F(cid:1)(cid:1)LLER(cid:1) (cid:1)LE (cid:1)LG(cid:1)L(cid:1) TARTI(cid:3)MALAR

Ali TEMEL

YÜKSEK L(cid:1)SANS TEZ(cid:1)

ADANA - 2007
T.C.
ÇUKUROVA ÜN(cid:1)VERS(cid:1)TES(cid:1)
SOSYAL B(cid:1)L(cid:1)MLER ENST(cid:1)TÜSÜ
TEMEL (cid:1)SLAM B(cid:1)L(cid:1)MLER(cid:1) ANAB(cid:1)L(cid:1)M DALI

MEFÂTÎHU’L-(cid:2)AYB’DA
KULLARIN F(cid:1)(cid:1)LLER(cid:1) (cid:1)LE (cid:1)LG(cid:1)L(cid:1) TARTI(cid:3)MALAR

Ali TEMEL

Danı(cid:4)man: Prof. Dr. Halife KESK(cid:1)N

YÜKSEK L(cid:1)SANS TEZ(cid:1)

ADANA - 2007
Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlü(cid:1)ü’ne

Bu çalı(cid:2)ma, jürimiz tarafından Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı’nda Yüksek
Lisans Tezi olarak kabul edilmi(cid:2)tir.

Ba(cid:2)kan : Prof. Dr. Halife KESK(cid:3)N
(Danı(cid:2)man)

Üye : Doç. Dr. Mustafa ÖZTÜRK

Üye : Yard. Doç. Dr. Abdullah ALPEREN

ONAY
Yukarıdaki imzaların, adı geçen ö(cid:1)retim elemanlarına ait olduklarını onaylarım.
......./......./2007

Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVA(cid:4)
Enstitü Müdürü

Not: Bu tezde kullanılan özgün ve ba(cid:2)ka kaynaktan yapılan bildiri(cid:2)lerin, çizelge,
(cid:2)ekil ve foto(cid:1)rafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat
Eserleri Kanunu’ndaki hükümlere tabidir.
I

ÖZET
MEFÂTÎHU’L-(cid:2)AYB’DA KULLARIN F(cid:1)(cid:1)LLER(cid:1) (cid:1)LE (cid:1)LG(cid:1)L(cid:1)
TARTI(cid:3)MALAR

Ali TEMEL
Yüksek Lisans Tezi: Temel (cid:1)slam Bilimleri Anabilim Dalı
Danı(cid:4)man: Prof. Dr. Halife KESK(cid:1)N
Temmuz–2007, 195 sayfa
Kulların fiilleri problemi tarih boyunca insanların en çok me(cid:2)gul oldukları
problemlerden biridir. (cid:3)slam dü(cid:2)üncesinde bazı insanlara göre insan hürdür ve kendi
fiillerini kendisi yapar. Allah insanlara bir eylemi yapıp yapmama gücü vermi(cid:2)tir.
E(cid:1)er insan herhangi bir (cid:2)eyi yapmak hürriyetine sahip de(cid:1)ilse, o insanın i(cid:2)ledi(cid:1)i iyi
veya kötü fiillerden dolayı mükâfat veya ceza görmesi anlamsız olur. E(cid:1)er Allah
insanları belirli fiilleri yapmaya zorlamı(cid:2) olsaydı o zaman Allah’ın o fiillerden
dolayı insanları cezalandırması zulüm olurdu. Bu görü(cid:2)e sahip olanlar, kendi
görü(cid:2)leri do(cid:1)rultusunda yorumlanabilen Kur’an ayetlerini delil olarak almı(cid:2)lar,
kendi görü(cid:2)lerini desteklemeyen ayetleri ise te’vil yoluna gitmi(cid:2)lerdir.
Di(cid:1)er bazılarına göre ise insanlar fiillerinden sorumlu de(cid:1)ildiler. Onlar,
kendi fiillerini özgür iradeleriyle gerçekle(cid:2)tirememektedirler. Onların fiilleri Allah
tarafından meydana getirilmektedir. Allah onlara yapma veya yapmama kudreti
vermemi(cid:2)tir. E(cid:1)er insanlar, her (cid:2)eyi yapabilmek için özgür bir iradeye sahip
olsalardı, Allah’ın kontrolü dı(cid:2)ına çıkmı(cid:2) olurlardı. Bu ise Allah’ın mutlak kudreti
açısından imkânsızdır. Bu gurup da kendi görü(cid:2)lerini destekleyen ayetleri delil
olarak kullanmı(cid:2) ve kendi görü(cid:2)lerine uymayan ayetleri tevil cihetine gitmi(cid:2)lerdir.
Bazı insanlar da vardır ki bunlar yukarıdaki iki görü(cid:2)ü uzla(cid:2)tırma gayreti
içine girmi(cid:2)lerdir. Bunlara göre kullar kendi fiillerinden sorumludurlar ancak kendi
fiillerini yapacak kudrete sahip de(cid:1)ildirler. (cid:3)nsanların fiillerini Allah yaratmaktadır.
Bu çalı(cid:2)ma, Fahraddin Râzî tarafından yazılmı(cid:2) olan Mefâtîhu’l-(cid:5)ayb adlı
tefsirde kulların fiilleriyle ilgili ayetler hakkında yapılan tartı(cid:2)maları içermektedir.
Anahtar kelimeler: Özgür irade, kudret, kader, kulların fiilleri, yaratma.
II

ABSTRACT
DISCUSSIONS ON THE HUMAN BEING ACTS IN THE QURANIC
COMMENTARY ENTITLET MAFATIH AL-GHAYB

Ali TEMEL
Master of Arts: Department of The Basic Islamic Sciences
Supervisor: Prof. Dr. Halife KESK(cid:1)N
July-2007, 195 pages
Human being act is one of the most interested problem by people in every
time. (cid:3)n Islamic theology, according to some people, human being responsible for
their acts. People have free will and they make their acts by their free will.
Because of that, theese people say human being will be responsible in the
judgement day for their acts that they have performed in the world. Allah gave to
man a power for doing or not doing. If human being hasn’t free will for act
anything, he will not responsible from his acts that he has performed in the world.
Theese people take a lot of verses of Qur’an as proof. But meanwhile there are
some verses of Qur’an that don’t support their opinion. Theese people have forced
interpretation these verses.
According to other some people, human being irresponsible for their acts.
People haven’t free will and they can’t make their acts by their free will. Their acts
are made by Allah. Allah didn’t give to man a power for doing or not doing. If
human being has free will for act everything he will be out of the control of Allah.
This is impossible thing because of Allah’s omnipotence.. Theese people also take
a lot of verses of Qur’an as proof. (cid:3)n the Qur’an there are many verses that supports
opinions of theirs too. Theese people have forced interpretation the verses that
don’t support their opinion.
There are some people who say human being responsible for their act but
people can’t make their acts. Theese acts are made by Allah.
This study, including discussings about the verses that interested in human
being acts in the tafsir of Mafatih al-Ghayb that have written by Fahreddin Razi.
Key words: Free will, power, predestination, human being act, to create.
III

ÖNSÖZ
Kelam ilminde “Ef’âl-i ibâd” veya “A’mâl-i ibâd” diye ifade edilen ve
kulların kendisinden dolayı hesaba çekilecekleri fiillerini konu edinen problem kelam
âlimleri tarafından uzun uzadıya tartı(cid:2)ılmı(cid:2)tır.
Kulların fiillerini Allah’ın yarattı(cid:1)ını ve kulun davranı(cid:2)larında hür olmadı(cid:1)ını
iddia edenler oldu(cid:1)u gibi bu fiilleri insanların kendilerinin yarattıklarını ve bu
nedenle de eylemlerinde hür olduklarını söyleyenler de vardır. Ayrıca bu iki görü(cid:2)ü
birle(cid:2)tirerek hem Allah’ın bu fiilleri yarattı(cid:1)ını hem de insanların hür olduklarını
iddia edenler de olmu(cid:2)tur.
Bu konuda görü(cid:2) bildiren kelamcılar kendi görü(cid:2)lerinin do(cid:1)rulu(cid:1)unun
ispatlamak için hem akli hem de nakli deliller ortaya koymu(cid:2)lardır. Ancak nakli
deliller de(cid:1)erlendirilirken genellikle aklın ortaya koymu(cid:2) oldu(cid:1)u ön kabuller a(cid:1)ır
basmı(cid:2) ve nakil akla uygun (cid:2)ekilde yorumlanmı(cid:2)tır.
Biz bu konuda ele alınan çe(cid:2)itli ayetleri de(cid:1)erlendirmeyi amaçladı(cid:1)ımız bu
çalı(cid:2)mamızda çe(cid:2)itli kelam kitaplarında kar(cid:2)ıla(cid:2)tı(cid:1)ımız ayetleri sistematik bir (cid:2)ekilde
tasnif ettikten sonra Mefâtîhu’l-(cid:5)ayb adlı tefsirde ve de(cid:1)i(cid:2)ik kelam kitaplarında ilgili
ayetler hakkında ortaya konmu(cid:2) olan görü(cid:2)lere yer vermeye gayret edece(cid:1)iz.
(cid:3)slam dü(cid:2)ünce tarihi boyunca hiç gündemden dü(cid:2)meyen bir tartı(cid:2)ma konusu
olan kulların fiilleri meselesi hususunda birçok çalı(cid:2)malar yapılmı(cid:2) ve de(cid:1)i(cid:2)ik
yakla(cid:2)ımlar ortaya çıkmı(cid:2)tır. Bizim yapmak istedi(cid:1)imiz, (cid:3)slam dü(cid:2)ünce tarihinde
büyük eserler bırakmı(cid:2) ve kendisini takip eden dönem âlimlerini etkilemi(cid:2) bulunan
Fahreddîn Râzî’nin yine kendisi kadar me(cid:2)hur olan eseri Mefâtîhu’l-(cid:5)ayb’da bu
konu ile ilgili ayetler hakkında yapılan yorumları ve ileri sürülen görü(cid:2)leri bir
bütünlük içerisinde sunmaya çalı(cid:2)maktır.
Son olarak bu çalı(cid:2)mayı almamda ve tamamlama sürecinde yardım te(cid:2)vik ve
tavsiyelerini esirgemeyen saygıde(cid:1)er hocam Prof. Dr. Halife KESK(cid:3)N beye
te(cid:2)ekkürlerimi arz ederim.
Ali TEMEL
Proje No: (cid:3)F2005YL5 ADANA - 2007
IV

KISALTMALAR

a.g.e. : Adı geçen eser.
a.s. : Aleyhi’s-selâm.
Bkz : Bakınız.
c. : Cilt.
c.c. : Celle celêlühû.
çev. : Çeviren.
D.(cid:3).B. : Diyanet (cid:3)(cid:2)leri Ba(cid:2)kanlı(cid:1)ı.
Fak. : Fakülte, fakültesi.
Hz. : Hazreti.
(cid:3).(cid:3).F.V. : (cid:3)zmir (cid:3)lahiyat Fakültesi Vakfı.
M.Ü. : Marmara Üniversitesi.
r.a. : Radiyallâhu anhu.
s. : Sayfa.
s.a.v. : Sallallâhu aleyhi vesellem.
T.D.V. : Türkiye Diyanet Vakfı.
Ü. : Üniversite, üniversitesi.
vb. : ve benzeri.
vd. : ve di(cid:1)erleri.
yay. : Yayın, yayınları, yayınevi.
V

(cid:1)Ç(cid:1)NDEK(cid:1)LER
ÖZET.....................................................................................................................................I
ABSTRACT.........................................................................................................................II
ÖNSÖZ................................................................................................................................III
KISALTMALAR..............................................................................................................IV

I. BÖLÜM
G(cid:1)R(cid:1)(cid:3)
1.1. Ara(cid:2)tırmanın Çerçevesi...................................................................................................1
1.1.1. Konu.....................................................................................................................1
1.1.2. Önem....................................................................................................................1
1.1.3. Amaç.....................................................................................................................2
1.1.4. Kapsam.................................................................................................................2
1.1.5. Yöntem ve Kaynaklar...........................................................................................3
1.2. Fahreddîn Râzî................................................................................................................3
1.2.1. Hayatı ve (cid:3)lmi Ki(cid:2)ili(cid:1)i..........................................................................................3
1.2.2. Eserleri..................................................................................................................5
1.2.3. Mefâtîhu’l-(cid:5)ayb (et-Tefsîru’l-Kebîr)...................................................................8
1.3. Kulların Fiilleri Problemi..............................................................................................10

II. BÖLÜM
KULLARIN F(cid:1)(cid:1)LLER(cid:1)N(cid:1) ALLAH’IN YARATTI(cid:2)INI SÖYLEYENLER(cid:1)N
TUTUNDUKLARI AYETLER
2.1 Allah’ın Ezeli (cid:3)lmine Vurgu Yapan Ayetler..................................................................22
2.2. Allah’ın Kalpleri Mühürledi(cid:1)inden Bahseden Ayetler.................................................31
2.3. Allah’ın Kulları Hidayete Erdirmesi ve Dalalete Dü(cid:2)ürmesinden Bahseden
Ayetler..........................................................................................................................42
2.4. Allah’ın Her (cid:4)eyi Yaratmasından Övgüyle Bahseden Ayetler.....................................53
2.5. Allah’ın Kulları Cehennem (cid:3)çin Yarattı(cid:1)ına Delalet Eden Ayetler..............................61
2.6. “Ceale” Fiilinin Allah’a (cid:3)zafe Edildi(cid:1)i ve Kulların Fiillerinin Mef’ul Durumunda
Oldu(cid:1)u Ayetler.............................................................................................................65
VI

2.7. Allah’ın, (cid:3)radesi ve Me(cid:2)ietinin Taalluk Etti(cid:1)i (cid:4)eyleri Yaptı(cid:1)ına Delalet Eden
Ayetler..........................................................................................................................70
2.8. Yaratıcının, Yarattı(cid:1)ı (cid:4)eyleri Tafsilatıyla Bilmesi Gerekti(cid:1)ine Delalet Eden
Ayetler..........................................................................................................................73
2.9. Allah Dilemedi(cid:1)i Müddetçe (cid:3)man Etmenin (cid:3)mkânsız Oldu(cid:1)una Delalet Eden
Ayetler..........................................................................................................................77
2.10. Her (cid:4)eyin Allah’ın Kazası ve Kaderi ile Gerçekle(cid:2)ti(cid:1)ine Delalet Eden Ayetler........79
2.11. Peygamberlerin, Kulların Fiillerini Allah’ın Yarattı(cid:1)ı Tezini Destekler
Mahiyetteki Sözlerini (cid:3)çeren Ayetler..........................................................................85
2.12. Allah’ın Her (cid:4)eye Kadir Oldu(cid:1)una Delalet Eden Ayetler..........................................88
2.13. Kullara (cid:3)snat Edilen Fiillerin Asıllarının Allah’a (cid:3)zafe Edildi(cid:1)i Ayetler....................90
2.14. Bütün Nimetlerin Allah’tan Oldu(cid:1)una Delalet Eden Ayetler.....................................93
2.15. Her (cid:4)eyin Allah’a Ait Oldu(cid:1)una Delalet Eden Ayetler..............................................95
2.16. Allah’ın Kulların Amellerini Yarattı(cid:1)ına Delalet Eden Ayetler.................................96

III. BÖLÜM
KULLARIN, KEND(cid:1) F(cid:1)(cid:1)LLER(cid:1)N(cid:1) YARATTIKLARINI SÖYLEYENLER(cid:1)N
TUTUNDUKLARI AYETLER
3.1. Fiillerin Kullara Nispet Edildi(cid:1)i Ayetler......................................................................99
3.2. Allah’ın Fiillerinin Kulların Fiillerindeki Noksanlık, Tefâvüt, (cid:3)htilaf, Çirkinlik
ve Zulüm Gibi Vasıflardan Münezzeh Oldu(cid:1)una Delâlet Eden Ayetler....................109
3.3. Allah’ın Fiillerinin Hikmet ve Maslahata Uygun Oldu(cid:1)una Delalet Eden Ayetler....115
3.4. Allah’ın Kullarına Zulüm Etmeyece(cid:1)ine Delalet Eden Ayetler.................................117
3.5. Kullara Yönelik Emir, Nehiy (cid:3)çeren ve Teklife Delalet Eden Ayetler.......................121
3.6. (cid:3)manından Dolayı Müminin Övüldü(cid:1)ü, Küfründen Dolayı Kafirin Kınandı(cid:1)ı
Ayetler........................................................................................................................125
3.7. (cid:3)man ve Sâlih Amellere Sevap, Küfür ve Masiyete Azap Vaat Eden Ayetler............133
3.8. Kulları Allah’tan Yardım Dilemeye Te(cid:2)vik Eden Ayetler.........................................138
3.9. Kulların Diledikleri (cid:4)eyleri Yapabileceklerine Delalet Eden Ayetler........................145
3.10. Peygamberlerin ve Kitapların Gönderili(cid:2)indeki Hikmete Vurgu Yapan Ayetler.....156
3.11. Allah’ın, Kullara Kar(cid:2)ı Meydan Okumasını (Tehaddî) (cid:3)çeren Ayetler....................163
3.12. Allah’ın, Kulları (cid:3)çin Zorluk De(cid:1)il, Kolaylık Diledi(cid:1)ine Delalet Eden Ayetler......165
3.13. Allah’ın, Kullarına Kar(cid:2)ı (cid:4)efkatli ve Merhametli Oldu(cid:1)una Delalet Eden
Ayetler.......................................................................................................................175
VII

3.14. Kafirlerin Ahiretteki Pi(cid:2)manlıklarından ve Geri Dönme (cid:3)steklerinden Bahseden
Ayetler.......................................................................................................................177
3.15. Kâfirlerin, Küfürlerini ve (cid:3)syanlarını (cid:3)tiraf Etmelerini (cid:3)çeren Ayetler.....................181
3.16. Peygamberlerin, Hatalarını ve Günahlarını (cid:3)tiraf Etmelerini (cid:3)çeren Ayetler............183
SONUÇ..............................................................................................................................186
KAYNAKÇA....................................................................................................................190
ÖZGEÇM(cid:1)(cid:3)......................................................................................................................195