tc anakara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü temel islam bilimleri tasavvuf tarihi ana bilim dalı

142 Pages·2007·1.44 MB·Turkish

T.C.

ANAKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ

TASAVVUF TARİHİ ANA BİLİM DALI

EBÛ SÂİD MUHAMMED EL – HÂDİMÎ’ NİN HAYATI, ESERLERİ

VE TASAVVUFİ GÖRÜŞLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Mehmet AYDIN

ANKARA

2006
T.C.

ANAKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ

TASAVVUF TARİHİ ANA BİLİM DALI

EBÛ SÂİD MUHAMMED EL – HÂDİMÎ’ NİN HAYATI, ESERLERİ

VE TASAVVUFİ GÖRÜŞLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Mehmet AYDIN

Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ethem CEBECİOĞLU

Tez Jüri Üyeleri

Adı Soyadı İmzası

………………………. ………………………

………………………. ………………………

………………………. ………………………

Tezin Kabul Edildiği Tarih: …………………
İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR………………………………………………………………………….I
ÖNSÖZ…………………………………………………………………………………….II
GİRİŞ………………………………………………………………………………………IV

EBÛ SAİD MUHAMMED HÂDİMÎ’NİN YAŞADIĞI XVIII. YÜZYILDA
SİYÂSÎ DURUM
A. Siyâsî Durum…………………………………………………………….................1
B. XVIII. Yüzyılda Islahatların Genel Karakteri……………………………………...3

BİRİNCİ BÖLÜM

EBÛ SAİD MUHAMMED HÂDİMÎ’NİN HAYATI, ŞAHSİYETİ, ESERLERİ VE
TALEBELERİ

1. Ebû Said Muhammed Hâdimî’nin Hayatı

1.1. Hayatı……………………………………………………………………….4
1.2. Doğum Tarihi Ve Soyu……………………………………………………..5
1.3. Eşleri Ve Çocukları…………………………………………………………7
1.4. Tahsil Hayatı………………………………………………………………..8
1.5. Hocaları……………………………………………………………………..9
1.6. İcâzet Silsilesi……………………………………………………………….11
1.7. Tasavvufa İntisâbı…………………………………………………………..11
1.8. Padişah III. Ahmed’in İstanbul’a Davet Etmesi…………………………….12
1.9. Padişah I. Mahmud’ın İstanbul’a Davet Etmesi…………………………….14
1.10. Hâdimî Medresesi…………………………………………………………...16
1.11. Hâdimî Kütüphânesi…………………………………………………………17
1.12. Vefâtı………………………………………………………………………...19
1.13. Türbesi……………………………………………………………………….20
2. İlmî Şahsiyeti
2.1. Hukukçu Olarak Hâdimî………………………………………………………21
2.2. İlim Adamı Olarak Hâdimî……………………………………………………24
2.3. Şâir Olarak Hâdimî……………………………………………………………38

3. Eserleri
3.1. Kur’an Ve Tefsir İlmine Dair Eserleri………………………………………..29
3.2. Hadis İlmine Dair Eserleri…………………………………………………….34
3.3. Fıkıh Ve Fıkıh Usulüne Dair Eserleri…………………………………………38
3.4. Kelam İlmine Dair Eserleri……………………………………………………38
3.5. Tasavvufa Dair Eserleri……………………………………………………….39
3.6. İslam Ahlakına Dair Eserleri……………………………………………….....43
3.7. Mantık İlmine Dair Eserleri…………………………………………………...44
3.8. Arap Dili Ve Edebiyatına Dair Eserleri……………………………………….45
3.9. Diğer Alanlara Dair Eserleri………………………………………………….45
4. Talebeleri
4.1. Kendi Çocukları……………………………………………………………...47
4.2. Diğer Talebeleri………………………………………………………………48

İKİNCİ BÖLÜM

EBÛ SAİD MUHAMMED HÂDİMÎ’NİN TASAVVUFÎ GÖRÜŞLERİ

5. Bir Mutasavvıf Olarak Hâdimî…………………………………………………..51
6. Hâdimî’nin Tasavvufî Görüşleri…………………………………………………55
6.1. Tevbe…………………………………………………….………………….55
6.2. İhlâs…………………………………………………………………………58
6.3. Hamd………………………………………………………………………..62
6.4. Rüya…………………………………………………………………………68
6.5. Riyâ………………………………………………………………………….72
6.6. Kerâmet……………………………………………………………………...76
6.7. Kalb ve Ahlak………………………………………………………………..80
6.8. Biat ve İntisab………………………………………………………………..83
6.9. Nefsi Tezkiye………………………………………………………………87
6.10. Zühd………………………………………………………………………..92
6.11. Zikir………………………………………………………………………..95
6.12. Vahdet-i Vücûd…………………………………………………………….99
6.13. Huşû……………………………………………………………………….108
6.14. İlm-i Hâl……………………………………………………………………112
6.15. Takvâ……………………………………………………………………….115
6.16. Şatahat Ve Şatahat Ehlinin Durumu………………………………………..120
6.17. Tekfir Meselesi……………………………………………………………..123

SONUÇ……………………………………………………………………………………..125
BİBLİYOĞRAFYA………………………………………………………………………..128
EKLER……………………………………………………………………………………..134
KISALTMALAR

a.g.e. : Adı geçen eser
a.g.m. : Adı Geçen Makale
A.Ü.İ.F.D. : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
Bkz. : Bakınız
C : Cilt
Çev : Çeviren
D.E.Ü.İ.F. : Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
h. : Hicri
Kit. : Kitabevi
Ktp. : Kütüphanesi
K.Ş.S. :Konya Şeriye Sicili
m. : Miladi
nşr. : Neşreden
S. : Sayı
S.K : Süleymaniye Kütüphanesi
ss. : Sayfaları arası
t.y. : tarih yok
vr. : varak
ÖNSÖZ

Osmanlı döneminde tekke ve medreselerin, ilk Şeyhülislâm Mehmet b. Hamza el –
Fenari’den ( ö. 834 / 1430 – 31 ) itibaren hissedilir bir şekilde inkişaf etmeye ve genel olarak
tasavvufî eğitimin tekkelerde, dînî ilimlerin ise medreselerde verilmeye başlandığı
bilinmektedir. Ancak dînî ve tasavvufî ilimlerin birlikte öğretildiği bazı tekke ve medreseler
de olmuştur. Bu durum, müderrisin tasavvufa yaklaşımı veya şeyhin ilmi yapısıyla doğrudan
ilgilidir. Bu açıdan baktığımızda XVIII. asırda yaşamış olan Ebû Saîd Muhammed el-Hâdimî
(ö.1116/1762–63)’ün önemli bir Osmanlı âlimi olduğu görülmektedir. O, dinî ilimlerle
tasavvufî eğitimin birlikte verildiği Konya–Hâdim’de bulunan medresenin de müderrisi olarak
zahiri ve bâtînî ilimleri şahsında toplamış ve buna göre talebe yetiştirmiştir.
Hâdimî Osmanlı Devletinin siyasî, iktisadî ve içtimaî yönden bunalımlı dönemlerinden
birinde yaşamış ve toplumu canlı tutan maneviyat büyüklerinden biri olmuştur. Hâdimî’nin bu
manada yaptığı en önemli hizmetlerinden biri de zahiri ve bâtînî ilimlerde birçok eser ortaya
koymasıdır.
Bu araştırmada amacımız, İslam medeniyetinin gelişimi içerisinde mutasavvıf
Hâdimî’nin konumunu ortaya koyup ve eserlerini değerlendirerek kendimize ve topluma ışık
tutmasını sağlamaktır.
Bu çalışmamızda elimizden geldiği kadar ilmi objektifliğe uyarak, gerçekleri olduğu
gibi ortaya koymaya gayret gösterdik. Bu noktada gayemiz, gerçekleri objektif bir duyarlılıkla
ortaya çıkararak, ilim ve kültür tarihimize hizmet etmektir.
Çalışmamız giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Hâdimî’nin yaşadığı
dönemin siyasi, ekonomik ve tasavvufi durumunu ortaya koymaya çalıştık. Birinci bölümde
Hâdimî’nin hayatı ve eseleri hakkında bilgi vermeye çalıştık. İkinci bölümde ise tasavvufî
görüşlerini değerlendirmeye çalıştık. Burada, tasavvufî kavramları değerlendirirken oldukça
kısa ve genel hatlarıyla ele aldık. Temennimiz bu küçük çalışmanın, daha ileri aşamalardaki
çalışmalara bir basamak teşkil etmesidir.
Bu çalışmamızda maddi ve manevi olarak engin müsamaha ve yardımlarına mashar
olduğum hocam Prof. Dr. Ethem Cebecioğlu’na tez yazımı aşamasında bana yardımcı olan
Serdar Murat Gürses’e ve manevi desteğini benden eksik etmeyen Erkan Aydın’a içten takdir
duyguları ile teşekkürlerimi arz etmeyi bir görev sayarım.
Gayret bizden, tevfik Allah’tandır.

Mehmet AYDIN
Ankara, 2006

GİRİŞ
EBÛ SAÎD MUHAMMED HÂDİMÎ’NİN YAŞADIĞI XVIII. YÜZYILDA
SİYÂSÎ VE SOSYAL DURUM

XVIII. yüzyıl, Osmanlı Devleti’nin yönetim açısından sıkıntılı bir
dönemidir.1 Hâdimî’nin yaşadığı devirde devlet yönetiminde beş Padişah tahta
geçmiştir. Bunlar yönetim sırasına göre şöyledir.
1)- II. Mustafa (1695–1703) (IV. Mehmet'in oğlu)
2)- III. Ahmet (1703–1730) (IV. Mehmet'in oğlu)
3)- I. Mahmut (1730–1754) (II. Mustafa'nın oğlu)
4)- III. Osman (1754–1757) (II. Mustafa'nın oğlu
5)- III. Mustafa (1757–1774) (III. Ahmet’in oğlu)2
A.SİYASÎ DURUM
1)- Osmanlı Devleti bu yüzyılda en çok Rusya ile savaşmıştır.3
2)- Kânûnî'den beri dostumuz olan Fransa XVII. Yüzyılın sonlarında(1798)
Mısır'a saldırınca bu ülke ile ilişkilerimiz bozulmuştur.4
3)- Bu yüzyılda Osmanlı Devleti'nin toprak kaybı hızlanmış, Avrupa'nın bilim ve
tekniği alınmaya çalışılmışsa da yeterli olunamamıştır. Sonuçta Osmanlı Devleti
Avrupa'nın üstünlüğünü kabul etmek zorunda kalmıştır.5
Dört yıl tahtta kalan II. Ahmet’in 1106/1695 yerine II. Mustafa tahta
çıkmıştır.6

1 İlber Ortaylı, “ Osmanlı’da 18.Yüzyıl Düşünce Dünyasına Dair Notlar” , Cumhuriyet’e Devreden
Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi,(Edit: Tanıl Bora, Murat Gültekingil),
İletişim Yayınları,5.Baskı, İstanbul 2003, ss.37–38.
2 Osmanlı Ansiklopedisi, İz Yayıncılık, İstanbul 1996, c.V, s.6.
3 Yusuf Akçura, Osmanlı Devletinin Gerileme Devri, T.T.K, Ankara 1998, ss.19–27.
4 Akçura, age, ss.5–7.
5 Ortaylı, “Osmanlı’da 18.YY”, s.40; Aykut Kazancıgil, Osmanlı’da Bilim ve Teknoloji, 2.Baskı,
Ufuk Kitapları, İstanbul 2000, s. 198.