tarihçi mustafa âli

360 Pages·1610·11.37 MB·Turkish

CORNELL H. FLEISCHER
TARİHÇİ MUSTAFA ÂLİ
BİR OSMANLI AYDIN VE BÜROKRATI
Çeviren
Ayla Ortaç
TARİH VAKFI YURT YAYINLARI 37
Türkiye
Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfi
Yayııııdır
Yıldız Saray'ı Arabacılar Dairesi
Barbaros Bulvarı
80700 Beşiktaş/İstanbul
Tel: [phone] - Faks: (0212) 227 37 32
Kapak Resmi
Minyatürden ayrmü, Nusretname, 43b (Hazine 1365)
Kars Sancakbeyi Yusuf Beğ, Çermik’te Lala Mustafa Paşa ile.
Mustafa Âli, paşanın sağında, elinde kitabını tutuyor.
Yayıma Hazırlayanlar
Ayşen Anadol
Ekrem Çakıröğlu
Özgün Adı
liureaucmt and IntelLectual in the Ottoman Empire,
tlıe Historian Mustafa Ali
© 1986, Princeton Universit\' Press
Bütün haklan saklıdır. Bu kitabın hiçbir bölümü, ses kaydı, fotokopi,
ya da herhangi bir bilgi depolama sistemi dahil elektronik ya da mekanik hiçbir
biçimde yayımcının izni olmadan yayımlanamaz, kitaptan alıntı yapılamaz.
Kitap Tasarımı
Haluk Tunçay
Baskı
Numune Matbaacılık
(0212) 629 02 02
Eylül 1996
ISBN 975-333-055-3
Cornell H. Fleischer, Chicago Ûniversitesi’nde İslam ve Osmnnlı tarihi profesörü ve
Ortadoğu Araştırmaları Merkezi yönetmenidir. International Journal of Middle
Eastern Sttıdies'iu yazı kurulu üyesi, Tarih Vakfı üyesi, Türk Tarih Kvtrumtı’nun
muhabir üyesi, Türk Araştırmaları Derneği’nin dönem başkamdir. C;inıbridge
Histor)' of Turkey'wjw (4 cilt) editörlerinden biridir. 16. yiizyıl Osmanit ve Safevi
tarihi üzerine çeşitli makaleleri yayımlanmıştır. Bitirmek üzere olduğu iki kitap,
Master of the Age: Süleyman the Lawgiver and tlıe Remaking of Ottoman Sove-
reignty ve A Mcditerranean ApocaIypse: Imperialism, Millenialism, and Prophecy,
1453-1566, yakında ABD^de basılacaktır. Şu anda erken dönem îslam toplumla-
rında okuryazarlık, büyüler ve kehanet üzerine çalışmaktadır.
İTHAFİYE
Çocukluğumu mutlu kılan, ilim sevgisini uyandıran pederim
Huglî W. Fleischer’ın aziz hatırasına ithaf edilmiştir.
ONSOZ
A .radan on yıl geçtikten sonra, Bureaucrat and întdlectual in thc Ot-
toman Empire'm gözden geçirilmiş ve kesinleşmiş Türkçe çevirisine bir
önsöz yazma fırsatını elde etmek benzersiz bir zevk. Bu olay benim için
bir çeşit “eve dönüş” anlamını taşıyor, belki Mustafa Âli için de öyledir.
Ben eve döndüğümü hissediyorum çünkü bir bilim adamı kariyerine Ali
ile, Türkiye’de başladım; yıllar geçtikçe kariyerim ikisinden de hayli uzak­
laştı ama hep onlara yaslanacak. Âli’nin de, kendininkinden çok uzak bir
dönem ve dilde yaptığı ikinci kai'iyerden sonra, onu kendi dilinde ve çağ­
daş bir yorumcudan okuyacak okurlara yeniden kavuşması çok uygun. Bu
yeni kıyafetinde Âli’nin hayatı ve eserlerinin, her ikimizin de çalışmaları­
mızı yazdığımızda rüyamızda bile göremeyeceğimiz bir rezonans yarata­
cağını umuyorum.
Eleştirileriyle ve metni dikkatle gözden geçirerek çalışmanın daha iyi
hale getirilmesine katkısı olanlara, özellikle Leiden’den Barbara Flem-
ming, St. Louis’den Peter Heath ve Almıet Karamustafa’ya şükranlarımı
belirtmek isterim. Rlıoads Mui-phey ve Jan SchmidPin keskin eleştirileri
çalışmayı tekrar gözden geçirmemi ve sağlam bir bütünlüğe sahip oldu­
ğuna karar vermemi sağladı.
Ayla Ortaç epeyce karmaşık bir metni zarif bir Türkçe’ye çevirmekle
kalmadı, keskin editoryal gözüyle bazı aktarma hatalarını bularak beni
utanmaktan kurtardı. Arada büyük mesafeler dc olsa böyle önemli bir çe­
virmenle çalıştığım için olağanüstü şanslıyım. Ayrıca Âli’nin Osmanlıca me­
tinlerinin çevrimyazısmı gerçekleştiren Yücel Demirel’e ve kitabın hazırlan­
masında yardımlarını esirgemeyen Ekrem Çakıroğlu ile Nuri Akbayar’a te­
şekkür etmek istiyorum. Ayşen Anadol, kendisinin de çok iyi bildiği gibi,
sabırlı ve dayanıklı bir editördü. Son olarak da Tarih Vakfı’na bu çeviriyi ve
basımını üstlendiği, beni de üyeliğe kabul ettiği için teşekkür ederim.
Cornell H. Fleischer
Viyana, Ağustos 1996

İÇİNDEKİLER
KajTiak Aktarımı ve Ya)amcının Notu viii
Kısaltmalar ix
Giriş i
I. BİR OSMANLI YAŞAMI 9
1. Bir Osmanh Yetişiyor (948-970/1541-1563) 11
2. Paşa Kapısındaki Şair (970-984/1563-1577) 40
3. Doğuya Doğru (984-990/1577-1582) 71
4. Binyıla Doğru: Savaş, Kıyamet ve Tarih (991-1000/1583-1592) 113
5. Son Yıllar (1000-1008/1592-1600) 148
II. OSMANLI KANUNU, OSMANLI KARİYERİ 197
6. 16. Yüzyılda Kanun Bilinci 199
7. Âli’nin Osmanlı Meslek Yollar» iizerine Düşünceleri 209
8. Bürokrasi ve Bürokratik Bilinç 222
III. OSMANLI TARİHİNİN OLUŞUMU 241
9. 16. Yüzyılda Osmanlı Tarihyazmıı 243
10. Müslüman ve Osmanlı 262
11. Türk ve Moğol Mirası 283
12. III. Murad Dönemi 305
Ek A. 16. Yüzyılda Osmanlı Maliye Kurumunun Yapısı 321
Ek B. Kıonoloji 325
Kaynaklar 329
Dizin 342
KAYNAKLARIN AKTARILMASI
Çok ziktedilcn kaynaklar için düzenlenen BCısaltmalaı- listesini yanda bulacaksı­
nız; bu kısaltmaların bir kısmı Kaynaklar bölümünde de kullanıldı {El-, BA gibi).
Altabetik ansiklopedilerde yer alanlar hariç basılı materyalin tam bibliyografik bil­
gisi Kaynaklar bölümünde yer alıyor; dipnoriarda ise ilk zikrcdildiğinde tam başlı­
ğı \c sayfa numarası verildi, daha sonraki zikredilişlerinde kısaltmayla belirtildi.
Yazmaların derleme adı, numarası, varak numarası, ayrıca eserin düzeni gerektiri­
yorsa bölümü verildi. Tarihlere göre bölünmüş kroniklerde bu tarihler de zikı-e-
dildi.
Ana kaynaklardan biri olan Künhü’l-Ahbar padişahların saltanat dönemlerine
ve birbirini izleyen “\'akıa”lara göre düzenlenmiştir. III. Murad dönemi hariç her
saltanat döneminden sonra zamanın ileri gelen kişilerinin biyografileri verilir. Bi­
yografiler de rütbe ve mesleğe göre gruplanır (sadrazamlar, vezirler, beylerbeyleri;
nişancjlar, başdetterdariar; âlimler, şej'hler, şairier vb.). Künlfün zikredilişi şövlc-
cür:
1. Tahttaki padişahın adı/
2. Vakıa numaıası, bölümün adı/
3. “başlık”/
4. derleme numarası/
5. Varak numarası.
Bu referanslarda kullanılan kısaltmalar şöyledir:
Süleyman = I. Süleyman
Sehm = II. Selim
Murad = III. Murad
Mehmed = III. Mehmed
YAYIMCININ NOTU
Cornell Fleischcr’ın özgün metinlerden İngilizce’ye çevirdiği alıntıları, biz ya­
zana da yardımıyla elimizden geldiği kadar özgün kaynaklara giderek asıllanndan
vermeye çalıştık. Ancak bu metinler okuru çoğu kez zorlayabileceği için dipno­
tunda köşeli parantez içinde sadeleştirilmiş bir özetini vermeyi uygun gördük. Ya­
zarın genellikle Batıda kullanılan transkripsiyonla verdiği adlar ve kavramları biz
tamamen Türkiye’de kullanılan transkripsiyona göre yazdık. Ancak dipnotlarda
Latin alfabesi ile yazılmış kaynaklar olduğu gibi bırakıldı.
KISALTMALAR
AB Nihal Atsız, Ali Bibliyojjmfiası
Aşık Âşık Çelebi, Mcşâ’ir üş-Şn’a.râ
BA Başbakanlık Ai'şivi, İstanbul
BSOAS Bulktin of the School of Oriental and Africcın Smdies
Cairo Aııdreas Tietze, Mustafâ Ali’s Description ofCairo
0/1599
Câmi Ali, Câmiü’l-Buhur der Meciilis-i Sûr. Yazma. Bağdat
Köşkü 203
Coımsd/Nushat Aııdreas Tietze, Mustafâ Ali’s Counsd far Sultans
0/1581
Divan 1 Ali, Divan. Yazma. Ali Emiri Efendi Türkçe
Manzum 275
Divan III Ali, Divan. Yazma. İÜ Kütüphanesi Türkçe 768
DK DârüU-kütüb il-Misriya, Kahire
DKM Dârü’I-kütüb il-Misrîya, Fazıl Mustafa Paşa
EP Encyclopaedia of İslam, linçi Basım.
El- Encyclopaedia of İslam, 2nci Basım.
Fursat Âli, Fursatname, Yazma. Berlin, Preussische
Staatsbibliothek nıs. or. oct. 2927
GAL Cari Brockelmann, Geschichte der arabiscpjen Literatür
GOR Joseph von Hammer, Geschichte des osmanischcn Reiches
GOW Franz Babinger, Die Gescbicpjtsscpjreiber der Osmanen
und ihre Werke
i A İslâm AHsiklopedüsi ' '
IJMES Interuational Journal ofMiddle East Stu^ies
IKD Ali Mımk, Al-hqd al-Manzthn fî dhikr afâdil al-Kûm
İnal İbnülemin Mahmud Kemal (İnal), Menakıb-ı
hünerveran'A Giriş
İÜ İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi
İÜİFM İstanbul Üniversitesi İktisat Faliiiltesi Mecmuası
KA Âli, Künhü’l-Ahbar
Kınahzade Kıııalızade Haşan Çelebi, Tezlıiretü’f-Şu^ara
ivPT Kâmil Kepeci Tasnifi, Ru’us Defterleri, BA
Layiha Âli, Layihatü’l-Hakika. Yazma. DKM Adab Turkî, 21
MD Mühimme Defterleri, BA
Menşe Âli, Menşeü’l-inşa. Yazma. Vclieddin 1916
Mevaid Âli, Mevâidü’H-Nefâ’is ft Kavâ'idi’l-Mecâlis
MH Âli, Menakıb-ı hunervcran
MOG Mitteilunjjen zttv osmanischcn Gcschichtc
Nadir Ali, 'Nadini’l-Mabarib. Yazm;:. DKM i\daj.îmî’ Tııi'kîya 2
Nevadır Âli, Nevadirü’l-Hikem. Yazma. İÜ Türkçe 1846
Nîisret Ali, Nusretname. Yazma. Hazine 1365
Nur Nuruosmaıiiye Kütüphanesi
OM BursalI TahirMehmed, Osmanlı Mü’cilifleri
Peçevi Peçevi (Peçuylu) İbrahim Paşa, Tarih
Riyaz Âli, Riyazü’s-Sâlikin. Yazma. Velieddin 1916
Sadef Âli, Sadef-i Sad-jjüher. Yazma. Ali Emiri Efendi Türkçe
Manzum 978
SBFD Ankara Üniversitesi Siyasal Bildiler Fakültesi Dergisi
Sclaniki Mustafa Selâniki, Tarih
SK Süleymaniye Kütüphanesi, İstanbul
SO Mehmed Sürej'ya, Sicill-i Osmani
TSM Topkapı Saray’ı Müzesi, İstanbul
TM Türkiyat Mecmuası
TOEM Tarih-i Osmani Encümeni Mecmu’ası
Varidat Âli, Vâridatü’l-Enika. Yazma. Hamidiye 1107
WZKM Wiener Zeitschrift für die Kmtde des Mor£enlandes
ZDMG Zeitschrift der detttschen m(n\genldndischen Gesellschaft
Zühde Âli, Zübdetü’t-Tevarih. Yazma. Reşid Efendi 663