Symboliek van de Yijing in inwendige alchemie

129 Pages·2009·1.94 MB·Dutch

Universiteit Gent
Academiejaar 2008-2009

De Symboliek van de Yijing 易經 in
Inwendige Alchemie

Verhandeling voorgelegd
aan de Faculteit der Letteren
en Wijsbegeerte, tot het
verkrijgen van de graad van
Master in de Oosterse Talen
Promotor: en Culturen door
Prof. dr. Bart Dessein Lander Platteeuw
Inhoudsopgave

Inhoudsopgave 1

Woord vooraf 4

Inleiding 5

Hoofdstuk één: Een overzicht van de symboliek van de Yijing in inwendige alchemie 9

1 Inwendige alchemie 10
1.1 Definiëring en situering ten opzichte van uitwendige alchemie 10
1.2 Historische achtergrond 15
A Ontstaan 15
B Groeiperiode 17
C Bloeiperiode 18
1.3 Inwendige alchemie in de Quanzhen-school 20
A Ontstaan en institutionalisering van de Quanzhen-school 20
B De alchemistische traditie in de Quanzhen-school 22

2 De symboliek in inwendige alchemie 24
2.1 De verschillende symbolensystemen in inwendige alchemie 24
A Overzicht van de verschillende symbolensystemen 24
B Doel van de verschillende symbolensystemen 27
2.2 De Yijing 28
2.3 Symbolen en getallen 32
A Symbolen 32
B Getallen 33
C Verband tussen symbolen en getallen 35
2.4 De belangrijkste principes in inwendige alchemie 38
A Omkering 38
B Lichaam en functie 39

1
2.5 Voorstelling van het alchemistische proces door de 42
Yijing-symboliek
A Macrokosmos 42
B Microkosmos 44
2.6 Concrete toepassingen van de Yijing-symboliek 46
A De drie fasen 46
B De vuurfasen 50
C Relativiteit van de symboliek 53

Hoofdstuk twee: De symboliek van de Yijing in de Taigu ji van Hao Datong 61

1 Diagrammen en grafische voorstelling in inwendige alchemie 62
1.1 Functie van de diagrammen 62
1.2 Opbouw van de diagrammen 65

2 Hao Datong en de Taigu ji 68
2.1 Het leven van Hao Datong 68
A Bronnenmateriaal 68
B Biografie 69
2.2 De werken van Hao Datong 73
A Verschillende werken 73
B De Taigu ji 74
2.3 De rol van Hao Datong binnen de Quanzhen-school 77

3 Toepassing van de Yijing-symboliek in de Taigu ji 80
3.1 Algemeen overzicht 80
3.2 Toepassing van de Yijing-symboliek in de diagrammen 82
van de Taigu ji
A Macrokosmos 85
B Microkosmos 98
C Tijdskader 104

2
Conclusie 115

Afkortingen 120

Bibliografie 120

Bijlage: De Taigu ji van Hao Datong 128
3
Woord Vooraf

Sowieso is als student het schrijven van een masterproef een opdracht die veel intenser
en veel langduriger is dan eender welk ander vak of eender welke andere opdracht aan een
universiteit. Daarbij komt dat het onderwerp van mijn onderzoek zich in een vakgebied
situeert dat heel wat historische voorkennis en filosofische achtergrond vereist. Het lijkt me
dus zeker niet misplaatst om bij deze enkele mensen voor hun hulp te bedanken. In de eerste
plaats denk ik daarbij aan drs. Leslie de Vries, assistent aan de vakgroep sinologie van de
Universiteit Gent. Leslie motiveerde me in de keuze van het onderwerp van mijn masterproef
en hielp me bij de afbakening daarvan en het opbouwen van de nodige achtergrondkennis om
een complex en abstract thema als inwendige alchemie uit te spitten. Daarnaast leende hij mij
ook enkele van zijn eigen boeken in verband met daoïsme en alchemie, wat ervoor zorgde dat
ik ook voldoende Chinees bronnenmateriaal had om mijn onderzoek op een gevarieerde en
wetenschappelijke manier op te bouwen. Hij las ook vele belangrijke passages na en gaf
aanwijzingen waar nodig. Verder wil ik graag dr. Mathieu Torck en de promotor van mijn
masterproef, prof. dr. Bart Dessein, beiden verbonden aan de Universiteit Gent, bedanken
voor hun hulp en aanwijzingen op methodologisch vlak. Daarbij bedank ik mijn promotor nog
eens in het bijzonder om mij te steunen in de keuze van mijn onderwerp. Ook prof. dr.
Fabrizio Pregadio, wereldwijd beschouwd als expert op het vlak van inwendige alchemie, ben
ik mijn dank verschuldigd voor het doorgeven van nuttige bibliografische referenties in
verband met mijn onderzoek. Tot slot bedank ik nog het voltallige academische personeel van
de vakgroep sinologie aan de Universiteit Gent. Zij vormden me tot sinoloog en bezorgden
me een degelijke achtergrond om een masterproef als deze te voltooien.
4
Inleiding

Inwendige alchemie is een filosofische stroming die ontstond in de periode rond het
einde van de Han-dynastie (206 v. C.-220n. C.) en vandaag nog steeds bestaat. Doorheen die
periode evolueerde inwendige alchemie voortdurend en incorporeerde en modificeerde daarbij
talloze elementen en invloeden uit andere stromingen en tradities waarmee het in contact
kwam, zoals het boeddhisme en het confucianisme. Dergelijke invloeden zorgden ervoor dat
deze in oorsprong al erg complexe stroming door de eeuwen heen zijn theoretisch-filosofische
basis enkel maar uitbreidde en de gebruikte concepten alsmaar talrijker werden. Voor een
degelijk begrip van de alchemistische theorie is dus meer nodig dan enkel een uitgebreide
kennis van het traditionele daoïstische gedachtegoed waar de inwendige alchemie
oorspronkelijk uit stamt. Het daoïsme vormt wel nog steeds de basis waarop deze theorie
geënt is, maar een wetenschappelijk onderzoek in deze materie vereist op zijn minst een
kennis van de fundamentele ideeën van de Chinese traditie in al zijn aspecten en verschillende
scholen.
Verder is het als buitenstaander onmogelijk om de concrete praktijk van inwendige
alchemie te begrijpen. Een onderzoek naar het symbolensysteem dat daarbij gebruikt wordt
mag dus zeker niet verward worden met een overzicht van hoe de praktijk daadwerkelijk
beoefend wordt. Dat laatste is dan ook in geen geval het doel van dit onderzoek. De symbolen
zijn uiteindelijk niet meer dan een voorstelling van iets anders. Een inzicht in hoe dat
symbolensysteem opgebouwd en gestructureerd is, impliceert dan ook niet meteen een inzicht
in waar de symbolen precies een voorstelling van zijn. En dat is net het gevolg van het
esoterische aspect van inwendige alchemie: er is een hemelsbreed verschil tussen de
theoretische en de praktische zijde. Het is als onderzoeker uitgesloten te ontdekken waar de
symbolen op het diepste betekenisniveau voor staan zonder bij een alchemistische meester in
de leer te gaan. Men heeft wel het gevoel dat men weet waar de symbolen naar verwijzen,
maar dit is enkel maar het gevolg van de complexiteit en gelaagdheid van de alchemistische
symboliek. Als men uitvindt waarnaar een voorstelling verwijst, dan blijkt dit niet meer dan
een ander, complementair symbolensysteem te zijn. En zo verwijzen verschillende systemen
onderling naar elkaar, zonder dat men ooit door kan stoten tot de kern van de symboliek.
De theoretische geschriften die het alchemistische proces beschrijven zijn bovendien
slechts een deel van het ruime alchemistische onderricht. De kern van dat onderricht wordt
gevormd door het persoonlijke contact tussen meester en leerling. Daarbij geeft de meester
niet alleen mondeling en schriftelijk onderricht, maar worden op een intuïtieve manier ook de
5
ervaringen in verband met de praktijk doorgegeven. Maar tenzij men een volwaardige
inwendige alchemist wordt, is het evenzeer onmogelijk om van een alchemistische meester de
kern van de alchemistische praktijk te weten te komen.
Dit alles maakt duidelijk dat een onderzoek naar de symboliek in inwendige alchemie
zeker geen sinecure is en behoorlijk wat tijd en voorbereiding in beslag neemt. Daarom heb ik
me in deze masterproef noodzakelijkerwijs geconcentreerd op welbepaalde aspecten van deze
symboliek. Ten eerste wordt hier enkel de symboliek belicht uit de traditie van de Yijing易經
(Boek van Verandering). Deze symboliek is misschien wel de belangrijkste en vooral de
meest gebruikte in alchemie, maar is zeker niet de enige. Zo worden de processen in
inwendige alchemie ook door middel van de organen of een fictieve microkosmos in het
menselijk lichaam voorgesteld. Ten tweede heb ik me ook in tijd en in ruimte beperkt tot een
representatieve voorstelling van deze symboliek. Aangezien het voor de alchemist uiteindelijk
om de kern draait die achter de symboliek verscholen zit, zijn de symbolen niet meer dan een
middel om dit doel te bereiken. Eens het inwendige elixir geraffineerd is, mag het hele
systeem waardoor dit doel bereikt is vergeten worden. Vele alchemisten gingen de praktijk
daardoor voorstellen aan de hand van het systeem dat voor hen het meest overzichtelijk en
begrijpelijk was, wat er op zijn beurt toe leidde dat het ene alchemistische proces met het ene
symbolensysteem van de Yijing door verschillende alchemisten op ontelbare manieren
gerepresenteerd werd. Daarbij ging het meestal om niet meer dan enkele nuanceverschillen,
maar deze zorgden er wel voor dat er van een consistent systeem in tijd en ruimte niet echt
sprake was. Daarom illustreer ik in het tweede deel van mijn onderzoek de symbolentheorie
aan de hand van één werk. Dat andere werken de Yijing-symboliek op een andere manier
toepassen, impliceert zeker niet dat een werk niet representatief kan zijn voor het
onderliggende systeem van deze verschillende methodes.

Om mijn werkwijze daarbij te verduidelijken, schets ik even kort de inhoud van mijn
masterproef. Mijn onderzoek is opgedeeld in twee grote hoofdstukken. Het eerste hoofdstuk is
een overzicht van de symboliek die in inwendige alchemie gebruikt wordt. Het tweede
hoofdstuk is, zoals eerder gezegd, een illustratie van hoe die symboliek in één representatief
werk aangewend wordt om de alchemistische praktijk te verduidelijken. Dit werk is de Taigu
ji 太古集 (Compendium van Taigu) van Hao Datong 郝大通 (1140-1213). In het eerste
hoofdstuk wordt eerst een korte ontstaansgeschiedenis van de inwendige alchemie geschetst,
met extra aandacht voor de filosofische en maatschappelijke context waarin de Taigu ji
6
geschreven is. Daarna volgt een overzicht van hoe de Yijing-symboliek het alchemistische
proces voorstelt en vooral van wat het onderliggende systeem van deze symboliek is. Daarbij
worden ook het belang van de Yijing, de belangrijkste principes voor het begrijpen van de
symboliek en enkele concrete voorbeelden uitgewerkt. Het tweede hoofdstuk bestaat uit een
duiding van de diagrammen die voortdurend in inwendige alchemie, en dus ook in de Taigu ji,
gebruikt worden, gevolgd door een biografie van Hao Datong en een uiteenzetting over de
samenstelling en de relevantie van de Taigu ji. Als slot van dit hoofdstuk en mijn masterproef
wordt het gebruikte symbolensysteem uit de Taigu ji en een selectie van de diagrammen
daaruit besproken.

Daarbij maak ik de bemerking dat deze masterproef dus binnen het juiste perspectief
moet gekaderd worden. Zoals uit dit onderzoek zal blijken, is een alomvattend beeld van het
symbolensysteem in al zijn aspecten in neidan een onbegonnen werk. En zelfs al zou men
jaren voor een dergelijk project uittrekken, dan zou het resultaat een overzicht zijn dat weinig
consistent is en vooral veel verwarring creëert, omdat dit symbolensysteem op ontelbaar veel
verschillende manieren toegepast wordt. Daarom is het beter een algemeen overzicht te geven
van de belangrijkste principes, die in alle werken dezelfde zijn, en deze dan te demonstreren
in één welbepaald werk. Zo wordt duidelijk wat de onderliggende dynamiek van de Yijing-
symboliek is, zonder dat men door het bos de bomen niet meer ziet.
Waarom ik hier de Taigu ji als representatief werk gekozen heb, zal uiteraard blijken
uit mijn onderzoek zelf, maar graag had ik daarover nog enkele dingen duidelijk gemaakt. Het
was immers meer voor de hand liggend en eenvoudiger geweest om een werk als de Zhonghe
ji 中和集 (Collectie van de Middelste Harmonie) van Li Daochun 李道純 (?-1306) te
bespreken. Over dit werk is veel meer primair en secundair bronnenmateriaal terug te vinden
en het omvat zowat alle mogelijke concepten die met inwendige alchemie te maken hebben.
Bovendien stamt de Zhonghe ji van na de versmelting van de Zuidelijke en de Noordelijke
School van inwendige alchemie in de dertiende eeuw, terwijl de Taigu ji binnen de
Noordelijke School geschreven is nog voor de versmelting een feit was. Na die versmelting
bleef de ene resterende school tot op vandaag de belangrijkste voor inwendige alchemie. Maar
net die grootschaligheid maakt de Zhonghe ji misschien té uitgebreid om te bespreken in een
onderzoek als dit, dat beperkt is in tijd en in omvang. Het relatief onontgonnen gebied waarin
de Taigu ji zich nog steeds bevindt, maakt het werk daarbij aantrekkelijker om vernieuwende
ideeën naar voor te brengen. Daarnaast worden in de Taigu ji, ondanks de beperkte omvang
van het werk, toch alle belangrijkste aspecten van de Yijing-symboliek besproken. Dat de
7
Taigu ji uit de Noordelijke School stamt van voor de versmelting met de Zuidelijke School is
daarbij niet echt van belang. De verschillen tussen de Noordelijke en de Zuidelijke School
waren uiteindelijk niet bijzonder diepgaand en situeerden zich niet echt op het vlak van de
gebruikte symboliek. De Noordelijke School speelde ook een belangrijkere rol voor de
institutionalisering en de verspreiding van de inwendige alchemie dan de Zuidelijke School,
die veel minder georganiseerd was. Het was trouwens onder de naam van de Noordelijke
School, de Quanzhen-school (Quanzhen dao全真道, School van Complete Perfectie), dat de
school na de versmelting zou verder leven. Dit in beschouwing genomen, is de Taigu ji een
perfect werk om de opzet, de omvang en de tijdsduur van dit onderzoek te dienen.

Uiteraard had ik bij mijn onderzoek nog andere symbolensystemen kunnen betrekken
dan dat van de Yijing, zonder daarom het overzicht te verliezen. Maar dat zou eveneens
grootser opgevat zijn dan de bedoeling is van een masterproef en zou binnen de opgelegde
tijdsduur tot een resultaat zonder al te veel diepgang geleid hebben. En dus is naar mijn
mening de uiteindelijke structuur van dit onderzoek de methodologische werkwijze met de
meeste mogelijkheden binnen de gegeven omstandigheden, zijnde de complexiteit van het
thema en de beperkte tijdsduur.

8
Hoofdstuk één

Een overzicht van de symboliek van de Yijing 易經 in
inwendige alchemie
9