surıye ıç savaşında esed'ın rolü, konumu ve geleceğı PDF
Preview surıye ıç savaşında esed'ın rolü, konumu ve geleceğı
ANALİZ HAZİRAN 2018 SAYI: 236 SURIYE IÇ SAVAŞINDA ESED’IN ROLÜ, KONUMU VE GELECEĞI FATIH MUSLU ANALİZ HAZİRAN 2018 SAYI: 236 SURIYE IÇ SAVAŞINDA ESED’IN ROLÜ, KONUMU VE GELECEĞI FATIH MUSLU COPYRIGHT © 2018 Bu yayının tüm hakları SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı’na aittir. SETA’nın izni olmaksızın yayının tümünün veya bir kısmının elektronik veya mekanik (fotokopi, kayıt ve bilgi depolama vd.) yollarla basımı, yayımı, çoğaltılması veya dağıtımı yapılamaz. Kaynak göstermek suretiyle alıntı yapılabilir. Uygulama: Erkan Söğüt Baskı: Turkuvaz Haberleşme ve Yayıncılık A.Ş., İstanbul SETA | SIYASET, EKONOMI VE TOPLUM ARAŞTIRMALARI VAKFI Nenehatun Cd. No: 66 GOP Çankaya 06700 Ankara TÜRKİYE Tel: +90 312 551 21 00 | Faks: +90 312 551 21 90 www.setav.org | [email protected] | @setavakfi SETA | Istanbul Defterdar Mh. Savaklar Cd. Ayvansaray Kavşağı No: 41-43 Eyüpsultan İstanbul TÜRKİYE Tel: +90 212 395 11 00 | Faks: +90 212 395 11 11 SETA | Washington D.C. 1025 Connecticut Avenue, N.W., Suite 1106 Washington D.C., 20036 USA Tel: 202-223-9885 | Faks: 202-223-6099 www.setadc.org | [email protected] | @setadc SETA | Kahire 21 Fahmi Street Bab al Luq Abdeen Flat No: 19 Cairo EGYPT Tel: 00202 279 56866 | 00202 279 56985 | @setakahire SURIYE IÇ SAVAŞINDA ESED’IN ROLÜ, KONUMU VE GELECEĞI IÇINDEKILER ÖZET 7 GIRIŞ 8 REJIMIN IÇ SAVAŞ ÖNCESI DAYANDIĞI YAPI 9 ARKA PLAN 9 ESED REJIMININ DIĞER AKTÖRLERLE ILIŞKISI 14 SAVAŞIN GELECEĞI VE ESED’IN AKTÖRLÜĞÜ 26 SONUÇ 35 setav.org 5 ANALİZ YAZAR HAKKINDA Fatih MUSLU Amerika Birleşik Devletleri Cincinnati Üniversitesi Siyaset Bilimi Programı’nda yüksek lisans eğitimini tamamladı. Doktora Eğitimine İstanbul Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde devam etmektedir. 6 setav.org SURIYE IÇ SAVAŞINDA ESED’IN ROLÜ, KONUMU VE GELECEĞI ÖZET Bu analizde Esed rejiminin iç savaş öncesi dayandığı yapı ve iç savaş boyunca ser- gilediği tavır üzerinde durulacaktır. Esed rejiminin iç savaş sürecindeki pozisyonu rejimin yerel, bölgesel ve küresel aktörlerle kurduğu ilişkiye bakılarak değerlen- dirilecektir. Bu çerçevede Esed’in Rusya, İran, ABD, Türkiye, PYD ve DEAŞ’la olan ilişkileri tek tek incelenecektir. Daha sonra bahsi geçen ilişkiler çerçevesinde rejimin aktörlüğü konusu irdelenecektir. Son olarak Esed’in geleceği ele alınacak ve Suriye’nin geleceğinde ne derece etkin bir aktör olabileceği tartışılacaktır. Çizilen çerçeveden hareketle bu analizde Esed rejiminin kendi başına ayakta durabilecek ve Suriye’deki olayların akışını etkileyebilecek bir aktör olmadığı id- Bu analizde diası ortaya konulacaktır. Varlığını sürdürmek için büyük oranda Rus teknolojisi- Esed rejiminin ne ve İran’ın sağladığı insan gücü ve finansal desteğe ihtiyaç duyan Esed rejiminin iç savaş öncesi yeterli toplumsal desteği, askeri kapasitesi ve finansmanı bulunmamaktadır. Esa- dayandığı sında Esed büyük oranda Tahran ve Moskova’nın özelde de doğrudan Rusya’nın yapı ve iç kontrolündedir. Bu haliyle Esed rejiminin ne şimdi ne de yakın bir gelecekte savaş boyunca Suriye’nin geleceğinde önemli bir aktör olma şansı yoktur. Dolayısıyla bu analiz sergilediği Türkiye’nin Esed rejimiyle herhangi bir diplomatik ilişki başlatmasının gereksiz tavır üzerinde ve faydasız olduğunu savunmaktadır. durulmaktadır. setav.org 7 ANALİZ tarafta Esed rejimi İran ve Rusya’nın desteğiyle muhaliflere karşı çatışırken diğer tarafta YPG ve DEAŞ terör örgütleri etki alanlarını genişlettiler. İç savaşın maliyetini en fazla hisseden bölge ülke- si Türkiye ise başarıyla gerçekleştirdiği Fırat Kal- kanı ve Zeytin Dalı harekatlarıyla sahaya inerek bu maliyeti en aza indirmeye çalışıyor. Esed rejiminin iç savaş sürecinde Rusya, İran, ABD, Türkiye, YPG ve DEAŞ’la kurduğu ilişkilerin üzerinde hassasiyetle durmak gerekir. Çünkü bu ilişkiler iç savaş sürecini anlamada ve Esed’in bir aktör olarak Suriye siyasetindeki gele- ceğini tahlil etmede hayati öneme sahiptir. Bu analizin dört hedefi vardır: İlk olarak Esed rejimin iç savaş öncesi dayandığı yapı ortaya konulacak ardından da Esed’in iç savaş boyunca sergilediği tavır üzerinde durulacaktır. İkinci olarak Esed rejiminin iç savaş sürecinde- GIRIŞ ki pozisyonu rejimin yerel, bölgesel ve küresel Mart 2011’den bu yana Suriye’de farklı siyasi, aktörlerle kurduğu ilişkiye bakılarak değerlen- etnik ve mezhebi grupların çatıştığı bir iç savaş dirilecektir. Bu çerçevede Esed’in Rusya, İran, yaşanıyor. Savaş başlangıcından günümüze çok ABD, Türkiye, PYD ve DEAŞ’la olan ilişkile- çetin bir şekilde cereyan ediyor.1 Kimyasal silah- ri tek tek incelenecektir. Üçüncü olarak bahsi ların kullanıldığı, yüz binlerce insanın hayatını geçen ilişkiler çerçevesinde rejimin aktörlüğü kaybettiği, milyonlarca insanın yaralandığı ve konusu irdelenecektir. Son olarak ise Esed’in mülteci durumuna düştüğü bir durum var kar- geleceği ele alınacak ve ne derece etkin bir aktör şımızda. Son günlerde Doğu Guta’ya yapılan olabileceği tartışılacaktır. saldırılar bu durumun vahametini daha da artı- Çizilen çerçeveden hareketle bu analizde rıyor.2 Aslında iç savaşın ötesinde Suriye’deki fiili Esed rejiminin kendi başına ayakta durabilecek duruma vekalet ve yıpratma savaşı da denilebilir. ve Suriye’deki olayların akışını etkileyebilecek bir Suriye, küresel güçlerin yanında bölgesel aktör- aktör olmadığı iddiası ortaya konulacaktır. Esed lerin de yüzleştiği bir ülke haline gelmiştir.3 Bir kendi varlığını dahi sürdürmek için büyük oran- da Rus teknolojisine ve İran’ın sağladığı insan gücüne ve finansa ihtiyaç duymaktadır. Esed re- 1. “Syria’s Civil War Explained from Beginning”, Aljazeera, 14 Ni- san 2018; “2011-2017 Suriye’de 6 Yılda Neler Oldu?”, Basın İlan jiminin bağımsız ne toplumsal desteği ne yeterli Kurumu, 3 Şubat 2018, http://www.bik.gov.tr/2011-2017-suriye- askeri kapasitesi ne de yeterli finansmanı vardır. de-6-yilda-neler-oldu, (Erişim tarihi: 5 Nisan 2018); Birleşmiş Mil- letler Mülteciler Yüksek Komiserliğinin (UNHCR) raporuna göre Esasında Esed’in büyük oranda İran ve Rusya’nın 5,4 milyondan fazla insan Suriye’den Lübnan, Türkiye ve Ürdün özelde de doğrudan Kremlin’in kontrolünde ol- gibi ülkelere sığınmış durumdadır. Bkz. “Syria Emergency”, The UN Refugee Agency, http://www.unhcr.org/syria-emergency.html, duğu söylenebilir. Bu haliyle Esed rejiminin ne (Erişim tarihi:11 Mart 2018); İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi kaynak- şimdi ne de yakın bir gelecekte Suriye’nin ka- larına göre 1 Mart 2018 itibarıyla Türkiye’de bulunan Suriyeli sayısı 3 milyon 540 bin 648 kişidir. deri adına önemli bir aktör olma şansı yoktur. 2. “Doğu Guta’da Kimyasal Silah Saldırısı: 78 Sivil Öldü”, Anadolu Dolayısıyla bu analiz Türkiye’nin Esed rejimiyle Ajansı, 7 Nisan 2018. herhangi bir diplomatik ilişkiye girmesinin ne 3. “İran-Suudi Arabistan Rekabetinin Bölgesel Yansımaları”, SETA gerekli ne de faydalı olduğunu savunmaktadır. Analiz, Sayı: 148, (Ocak 2016), s. 148. 8 setav.org SURIYE IÇ SAVAŞINDA ESED’IN ROLÜ, KONUMU VE GELECEĞI REJIMIN IÇ SAVAŞ yumuşak bir yönetime geçişi içermiştir.5 Beşşar bu beklentileri karşılamayı vadederken yaşanan ÖNCESI DAYANDIĞI YAPI gelişmeler süreci tersine döndürmüştür. Esed Esed rejiminin iç savaş öncesinde üzerine otur- rejiminin merkezi olmayan ilişkiler ağı değişim duğu yapı birden fazla güç merkezinin olduğu talebinin önündeki en önemli engel olmuştur.6 etnik-dini kökenli bir yapıdır. Başkanlık Kuru- Aslında rejimin yüzleştiği meşruiyet/otorite krizi mu, Baas Partisi ve Güvenlik Güçleri gibi sis- yeni bir şey de değil. 1980’ler boyunca yaşanan temin ana unsurları birbirlerine karşı özerklik- rejimin içindeki iktidar çekişmeleri, Hama olay- lerini koruyarak varlıklarını sürdürmüşlerdir.4 ları7 (rejim olayları çok kanlı şekilde bastırmış- Bir anlamda farklı kesimlerden elitlerin (cross- tır), ekonomik darboğaz, Sovyetlerin çöküşü ve sectarian) gücü paylaştıkları ve rekabet içinde ABD’nin tek başına dünya siyasetini domine et- oldukları bir sistemdir. Gücün tek merkezde meye başlaması gibi gelişmeler Suriye içerisinde toplanmadığı yani merkezi olmayan (decentra- rejimin oturduğu zemini defaatle sarsmıştır.8 lized) bu yapının tohumu Hafız Esed’in 1970’te iktidarı ele geçirmesiyle atılmıştır. Merkezi ol- ARKA PLAN mayan yapılar siyaset dışı organların (güvenlik güçleri gibi) özerk olmaları ve devletin yerleşik Suriye’nin bağımsızlık sonrası siyasal ortamının siyasal elitleriyle (siyasi partiler, başkanlık gibi) heterojen yapısı merkezi bir iktidar kurmayı rekabet eden elit kadrolara sahip olmalarıyla engellemiş ve ülkede otoritenin sürekli el de- ortaya çıkar. Devletin siyaset dışı kurumları ğiştirmesine neden olmuştur. Ülke 1946-1970 bir anlamda profesyonel kurumlardır. Bu ku- arası on beş başarılı askeri darbe görmüştür.9 rumlar liderlerin kendi sorumluluklarını yerine 1960’larla beraber Mısır ile kurulan Birleşik getirmelerine yardımcı olurlar. Fakat merkezi Arap Cumhuriyeti’nin (1958-1961) sona er- yapıların aksine bu sistemde aktörler kendi güç mesiyle oluşan siyasal atmosfer içinde Baas Par- merkezini oluşturarak kendi özerkliği için ko- tisi ülkenin siyasal karakterini şekillendiren en rumacı tavır içerisine girerler. Böylelikle başkan önemli aktör konumuna gelmiştir.10 Hafız Esed karşısında otonomilerini oluştururlar. Suriye Baas Partisi içerisinde 1970’te yaptığı darbe so- özelinde başkanın varlığı özerk güç merkezleri- nucu iktidarı ele geçirince kendi etnik-dini bağ- ni bir arada tutan bir çeşit tutkal vazifesi görür. larını kullanarak bir otorite tesis etmiştir.11 Tesis Başkanı bu sistemden çekmek potansiyel güç edilen otorite derin yapısal ilişkilerin bir sonucu çatışmalarının habercisi olup derin siyasi krizler olarak ortaya çıkmıştır.12 Rejim farklı kesimler- yaratma potansiyeli vardır. Bu yüzden otoriter yapıdan demokratik bir sisteme geçiş kısa vade- 5. Alan George, Syria: Neither Bread Nor Freedom, (Zed Books, de neredeyse imkansızdır. New York: 2003). Esed rejimi açısından dönüm noktası 6. Stacher, Adaptable Autocrats, Regime Power in Egypt and Syria. 2000’lerin başıdır. Bu dönemde bir nevi meş- 7. Martin van Creveld, More on War, (Oxford University Press, Ox- ford: 2007), s. 173-191. ruiyet krizinin habercisi olan gelişmeler ortaya 8. Volker Perthes, The Political Economy of Syria under Assad, (I. B. çıkmıştır. Baba Esed’in ölümü ve oğul Beşşar’ın Tauris & Co. Ltd., New York: 1995). iktidara geçişi Suriye içinde cılız da olsa bir de- 9. James T. Quinlivin, “Coup-Proofing: Its Practice and Consequ- ences in the Middle East”, International Security, Cilt: 24, Sayı: 2, ğişim beklentisi doğurmuştur. Şam Baharı (Da- (1999). mascus Spring) adıyla anılan talepler geçmiş otuz 10. Patrick Seale, Asad: The Struggle for The Middle East, (University yılın baskıcı yönetiminden daha demokratik ve of California Press, Berkeley ve Los Angeles: 1989). 11. Raymond Hinnebusch, Syria: Revolution from Above, (Rout- ledge, New York: 2001). 4. Joshua Stacher, Adaptable Autocrats, Regime Power in Egypt and Syria, (Stanford University Press, Standford: 2012), s. 39. 12. Stacher, Adaptable Autocrats, Regime Power in Egypt and Syria. setav.org 9 ANALİZ den elitleri güçlendirerek onların rejimin varlı- alınca bu talepler şiddetle bastırılmıştır.14 Şam ğının devamından faydalanmalarını sağlamıştır. Baharı olarak bilinen bu süreç kısa sürede kışa Rejimin yapısından faydalanmak için rekabet dönmüştür (The false promise of Damascus içinde olan elitlerin üstünde Hafız Esed ideolo- Spring).15 Kışa dönmesinin en önemli sebeple- jik bir keskinlikten uzak şekilde devlet başkanlı- rinden biri çok sığ bir taban tarafından destek- ğını sürdürmüştür. Hafız Esed farklı kesimden lenmesidir. Halkın büyük kesimi bu talepleri elitlerin ortaklığını kurmasına rağmen rejimin dillendirmek için gerekli olan ne cesareti ne de merkezine kendine bağlı aynı etnik-dini köken- alanı bulabilmiştir. 2005’te Şam deklarasyonu den gelen kişileri yerleştirerek iktidarının kalıcı- ile muhalif kanat tekrar harekete geçerek bu kez lığını temin etmiştir.13 Farklı bir ifadeyle Hafız parçalı muhalefeti çok partili demokrasi talebi Esed’in 1970’lerden 2000’lere kadarki yönetim etrafında birleştirmeyi amaçlamıştır.16 Fakat bu istikrarı ordu, güvenlik güçleri ve Baas Partisi çaba da başarılı olamamıştır. üçgeninde başkana sadık aynı etnik-dini kökene bağlı kadroların varlığıyla mümkün olmuştur. Iç Savaş Süreci ve Esed Rejimi Bu yapı Hafız Esed’in ölümüyle kısa da olsa bir Şam Baharı ve sonrasındaki muhalefeti birleştir- kriz yaşamıştır. me çabalarının akamete uğraması sonucu orta- Genç Beşşar’ın yönetimi alması ülkede ya çıkan olumsuz tablo Arap Baharı’yla değişti. yerleşik sistemin değişeceğine dair bir beklen- Yeni durumda toplumun büyük kesimi muha- ti doğurmuştur. Oluşan iyimser hava bir grup lefetle bir araya gelmeyi başardı. Bu kez farklı entelektüelin değişim talebini seslendirmesini olan sadece belirli bir elit talebi değil geniş kitle- beraberinde getirmiştir. Yeni başkanın kamuo- lerin arzularıydı. Nizam değişmeliydi. Esed re- yu önünde bir göz doktoru olarak sergilediği jimi yıkılmalı ve yeni nizam özgür bir sivil top- profil bazı elitler açısından iyimserliğin kaynağı lumu, çok partili siyasal yaşamı ve farklı birçok olarak görülmüştür. Aslında Şam’da bulunan demokratik değeri içerisinde barındırmalıydı. Mezze Hapishanesi’nden siyasi mahkumların Bu bağlamda en temelde protesto edilen serbest bırakılması gibi birtakım tasarruflar da ayrıcalıklı dini-etnik bir grubun iktidarı zorla ve reform beklentilerini artırmıştır. Michel Kilo demokratik değerleri hiçe sayarak elinde tutma- gibi Şam entelektüellerinin başını çektiği gru- sıdır. Arap Baharı ile oluşan demokratik talepler bun birden fazla bildiri yayımlayarak değişim karşısında rejimin şiddetli tepkisi ülkeyi iç savaşla talebini kamuoyuyla paylaşmaları iki ana talebi karşı karşıya bırakmıştır. ön plana çıkarmıştır: Birincisi hukukun üstün- İç savaş bir anlamda Dera şehrinde ortaya lüğü prensibi üzerinde birleşerek farklı fikirle- çıkan protestolarla başladı.17 Rejim aleyhtarı gös- rin dile getirebileceği bir ortam talebidir. İkin- teriler diğer şehirlere de yayılınca rejim sert bir cisi de çok partili bir demokrasi ve 1963’ten tepki gösterdi ve kısa sürede yüzlerce insan haya- beri uygulanan olağanüstü halin kaldırılması- tını kaybetti. Tıpkı baba Esed’in Hama’daki ayak- dır. Bu talepler rejim tarafından resmi olarak lanmayı bastırması gibi oğul Esed de gösterileri kabul görmese de Beşşar’ın iktidarı ele aldığı ilk birkaç ay içerisinde taleplerin karşılanma- 14. George, Syria: Neither Bread Nor Freedom; Eyal Zisser, Com- manding Syria: Bashal al-Asad and the First Years in Power, (I. B. sı için bazı girişimler ortaya çıkmış, kısmi de Tauris & Co. Ltd., Londra: 2007). olsa reform yapılmıştır. Bütün olumlu havaya 15. Zisser, Commanding Syria: Bashal al-Asad and the First Years rağmen bahar kısa sürmüştür. Rejimin ana ak- in Power. törleri değişim talebinin aksi yönünde pozisyon 16. “The Damascus Declaration”, Carnegie Middle East Center, http://carnegie-mec.org/publications/?fa=48514, (Erişim tarihi: 3 Mart 2018). 13. Hinnebusch, Syria: Revolution from Above, s. 5. 17. “Dera’da Dehşet”, Sabah, 25 Nisan 2011. 10 setav.org
Description:The list of books you might like
