suphi ethem'in ulûm-ı tabiiyye lügati'nin günümüz türkiye türkçesi imlâsına aktarımı

207 Pages·2006·1.1 MB·Turkish

SUPHİ ETHEM’İN ULÛM-I TABİİYYE LÜGATİ’NİN
GÜNÜMÜZ TÜRKİYE TÜRKÇESİ İMLÂSINA AKTARIMI

Hazırlayan: Tarık Tuhan FINDIK
Danışman: Yrd. Doç. Dr. Selma SOL

Lisansüstü Eğitim, Öğretim ve Sınav Yönetmeliğinin Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim
Dalı, Türk Edebiyatı Bilim Dalı için öngördüğü YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak
hazırlanmıştır.

Edirne
Trakya Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Mayıs, 2006
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü’ne
Bu çalışma jürimiz tarafından Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalında YÜKSEK
LİSANS TEZİ OLARAK Oybirliği/Oyçokluğu ile kabul edilmiştir.

Başkan :
…………………………………………………………………………………………………………

Üye :
…………………………………………………………………………………………………………………

Üye :
…………………………………………………………………………………………………………………

/ /2006
…… ……
TEZ VERİ GİRİŞ FORMU
YÜKSEKÖĞRETİM KURULU DOKÜMANTASYON MERKEZİ
TEZ VERİ FORMU
Tez No: Konu No: Üniv. Kodu:
* Not: Bu bölüm merkezimiz tarafından doldurulacaktır.

Tez Yazarının
Soyadı: FINDIK Adı: Tarık Tuhan

Tezin Türkçe Adı : Suphi Ethem’in Ulûm-ı Tabiiyye Lügati’nin Günümüz
Türkiye Türkçesinin İmlâsına Aktarımı
Tezin Yabancı Dildeki Adı : Translation of "Ulûm-i Tabiiyye Lugati" Prepared by
Suphi Ethem into Today's Turkish Orthography

Tezin Yapıldığı
Üniversite: Trakya Üniversitesi Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü Yılı: 2006

Tezin Türü: Yüksek Lisans Dili: Türkçe
Sayfa Sayısı: v+198

Tez Danışmanının:
Unvanı: Yrd. Doç. Dr. Adı: Selma Soyadı: SOL

Türkçe Anahtar Kelimeler: İngilizce Anahtar Kelimeler:
1. Lügat 1. Dictionary
2. Ansiklopedi 2. Encyclopaedia
3. Madde 3. Article
4. Terim 4. Term
5. Bilim Dalı 5. Science Branche

Tarih: İmza:
ÖN SÖZ
Ulûm-ı Tabiiyye Lügati Osmanlı Türkçesiyle hazırlanmış ilk ansiklopedik sözlüktür.
Bütün araştırmalara rağmen eserin sadece ilk cildinin bir bölümüne ulaştık. Ulaştığımız bu
bölümün günümüz Türkiye Türkçesi imlâsına aktarımını yapmaya çalıştık.
Bu bölümde toplam 622 sözcüğün açıklaması yapılmıştır. Biz bu sözlüğün aktarımını
yaptıktan sonra bu sözcüklerden terim olanları ilgili bilim dallarına göre sınıflandırmasını
yaptık.
Çalışmamızda aktarım ve sınıflandırma yöntemini kullandık.
Tezin hazırlanmasında katkılarını esirgemeyen değerli hocalarım Yrd. Doç. Dr. Selma
Sol ve Doç. Dr. Ali İhsan Öbek’e ve tezin yazımında emeğini esirgemeyen Erhan Tosun’a
teşekkür ederim.
Tarık Tuhan Fındık
Edirne, Mayıs 2006
i

ÖZET
Suphi Ethem tarafından, 20. yüzyılda hazırlanan “Ulum-ı Tabiiyye Lügati”, Osmanlı
Türkçesinde hazırlanmış olan ilk ansiklopedik lügattir. Biz bu lügatin –tüm
araştırmalarımıza rağmen– sadece I. cildinin bir bölümüne ulaşabildik. Bu bölümde değişik
bilim dallarıyla ilgili terimlerin açıklaması yapılmış, tanınmış bilim adamlarının biyografisi
verilmiş, kimi bitki ve hayvanların gelişimi anlatılmıştır.
Lügatte bulunan maddelerin üzerinde durulması ve incelenmesi çok önemlidir. Çünkü
bu lügatte farklı sahalarda kullanılan yabancı kökenli bilimsel terimlerin açıklamaları
yapılmıştır.
Çalışmamızın amacı “Ulum-ı Tabiiyye Lügatini” günümüz alfabesine ve Türkiye
Türkçesi imlasına aktarmaktır.
Çalışmamızda eserdeki terimleri bilim dallarına göre tasnifini yapmayı da amaç
edindik. Bunun için “Ulum-ı Tabiiyye Lügati”nde geçen maddeleri sınıflandırma yöntemi
kullanarak bilim dallarına göre tasnif ettik.
Çalışmamızın sonucunda tüm zorluklara rağmen Türk dilinde kullanılan yabancı
kökenli bilimsel terimlerin hangi dönemlerden itibaren dilimizde kullanılmaya
başlandığının tespit edilmesi; yüzyıllara göre Türk dilinin etkileşim içinde olduğu dilleri ve
bu dillerden alınan terimlerin sayısının belirlenmesi gerekmektedir.
Anahtar Kelimeler: Lügat, Ansiklopedi, Madde, Terim, Bilim Dalı
ii

ABSTRACT
“Ulum-ı Tabiiyye Lügati” which was prepared in the twentieth century by Suphi
Ethem, is known as the first encyclopedic dictionary written in Ottoman Turkish. We
could only find one part of the first volume of this dictionary for all our searches. In this
part, existing, the explanations of terms related to several sciences, biographies of
wellknown scientists and explanations of evolutions of certain plants and animals.
It’s important to deliberate and study the articles situated in this dictionary. Because,
there are the explanations of scientific terms of foreign extractions used in different areas.
The aim of our study is to translate the “Ulum-ı Tabiiyye Lügati” into today’s alphabet
and orthography of Turkey Turkish.
İn our study we also aimed to classify the terms according to science branches. So we
assorted the articles situated in “Ulum-ı Tabiiyye Lügati” according to science branches by
using classification method.
At the and of our study, we should signify that, despite all difficulties, it is necessary
to fixate that from which historical period, the terms of foreign extractions have been
started to be used in our language and to determine the languages interacted Turkish
according to the centuries and to determine the number of the terms taken from these
languages.
Keywords: Dictionary, Encyclopedia, Article, Term, Science Branche
iii

İÇİNDEKİLER
ÖZET...........................................................................................................................................i
ABSTRACT...............................................................................................................................ii
KISALTMALAR......................................................................................................................iv
GİRİŞ..........................................................................................................................................1
a) Problem.........................................................................................................................1
b) Amaç.............................................................................................................................2
c) Önem.............................................................................................................................2
d) Sayıltılar........................................................................................................................2
e) Sınırlılıklar....................................................................................................................2
f) Tanımlar........................................................................................................................2
ARAŞTIRMA YÖNTEMİ....................................................................................................3
a) Araştırma Modeli..........................................................................................................3
b) Evren ve Örneklem.......................................................................................................3
c) Veriler ve Toplanması...................................................................................................3
d) Verilerin Çözümü ve Yorumlanması............................................................................3
ULÛM-I TABİİYYE LÜGATİ..................................................................................................4
BULGULAR ve YORUM......................................................................................................181
SONUÇ ve ÖNERİLER.........................................................................................................197
KAYNAKÇA.........................................................................................................................198
iv

KISALTMALAR
Etnografya → fiya
İspanyolca → İspa
Istılah → sat
Almanca → Al
Antropolojya → a
Ensac → nesc
İngilizce → İn
İtalyanca → İta
Bakteriyolojya → ba
Biyolojya → biyo
Tarih-i Tabi’î → tt
Tarih-i Fen → Tf
Teşrih → teşr
Türkçe → Tü
Coğrafya-yı Tıbbî → cf
Hayvanat → hayv
Hurafat → fa
Remz-i Kimyavî → ry
Rumca → R
Zootekni → Z
Arapça → Ar
İlm-i Eşkâl → şek
İlm-i Arz → z
İlm-i müstehase → m
Avam Lisanı → av
Farisî → Fas
Fransızca → F
Fizik → fiz
Fizyolojya → fizyo
Kozmoğrafya → K
v
Kimya → k
Kimya-yı Kadîm → Kk
Latince → La
Müracaat → §
Meşahir → meşa
Madeniyat → mâ
Nebatat → neb
1

GİRİŞ
Ulûm-ı Tabiiyye Lügati, Suphi Ethem tarafından yazılmıştır. Lügat başlangıçta 40 bin
sözcükten oluşmuştur. Fakat lügatin yazılması döneminde müsveddelerin büyük bir
bölümü kaybolmuş ve bir kısmı da müellif tarafından çıkarılmıştır.1
Yapılan tüm araştırmalara rağmen eserin sadece I. cildinin bir bölümüne
ulaşılabilmiştir. Eserin bu bölümünde 622 sözcüğün açıklaması yapılmıştır. Sözcükler
fizik, kimya, biyoloji, tıp, tarih, coğrafya, antropoloji vb. bilim dallarıyla ilgili terim
özelliği taşımaktadır.
Ulûm-ı Tabiiyye Lügati’ni günümüz Türkiye Türkçesi imlâsına aktarırken madde
başlıklarını şu şekilde düzenledik:
1- Tekli okumalarda yazarla bizim aynı okuduğumuz fakat latincesi verilmeyenler,
2- İkili okumalarda birincisi yazarla bizim aynı okuduğumuz, ikincisi sözcüğün latince
karşılığı,
3- Üçlü okumalarda birincisi bizim, ikincisi yazarın, üçüncüsü de sözcüğün latince
okunuşudur.
Maddelerin Osmanlı Türkçesindeki yazımlarını da maddelerin yanında verdiğimiz için
günümüz alfabesine göre yeniden tasnif yapma gereği duymadık. Ayrıca, kimi maddelerin
açıklaması yapılırken bunların İngilizce, Almanca ve Fransızca karşılıkları Latin
harfleriyle verildiği için biz bunları italik olarak gösterdik. Okunuşundan emin
olamadığımız kelimelerin yanına ise soru işareti (?) koyduk.
Lügatin günümüz Türkiye Türkçesi imlâsına aktarımı konulu tez çalışmasındaki temel
gayemiz, bir ilk olma özelliği taşıyan lügati günümüz Türkçesine kazandırmak ve lügattaki
terimlerin bilim dallarına göre tasnifini yapmaktır.
a) Problem
Bir milleti millet yapan unsurların başında dil gelir. Milletin sahip olduğu değerleri
geçmişten geleceğe taşıyan dildir. Dilin gerek edebi ve gerekse bilimsel bir işlevi vardır.
Bu işlevler bir bütünlük arz eder. Bundan dolayı Türk diliyle geçmişte verilen eserleri
günümüz Türkçesi imlâsına aktararak ilgili alanları kazandırmak kaçınılmaz bir

1 Ulûm-ı Tabiiyye Lügati, Suphi Ethem, Orhaniye Matbaası, İstanbul 1917.