Storia universale. Le civiltà mesopotamiche

808 Pages·2004·22.016 MB·Italian

by  Mario Liverani

o
C OR R ElR E D E L SLE RAA

LEC IVILMTEÀS OPOTAMICHE
MARILO! VERAIN
ANTIOCROI ENTE
PRESNETAZIONE
diG IORGIMOO NTEFOSCHI
«Iplri ncicpaanlacelh heea p resenrevtlae tm(ops oe innzertaru zio­
neu)n am emosritao riscuall 'Oarinetniètcc eoo s tidtaulilt'AoTn et­ico
stamesnctroMi»av,re Li iov eraalnli' idnesiluz loii ob« rLosa:t ens­sa
scoperta archeoOlroigeiènca tave v deenilunlti'aza inatsliomc­eon te
prattcuotmtteeo n tadtiri evcou pdearteaii rm em agdienclio siddetto
"ambisetnotrdeie clol"'A Tnetsitcaom Ienna tlott>rie> r.ma inndia,n do
as cavnaedriee s esrutgaill,it ipniealsnltiee, r mpiinaantcuehrc eeo rro­
not riag rafniduim tiri,am onti,t uqtgutlsaiits uid -ifoosssiee srsoi
ebrceait,t oop lrioctie,sn topanr notpiri:a mente d"uinmq-puaerz iali",
cercaivs aengconh iee m,e rgdeansldo ot toesd uaolllo'd aebsiie scsool i,
potetsessertoi mloacn oiscaahar el e o priopù r emeecv iaoc:èh «,el Bai b­
biaav ervaagi onLae'l»t.cr aon dails eo pravvdiidv aeetn izi am magini
sull'Oarniteinpctroeo -sLeigvuee-r vaineiann eoo ic ciddeanplta a­li
trimodneigoal uit colrais csoimEceri o:d eo tsloueS e t orpieeers, e mpio,
nelqlueai lmlio ndoor ienitnoa plpeo,s iaqz uieoolncleco i derinvtia­le,
ven ellluam inpoesnao mcbhareva v ollaleg geg eeni dmlai to.
Chhia le tatnoc uhnesa o plaag idnealB liab bodi iEa ro dootu on,a
sovloal htasa o staalLt oou vdraev aanltpliai enterrada e Clo didcie
Hammurabi, ionup npp uormeeri,g gio londinese, assolutamente "eu­
rope(oc"o lnap iogigf iaan,aa clcipe rseis ète on)t,ra alBt roi tMi us­h
seuemg, i ranads oi niaslpt iraatn eror haaa, m miraibt aos soarisl­ievi
sisraic ,hp er idmeal slcai ednezlal,' arcdheeloll'oagnitdaroe,pl o­logia,
las torila'O,ri ceonmtien icnOi cac idienqn uteeli:u o-gshiia ensos i
«BiblidoiBt aebceohls eec >r>id genlmile am o-rinae qiu aplairo eli em ­
magicnoimn,o lpteras uaseqi uoanlesc ghoem ecncito on,d uaclsoe nno­
timednipt aor teacu inptaae rset imotnainpatrnoez zaqi uoasnsatp oe n­
taA.l l'diicd oegall i'eruelt triamcdaciu i naca i vislatpàec,nh daeso u a
volqtuae csitvaèi l l'teràde idc ei vaislstpaàii aù n tiecq huee,ds iat le­
traen cosrae:p noeltlte em ipnou ,n par ogreasr siitdorenotlese omn peol -
laq uadlaeu ,l tismaion ,n uolglnsaiegn oo,g npia roedl oam,i inslai ­
lendzeipior imolrosd pia,mz uitoo .
È lcìh nee,ci u ooric cidecnotmailnlic',ia anO triiecnoit nqe u:e llo
spazio cvhteear lgvisonelse ti aav,mi oa ggfioartotrurini autsic,i amo
tuttaoc rao ntemcpolinna orseot crciih nqi u;ec lof ninien vis-isbei­le
pol-tdoe lslpoa ezd ieotl e mpLoìc. is ongola in tiscchriu tdaetgolrii
astirp iri,ma ir tefdievcleri b cosi;o nmoe ravicgiltritioàds ioentp toel ­
verteo;ra rilf tiena olc iedlico un io rinm anuens asmsoon;ct hife u ro­
nos ommedraslailc eqfi uneoa lcliam Ea c.'i èpl ro fuemtoern doe dle ­
sertlo';o dfoorrdete ega lnii mLaaldid.no ovncei s onimo i lidoi·nu o­i
mincihi er peer sisaendisu,uut nit roanmom,i radvaua nnoca o llina,
mentsrueln lea vait travelr'Eslalevsapnnooon nct 'loèa;b attadgil ia
Gaugamneoln'a èc;,o l nse u meo lti-tcuodmilenai i mmaginneòl suo
c
quadsrou blime -A,ll abt adtotradfgiIel sris ao .
Cosvai dceo,inp roporcic dhiqi u,e Osrtioe gnistàee p odlast eoc oli
es ecAolleis,s Maangdnrioogl, e niuaolemo oc cidceoncltu aoalrpeee r­
tpoi dù' oagnlit arlol 'edneicigo mnfiand iem lo ndSoa?p pidaaCm uor ­
ziRou floos, c ritltaotrciehnc eoo pne ninmap aregsgepipraeab cicloen ­
tairsleu aom bizpiroogsepoto tloie ti ilclou strareei dlle 'laiurdiaoc ia
delsluama e ntcehd,eo plobe a ttdaiIg slesid oeiG augamqeulaan,d o
l' esemraccietdaoor nrieiv nòp rossdiiBm aibtiàl gornaipnaa ,rd teel la
popolaszaiis osniseeu plmòlu era« aviddica o nosicnleu rosevoo v ra­
no»M.ap iaùn coerar aqnuoe clhlgeils iei r amnoos isnic onutncro o:r ­
teiom ponceanrtdieiic noc eonrsaiir,,g eongntiti i,dp ibo a lsagmhoi,r ­
landdfiei o«rDieM.ia gcia ntalviatnanone liloe mr ood tora diziona­
led,o pdoie svsein ivdaeCniao l deesip,ner etlicl oan osdceemlno zvai ­
mendteog alsi.t. .Pr eiur l tviemnii vdaecniao v ablaiberii lboanredsai­,
til,o er oll oecr aov alcpaitpùue orrse t,e ntdailz uiscoshnodee ig ran­
diosSictoàr»dt.aa u tnoas imfiolleedl aasi u osio l-dcahtgeii cào,n
ognpiro babivleidteàvc,ao dnnifo dfi enlz' ae ntuscioqalus amilolle o ro
rpea rtecdiiqp uaevtsarit oo-nf Aolessvaanrdlcrmeòou rae de ntnreòl
paladzDiz air idoic ,ua im milrreòi cchIgeliz zoserne.og uveinstlieat ò
citNterià m.a sien canLtaal teog.g veonldceavh faeo sssteaf toan data
daS emiraAmviedvbeaa. s tailotniis tsainlmtaior, dg ahc io nsentire
contemporanielpa amsesnadtggidei u oqe u adrniegdihu ese e ndsii
marcLieaa b.i taezriaodnniois pionms otdedo a c onsertvrlaaor reo,,
amfsJpiad zeid iaclalt'iag ripceoprlo ttsueorrpa r,a vavq iuvaelruen que
asseIdfiliu om.Ee u frastoel,cd aamt aog nipfoincitini c,a nianla art-o
girniiv edsimt aitttito rnais,c iinnma ezvzaaol, cl aes leas, u cao rrente
gofnidail imAols. o mmdoe lcliat tasdoerlgleiavf ,aa nmoog siia rdini
pensmierlaiv:i dgitl uitalt 'oO riceopnnit lea,is mtmreicn hsseio stene­
vantoe rratzazlem pernotfedo anc doen teinplee rseeo ra ldei dciui n a
verepa r opfroiraeL satt raad.i zvioolnceehv feao sssteau tnmo o narca
siriaandao v earf froqnuteaistmtopa r leaosv ae:fv aatp tesoru mao glie
chvee,n ednadu on ar egicoonlel isneanrtneio,vs at adleggaillaib eri.
Alessasnfide rroam B òa bilpoincùih iaeno gnail tcrai tect iàn,òo c­
quael dlias cimpilliinLtaìai ,rn ef.ac totmiient, u tltaPa e r-siinaf or­
maC urziRou f-o,i c osteurmaien sot remraimleanestl seia btgeilr ii :
uomicnoin sencthilevloe ar ndooo nsnoeg giaacide esssieddreefoiro i­
restdiuerira;n itb ea nchee gtlotezi z ovlideg olnpinreee, s aep notcaio
pocpoe rdeviaslne ond sepolu doesr liei beraavnacndhoeep i i iùn timi
veMliaq. u efsutn ou lrlias paeq tutecolh laeoc caqdudaen Adleos san­
dros iim paddriPo ernsìep ollaci a,p idtearlle egd niDo a riIon.q uesta
ci-tnteàl cliatd ticà ua in coorag gin,es li lepnezrifdoee 'tlat!lo t opiano,
possicaomnot emlprelo avrdieenp lea larzezacoli er,c odnadlfalatese t o­
set omrbuep ensetlqrilu eai lr iec hseic r edepvaadnrodo enlitl ear ra)
DariSoe,rC saem,b idsoer,m poenlro' et-erneriatnàaoc cumusltarat­i
bocchteevsoIoGl rriie f.cu iro npor edsaui n af oblralmea s:si t rappava­
nole v esrteias lpie,z zacvolanaen s ovc aesd iif attrauffrai nartiae,m ­
pivalnteoa sdcimh oen eegit oei eelblbdiriiv, i nion fiesruilvdlaoenn o­
nees upiri gionieri.
Alessnaonlndpi ru on Pìr.e adnac lhuedi ev li npoa,s slaagiv oar ­
natiane stenbuaanncthiien ct otmip agdnici oar tiegm ieraentiri ci.
Unad iq uesTtaeil,dco eo ,n vinnepslie e,dn edole licrhlieaGo r,e gcliia
saresbtbagetr aai tnea t ernsoea vebsrsuec liaa tdoi dmeroicer h aae v e­
vanoos apteon sdaipr oetd eorm inSapraereA l tae Dneet.ft aotA tloe,s ­
sandlraso e gAufìf.eu rrntò i zzaorndeee nl toge e tctoòn utnrapo a rete
dip rofumacteidsIrsnmoi e.mcn oh neo sndi i -clau cio ntinasu caav­a
glitairzeza orndie- natnid ardoinsot lraru etgtegel i aca i ttà.
«Que-sstcariCvuerz Riou f-oful fai ndee lclaap idtita ultlet' oO ­
rieanc tuepi,r itmaan ptoep olaczhiioendilee ggiv,ap naot driit aa nti
monarucnhiitc,eo r arlot reemd peol Glrae cciaap,ad ciae l leusntai re
flotdtima i lnlaeve ti a nctoird p'ia rmdaait nao ndla'Eruer odpoap,o
avepra vimednitt aavtioomll a ere et raflomero anttoa pgerin nec ana­
larlvseiu a ec quOer»ag.,r apna rdteveli agegrciaoo m piMuatnoc.a ­
val 1ndSiaap.p idaamgosl,ti o ricchiieM , a cedeobnbiue nrb or ivido
dit errorev iqdugealreniold efoa dniPt oiro s:u peraqi uoerplerl oov o­
cadtaol vliasd teaAl mlaez zMoanA il.e ssacnhadevr eogv,ia a cciount o
la regidnealA lmea zzloriinn ic,u oProòin.,o na venpdioaù l cnuen­
micdoas configpgreeursneeab, a rdcias,vc eerslseafo o dciue n g rande
fiumse',i nnoelltlr'òeo s caecarnaifiogcd lòei Ei r.gia u natloc ofnindeel
mondioll:u oogloti qrlue a sleai n nulllaosv paanezoi i tloe mPpoot.e ­
vat ornairned ietrv.
Inizdiuòn,qi uvlei ,a gdgiri iot ocrnhnoeo: sn si a recbobnec lUuns o.
giornmoe,n tcraev alicnta evsaat lsa u eos erAclietsos,fa nuad vrvoe r­
ticthoie tl u muclhvoee devianln oon tanearlnaatz oam dbiCa iro.
Lusifi e rVmoòlc.lh ieesl e poflocsarspoee rptetorri, b uatlda efruen to
onorreig aClrie.dfe ovscaso eld m'oo erd o' argaep natruotn:eos cudo
imputridduiaetr ocs,hc ii etu incasi c imintoantrr rao,nv uòl Pllau.­
tarrcaoc cuonnp taar ticchoCelu arrzReiu ofo om etLteetl.t' ai scrizione
chset asvual tloam bAal,e ssvaonldclrhfeoeo stsrea deoi tntcaai ns­a
chienl ingguraeL ci'as.c rizdiiocne«evOu ao:m coh,i untqusu ieead a
qualupnaqrutteuve e ngpae,rs coch héve er aris,a ppiios: o nCoi rcoo,­
lucihc eo nquaiiPs etròs iillao nirimo p eNroo.nt oglqiueirnmldiapi o ­
cat errcah aev voilmlgi eco o rpToa»lp.ia riomlper essifoonratreo­no
menAtlees sanedsgrsloerii: c hiamaalrmloeann ol't ien ceerl tame uz­za
tevodleegzelzviae u nmtain i.
INDIE CDEVLO LUME
PARTPER IMA INTRODUZIONE
L La'ntiOcroi ecnotmepe r oblsetmoar ico 5
l.L 'immagmiinteip c.5a ,-2 .L et endesntzoer ioeg,r afich
p.8- 3U. nietv àa rineutcàle,ep oe rifpe.1r1 i-4aI.,p l r oblema
cronolopg.15 i co,
II. Ic aratotreirgii nali 22
lR.e aletcào loegm iacpapm ee ntpa.l2 i22,-. I plo polamento,
p.29 -3.L os vilutpepcon olpo.g34 i-c4.oI ,lm oddoi p rodu­
ziopn.e38, - 5.L ee spresisdieoonlio pg.i4 c2h e,
III.L ep remensesoel iteci aclhceo litiche 49
lI.p ripmrio dutdtico irbpio. 4, 9- 2.I ln eoliptiiecnioco a:­
rattgeernie rpa.5l4 -i3.,I ln eoliptiiecnlooev : a rireetgài onali,
p.62 -4.V erls'ou rbanipz.z6 8a zione,
PARTSEE CONDAL' ANTICEAT ÀD ELB RONZO
IV. Lar ivoluuzriboannea 79
l.L as pecialilzazvaozrialoten<i e<v gar,oa rngdain izzazioni••,
p.7 9-2 .L ac itet vàii llpa.g8 4g-3i.D, aqlu alitalaq tuiavnot i­
tatipv.90o -,4. G aranezr ieeg istrlaanz aisocdnieitl:al a scrittu­
rap,.9 5 - 5.P olieti idceao ldoegliflaoe r mazpiroo-nstito atali,
p.10 2
v. Diffusicornidese ilp elr ai muar banizzazi1o06n e
l.I clo mmeracl iuon dgias tapn.1z0 6a-2,.U rulka:m etropo­
leil ec olopn.i10 e9,-3 .L ar ispdoeslt<la<a p eripf.1e1 r2-ia»,
4.L ac rieis plir ocedsirs eog ionalipz.1z1 6a zione,
VI. LaM esopotparmoitao -dinastica 120
lL.a s ituazeitonnieecd ae mografipc.1a 2,0 -L2ac .i ttà-tempio
el as trutstoucriaap l.1e 2,4 -L3at. e reri all a vopr.o1 ,2 8-I4l.
governo cdietlttlàre-aa m ministraezi idoenoel opg.i1 a3-,1
5.Ilm ondod ivienl oaf ondazimointei pc.a1 ,3 56-.Ri valeidt à
egemonpi.e1 ,3 -87 .La c riisnit eren gal eid itdtiri i forma,
p.1 41
VII.I mlo nddoiE bla 144
l.L as econudrab anizzaiznai lontMeae sopotapm.i1 a4,-4
2E.b liac :a ratstoecriio -popl.1i 4t9ic-Ei3b,.l ia c :o mmerecl ie
guerrpe.1, 5 4-L4a. c ulptruortao -sipr.1i 5an8a-L,5a s. e con­
dau rbanizzaiznLi iobnaene oi n P alestpi.1n 6a1,
VIIIL.' impdeiAr kok da 165
lL.' impeurnoi veresl aasl uera e alizzapz.1i 6o-n52eS.,t ruttu­
rae g estidoenlel 'impp.e1 r7o0,3- .Il p opolameenl t'oa mmi­
nistrazpi.1o 7n-e34,.I l c ommerceil oap erifdeerlila' impero,
p.1 755-E.s pressairotniis teli ecthtee rdaerlrileeag ali1tà7,8 p.
-6L.e t radizsitoonriis cuhriee d iA kkapd.,1 807-.Gu teLiu,l ­
lubiHtuir,r ipt.1i 8,5
IX. Le'tnàe o-sumerica 187
lL.a « rinasscuimtear ipc.a1 >8>-7,2 L.' impedriUo r I IcIo:s ti­
tuzioeno er ganizzapz.1i 8on8e-L,3' .am ministreal z'ieocnoe­
nomipa.,1 93-L4ac .u ltusrcar ibpa.1l e9-,8 .5L ap erifdeerli­a
l'impepr.2o 0,1
PARTET ERZA LA MEDIA ETDÀE LB RONZO
x. Lac ridseils leac onudrab anizzazione2 07
lI.lc roldleol l'imdpiUe rrp,o. 2 072-.Ma rtiun :o madeii llo ­
ror uolpo.2, 093-.An atoelI iraa inpl:r obleimnad o-europeo,
p.2 1-54.Ge neraelv iatrài deetlàcl rai ps.i2 ,2 0
Xl. Il« periiondtoe rmeddiIi soei>L n>a rsa 223
l.Gl Sit a<t<ip rovindceimaolgir>ae>fd:ei cao nompi.a2 ,2 32-.Il
quadrpoo litpilcuor:a liesdem goe monpi.e2 ,2 -93 .L' evolu­
zionseo cieag lieu ridpi.2c 3a-3,4 .L ar egalpiatlàe o-babilone­
sep,. 2 375-L.a c ultupraal eo-babipl.2o 4ne1s e,
XII.L oS taet oci o mmerpcalie o-assiri 247
lO.r igeis nter utdteulSrltaoa atsos ipr.2o 4,7 -I2cl.o mmercio
paleo-pa.s2 s5i23r-.Go l,Si t aatnia topl.2i 5c8i ,
XIIIL.' edtiMà a ri 264
lT.r iebp ùa laszumzlei d iEou frpa.t2 e6-,42 .S hamshi-Adad,
p.2 7-03 .L 'edtiàM argiu:e rarlel,e atnrzaeff,pi .c2 i7,5-
4.Y amkheai dMl e diBor onszior ipa.2n 7o-9,5 .G lHiy kseo s
iMle diBor onpzaol estpi.2n 8e3s e,
XI.V HammuradbiBi a bilonia 289
lL.' unifidcealzMlieaos noep otpa.2m 8i-9a.2,L 'organizzazio­
nes ocio-ppo.2l 9i-2t3 i.Lc ara i,f orremlai gpi.2o 9s-7a4 ,.L a
disgregdaezlilo'niepm .3p 0e-0r5oL.,a c onfederealzaimoin­e
ca,3p0.3
xv. L'Anataonltiiac o-hittita 307
l.D alflraa mmentaalzli'ounnei fpi.3c 0a-7z2i.Lo 'nees,p an­
siodneel Sltoaa tnot -ihciottpi.3t 1a13,-.E conoems ioac iaent­à
ti-choitpt.3i 1t4e4-,.L ac ultura anpt.3i 1c7o -hittita,
PARTE QUAlAR TTAA RDEAT ÀD ELB RONZO
XVI.T ecnoloegi idae oldoegTliar ad Bor onzo 325
l.I < <podpeomilo in teil »' <o<sectuàrp a.3> 2>-52, .L ei nnova­
ziotneic niecl hele o rroi percups.3s 2i-8o3 n.Ii ls, i streem­a
gionpa.3l 3e-3,4 .L 'internazcioomnmaeleric csuiml otp:ua r­a
latipn.3a 3,8
XVIIL.' egemmointiaan nica 346
lM.i tansntioe:rs itar utpt.3u 4r6a2-.,N uzeil as ocimeittàa n­
nicpa.3, 5 -13K.i zzuweai Mtlen dai Roe gnhoi ttpi.3t 5a5,
XVIILI'.i mpheirtot ita 361
lS.h uppileul laci ousmtai tduezlilo'niepm .3p 6e-1r.2oL ,ev i­
cenddee ll'ipm.p3 e6r53o-.I,m oddie clo ntrpoollliotp i.c o,
37-04.E conoemp ioap olampe.3n 7t-4o5,.M agiepa o litica,
diriets ttoo riopg.3r 7a-8fi6a .I, sl i ncrectuilstmueorr aellei ­
giops.o3 ,8 3