Sosyal Yeterlilik, Sosyal Beceri ve Yaratıcı Drama

20 Pages·2016·1.1 MB·Turkish

Yaratıcı Drama Dergisi
2006, Cilt 1 Sayı 1
Sosyal Yeterlilik,
Sosyal Beceri ve Yaratıcı Drama
Fatma ÖNALAN AKFIRAT*
Milli Eğitim Bakanlığı
Özet
Sosyal becerileri, bireyin toplum içerisinde diğerleriyle olumlu etkileşim kur­
masını sağlayan davranışlar; sosyal yeterliliği ise bu davranışların sergilen­
mesi ve başkaları tarafından olumlu olarak değerlendirilmesi olarak tanım­
layabiliriz. Sosyal beceri eğitimi, kökenleri sosyal öğretime teorisine dayanan
bir yaklaşımdır. Sosyal beceri eğitimi, sosyal becerilerin kazandırılmasını
amaçlayan, çoğunlukla davranışçı tekniklere dayanan, performansa dayalı,
bireysel veya grupla uygulanan bir eğitim yöntemidir. Sosyal beceri eğitimi
programları hazırlanırken sosyal öğrenme, davranışçı yaklaşım, bilişsel yak­
laşım gibi yaklaşımların yöntem ve tekniklerinden yararlanılmaktadır. Sosyal
beceri eğitiminde kullanılan bazı yöntem ve teknikler, model alma, liderlik,
davranışsal prova-rol oynama, geribildirim verme, uygulama-genelleme,
sosyal algı, duygular ve ev ödevi olarak ele alınmaktadır. Yaratıcı dram anın,
sosyal beceri eğitiminde kullanılan teknikleri kapsadığı ve sosyal beceri eğiti­
minde etkili bir yöntem olabileceği düşünülmektedir.
Anahtar sözcükler: Sosyal yeterlilik, sosyal beceri, sosyal beceri eğitimi,
yaratıcı drama, sosyal beceri eğitimi yöntem ve teknikleri.
Abstract
We can define social skills as the behaviors that enable the individııal to inter-
act positively witfı the others. Social competency, on the other hand, means
performing those behaviors that are evaluatedpositively by the others. Social
skills training is an approach which has it s origins İn the social learning the-
ory. Usa performance based training method aimed at helping individuals
gain social skills; mostly based on behavioral techniques and utilized in
grotıps or on individual basis. In the development of social skills programs,
the methods and techniques of such approaches as social learning theoıy,
behavioral approach and cognitive approach are utilized. Some methods and
techniques used in social skills training are modeling, leadership, behavioral
rehearsal-role playing, feedback, practice-generalization, social perception,
emotions and homework. It is considered that Creative drama comprises the
techniqııes used in social skills training.
Keywoı*ds: Social competency, social skills, social skills training, Creative
drama, methods and techniques of social skills training
(* ) Dr. MEB, Psikolojik Danışman, E-posta: [email protected]
40 Fatma ÖN ALAN AKFIRAT
Çocuklar sosyalleşme süreci içerisinde kültürü McFall’a (1982) göre sosyal beceriler, birey­
öğrenir ve toplumun bir üyesi haline gelirler. Bu lerin toplum tarafından verilen görevleri/rolleri
süreç doğumla başlar, ailenin çevre ve toplum tamamladığını göstermesi için sergilemesi
konusunda verdiği bilgilerle sürer. Sosyalleşme gereken belirli davranışlardır. Sosyal yeterlilik
süreci içerisinde birey kendini ve başkalarını göz­ ise, kişinin görevlerini/rollerini yeterli bir şekilde
leyerek, değişik yer, zaman ve durumlarda nasıl yaptığını gösteren sonuç ve yargılamaya dayanan
davranması gerektiğini ve günümüzde yaşam değerlendirmelerdir. Bu yargılar genel olarak
becerileri dediğimiz becerileri öğrenir. Bir diğer başkalarının fikirlerine (arkadaş, aile, öğretmen)
deyişle toplum içerisinde yaşamım sürdürebilme­ veya norm grubuna ya da başka bir ölçütle karşı­
si için bireyin bazı becerileri gösterebilmesi yani laştırma yapılmasına dayanır.
sosyal yeterliliğinin olması gerekir (Hops, 1983;
McFall (1982), sosyal yeterliliğin özelliklerini
Sukerman, 2000). Sosyal yeterlilik kavramı
şöyle ele almaktadır:
genellikle sosyal beceri kavramı ile eş anlamlı
olarak kullanılsa da sosyal beceriyi de kapsayan • Yeterlilik, bireyin performansının başkaları
çok daha geniş bir kavramdır. Sosyal yeterlilik, tarafından değerlendirilmesidir. “İyi”, “uy­
bireyin belli bir durumdaki performansının genel gun”, “etkili” gibi terimler yeterliliğin yeri­
niteliği konusunda sosyal yargıyı belirtirken, ne kullanılabilir.
sosyal beceri belirli bir sosyal durumda yapılan
davranıştır. Sosyal yeterliliği olan bireyin sosyal • Yeterlilik başkaları tarafından yapılan bir
becerilere de sahip olduğu kabul edilir, fakat değerlendirme olduğundan dolayı ön yar­
bazen bireylerin sahip oldukları bu becerileri gılara ve hatalara açıktır. Aynı kriterlere
nerede ve nasıl kullanacaklarım yeterince öğrene­ göre farklı kişiler farklı değerlendirmelerde
memiş olmaları sosyal beceri yetersizliklerini bulunabilirler.
doğurmaktadır (Hops, 1983).
■ Değerlendirme her zaman belli bir ölçüte
Çocukların ve ergenlerin sosyal yeterliliklerini göre yapılacağından Ölçüte karar verilmesi
belirlemeye ve sosyal beceri eksikliklerini gider­ gerekir.
meye yönelik yapılan araştırmalar son yıllarda hız
• Yeterlilik her zaman duruma veya ölçüte
kazanmıştır. Sosyal beceri eğitimi, kökenleri
göre değerlendirilir. Bundan dolayı durum­
sosyal öğrenme teorisine dayanan bir yaklaşımı
lardaki ya da görevlerdeki çeşitlilik bireyin
içerir. Sosyal beceri eğitimi, sosyal becerileri
performansının yeterli olarak değerlen­
veya sosyal yeterliliği yapılandırılmış ve sistema­
dirilip değerlendirilemeyeceğini etkiler.
tik bir tarz içerisinde öğretmeyi temel alır. Farklı
sosyal durumlarda insanların uygun davranım • Bireyin Özellikleri, yaş, cinsiyet, deneyim
yollarını kullanmasını ve geçerli alternatif tepki­ gibi faktörler değerlendirmeyi etkileyebilir.
ler göstermesini amaçlar (Clark ve Fullwood,
■ Yeterlilikte tutarlılıktan söz edilebilir. Ye­
1994).
terli olarak değerlendirilen bir görev ben­
Sosyal Yeterlilik zer koşullarda, farklı zamanlarda yine
yeterli olarak yapılabilir.
Sosyal yeterlilik kavramını sosyal beceriden
ayırt etmek her zaman kolay olmamaktadır. Genel bir yeterlilikten değil belli bir görevdeki
Sosyal yeterlilik ve sosyal beceri kavramlarının yeterlilikten söz eden McFall’ın tersine Gresham
sıklıkla birbirlerinin yerine kullanılmasına rağ­ ve Reschly (1988) sosyal yeterliliği sosyal
men bu iki kavramın çok boyutlu, birbiriyle iliş­ beceriyi de içeren daha geniş bir yapı olarak ele
kili ve aynı zamanda bağımsız yapılar olduğu almaktadır. Gresham ve Reschly (1988), sosyal
belirtilmektedir (Bacanlı, 1999; Elliott ve yeterliliğin iki boyutu olduğunu belirtmektedir:
Gresham, 1993; Merrel ve Gimpel, 1998). Uyumsa! Davranış (bağımsız işlev, fiziksel
YAZ 2006, CİLT 1, SAYI 1
SOSYAL YETERLİLİK, SOSYAL BECERİ ve YARATICI DRAMA 41
gelişim, akademik beceriler, Öz- denetim, kişisel çültücü eleştirilere cevap verme, okul arka­
sorumluluk, ekonomik-mesleki etkinlik) ve daşlarının saldırgan davranışlarıyla başa çıkma
sosyal beceriler (Akademik performans, katılım­ davranışlarını gösteren öğrencileri sosyal yeterli­
cı davranışlar, sosyal girişim davranışları, atılgan liğe sahip olarak nitelemişlerdir.
davranışlar, akranlara yönelik pekiştirici
Sosyal yeterlilik, jest ve mimik kullanma,
davranışlar, iletişim becerileri, sorun çözme
vücut dilini yorumlama, o an gelişen durumlar
becerileri, sosyal özyeterlilik). Uyumsal davranış
hakkında sınıf içinde konuşma ve tartışmaya
ve sosyal beceriler arasında en az orta düzeyde bir
katılma gibi hem sözel hem de sözel olmayan
ilişki bulunmaktadır. Sosyal beceri düzeyi yüksek
davranışları içerir. Bu davranışları doğru olarak
olan bireyin, günlük yaşam gerekliliklerini yerine
kullanma becerisi, öğrencilerin sosyal yeterlilik­
getirebildiği, kendisi ve başkaları için katılım ve
lerini belirler. Sosyal yeterlilik, sosyal beceriler
sorumluluk gerektiren durumlarda başa çıkma
kavramından daha geniş ve kapsamlı bir terimdir.
davranışları gösterebildiği varsayılmaktadır.
Çünkü sosyal yeterlilik sadece farklı hareket ve
Sosyal beceri düzeyi düşük olan birey ise yaşam
becerilere karşılık gelmez. Aksine, öğrencilerin
gerekliliklerini yerine getiremez, başkaları veya
etkileşimlerinde gösterdikleri davranışların tüm
kendisi için sorumluluk geliştiremez.
özellik ve uygunluğunu kapsar. Sosyal yeterlilik
Gresham (1986) sosyal yeterliliğe üçüncü bir göstermede öğrencilerin yeterli olmak zorunda
alt boyut olarak “akran kabulünü” eklemiştir. oldukları bireysel beceri ve faaliyetler; konuş­
Akran kabulü hem sosyal yeterliliğin bir parçası mayı başlatma, başkalarına destek olma, uyum
hem de yeterli sosyal davranışların bir sonucudur. gösterme, etkileşimi devam ettirme ve istemediği
Yani akran kabulü sosyal yeterlilik altında uyum­ bir şeyi yapmama gibi davranışlardır. Bu beceri­
sal davranış ve sosyal becerilerden ayrı bir boyut, ler öğrencilerin sosyal olarak kabul edilebilir
aynı zamanda bu iki parçanın yeterli düzeyde olmalarına ve kişisel olarak doyurucu etkileşimde
olmasının sonucu olarak görülmektedir. bulunmalarına izin verir (Knapczyk ve Rodes,
1996; Korinek ve Popp, 1997).
Merrell (1999) ise uyumsal davranışı daha
kapsamlı olarak ele almakta, uyumsal davranışın Coleman (1992) ise, sosyal yeterliliğin, sosyal
sosyal yeterlilik ve sosyal becerileri kapsadığını; beceriler, duygusal faktör ve kendini kontrol
sosyal becerilerin de akran ilişkileri ile ilişkili etme alt boyutlarından oluştuğunu belirtmektedir.
olduğunu vurgulamaktadır. Akran ilişkilerinin Sosyal becerilerin diğer insanlarla etkili bir
uyumsal davranışın öğesi değil, bireyin sosyal iletişim kurmak için kullanıldığı, bu becerilerin
becerilerinin bir ürünü olduğunu belirtmektedir. konuşmayı başlatma gibi sözel, bağımsız çalışma
gibi sözel olmayan veya bilişsel becerileri
Diğer bir sosyal yeterlilik tanımı ise öğrenci­
içerdiği belirtilmektedir. Sosyal beceriler, kişinin
lerin yeterlilik düzeyleri göz önüne alınarak
kişisel haklarını savunabilmesini, kendisine ters
yapılmıştır. Knapczyk ve Rodes (1996) sosyal
gelen istekleri geri çevirebilmesini, gerektiğinde
yeterliliği, öğrencilerin ortalama bir sosyal
başkalarından yardım isteyebilmesini kolay­
yeterlilik düzeyine erişebilmeleri için geniş bîr
laştı rab ilmektedir (Sorias, 1986).
davranış örüntüsüne sahip olmaları şeklinde
değerlendirmişlerdir. Sosyal yeterlilik öğren­ Schneider (1993) ise davranışsal boyutu ve
cilere, sosyal etkileşimlerinde başarılı olmalarını akran kabulünü içeren bir sosyal yeterlilik
sağlayan davranışların, yargıların ve algıların tanımı yapmıştır. Sosyal yeterlilik bireyin, insan-
sınırsız donanımını sağlar. Knapczyk ve Rodes lararası ilişkilerini başkalarına zarar vermeden
(1996) selamlama, sınıf arkadaşlarıyla konuşma, yürütmesi ve gelişimsel olarak uygun olan sosyal
davranışlara olumlu ve olumsuz tepkiler verme, davranışlar ortaya koyma yeteneği olarak tanım­
çevresindeki insanların övgü ve eleştirilerini lamaktadır. Yeterlilik, davranışın nasıl olacağını
kabul etme, kızdırmaya, takılmaya ya da kü­ gösteren zihinsel haritalardan çok, davranışı
YARATICI DRAMA DERGİSİ
1
42 Fatma ÖNALAN AKFfRAT
gerçekten yapabilmeyi gerektirir. Örneğin, bir akranlar tarafından kabul edilmeyi ya da popüler­
çocuk nasıl arkadaşlık kurulacağını biliyor ama liği sosyal becerinin göstergesi olarak aldıkları
yapamıyorsa sosyal olarak yeterli kabul edilemez. tanımdır. Akranları tarafından kabul gören veya
Sosyal yeterlilik aynı zamanda akranların ya da popüler olan çocuk veya ergenlerin sosyal beceri­
birey için önemli olan kişilerin kabulü tarafından lere sahip oldukları varsayılmaktadır. Ancak bu
da şekillenir. Bu nedenle, yakın ilişki ya da sosyal tanım hangi davranışların akran kabulünü veya
destek gereksinimini karşılayan birey sosyal popülerliği sağladığını belirleyememektedir.
olarak yeterlidir. Bireyin ilişki kurmada ve bu Davranışsal tanım, sosyal becerinin kişinin sosyal
ilişkileri sürdürmede de yeterli olması gerekir. davranışının pekiştirilme olasılığını artıran ya da
Sosyal yeterliliği oluşturan ise özel ve ayrı olan cezalandırılma olasılığını azaltan duruma özel
sosyal becerilerdir. Sosyal beceriler, bireyin davranışlar olarak kabul edildiği tanımdır. Bu
davranışını zihinsel haritasıyla koordine ede­ tanımla belli sosyal davranışların öncesi ve
bilmesini sağlayan Öz denetim becerilerini, belli sonuçları değerlendirme ve iyileştirme amacıyla
davranışları ne zaman yapabileceğini belirlemesi­ belirlenmiş ve işlevsel hale getirilmiş olmaktadır.
ni ve onlar arasından seçim yapmasını sağlayan Sosyal geçerlik tanımı ise, sosyal beceriyi,
sosyal-algısal ve sosyal-bilişsel becerileri ve bir çocuğun belli durumlarda, önemli sosyal durum­
sosyal durumda ne yapacağının bilgisini kap­ ları tahmin etmesine yardımcı olan davranışlar
samalıdır. olarak ele alır. Bu önemli sonuçlar ise; akran ka­
bulü ya da popülerlik, önemli kişilerin çocuğun
Görüldüğü gibi sosyal yeterlilik ve sosyal
sosyal becerileri hakkındaki yargıları, akran ka­
beceri kavramlarını ayırmak oldukça zordur ve bu
bulü ve önemli kişilerin yargılarıyla ilişkili olan
kavramlar iç içe geçmiş durumdadır. Bacanlı’ya
diğer sosyal becerilerdir.
(1999) göre, sosyal yeterliliğin, sosyal becerinin
değerlendirilmesi ve bu değerlendirme sonucun­ McFall (1982), literatürde sosyal beceri
da kişinin gelecek davranışları hakkında ipuçları kavramına yönelik iki temel model (özellik mo­
veren ve davranışlarda tutarlılığı varsayan bir deli ve moleküler model) olduğunu belirtmekte­
kavram olarak ele alınması uyguıı görülmektedir. dir. Özellik modeline göre sosyal beceri, temel bir
kişilik özelliği anlamına gelen varsayımsal bir
Sosyal Beceriler
yapıdır. Bu model, sosyal becerilerin doğrudan
İçinde bulunulan sosyal ortama uygun davran­ gözlenemeyeceğini, ayrıca bireyin davranışının,
ma yeteneği olarak tanımlanan sosyal beceriler, onun sosyal beceri düzeyinin yalnızca bir yansı­
doyum verici (kişiler arası ilişkilerin kurulmasın­ ması olduğunu belirtmektedir. Bireyin sosyal
da ve sosyal amaçların gerçekleştirilmesinde çok beceri düzeyi, herhangi bir sosyal durumda
önemli bir rol oynar (Sorias, 1986). Bacanlı sergilediği performansla doğru orantılıdır. Bu
(1999) sosyal becerinin ne olduğu, nelerden yaklaşımın temel varsayımı, bireyin sosyal beceri
(hangi ve nasıl davranışlardan veya becerilerden) düzeyinin statik olduğu ve farklı durumlardaki
oluştuğu, özelliklerinin veya şartlarının neler becerilerin birbiriyle oransal olarak tutarlı ola­
olduğu hususunda bir uzlaşma sağlanabilmiş cağıdır. Moleküler yaklaşım ise sosyal beceriyi,
olmadığım belirtmektedir. Sosyal yeterlilik gibi gözlenebilir özel davranış birimleri olarak ele
sosyal becerilerin de uzmanlar tarafından farklı almaktadır. Bu davranış birimleri, bireyin kişiler
tanımlarının yapıldığı ve karmaşık bir kavram arası durumlardaki performansının temelini oluş­
olduğu görülmektedir. turmaktadır. Özellik yaklaşımının tersine,
moleküler yaklaşım sosyal becerinin dinamik
Gresham ve Reschly (1988), literatürde yer
olduğunu ve becerilerin zamana ve duruma göre
alan sosyal beceri tanımlarını üç başlıkta
değişeceğini varsaymaktadır.
sınıflandırmışlardır. Bunlar akran kabulü
tanımı, davranışsal tanım ve sosyal geçerlilik McFall (1982) özellik ve moleküler modelleri
tanımıdır. Akran kabulü tanımı, araştırmacıların eleştirirken, bilişsel ağırlıklı üç sistem yaklaşımı
YAZ 2006, CİLT 1, SAYI 1
SOSYAL YETERLİLİK, SOSYAL BECERİ ve YARATICI DRAMA 43
adını verdiği kendi modelini ortaya koymaktadır. risi olan bireyler duygularını denetleyebilir ve
Üç sistem yaklaşımı, bireyin sosyal performan­ gerektiğinde gizler, gerektiğinde iletebilirler.
sının fizyolojik, bilişsel ve motor davranışlar
4. Sosyal İfade
temelinde değerlendirilebileceği varsayımına
dayanmaktadır. Fizyolojik beceriler, tüm algısal
Sosyal ifade, başkalarıyla iletişimde sözel
işlemleri, otonom düzenleri ve denetimi kapsar.
ifade ve sosyal etkileşimde bulunabilme beceri­
Fizyolojik etkinliklerini düzenleyebilme, bireyin
sidir. Bu beceriye sahip olan bireyler dışa dönük,
sosyal beceriye sahip olarak değerlendirilip
duygularını dışa vuran ve dost canlısı olanlardır.
değerlendirilemeyeceğini belirlemede etkili ola­
bilir. Bilişsel beceriler, bir görevi yerine getirme
5. Sosyal Duyarlılık
sürecinde, gelen uyarıcı bilgilerin davranışsal
programlara dönüştürülmesini içerir. Motor Sosyal duyarlılık, uygun sosyal davranış
beceriler ise kişilerarası etkileşimde önemli rol normları bilgilerine sahip olmayı ve sözel
oynayan, sözel ve sözel olmayan davranışları mesajları anlamayı içerir. Sosyal davranış
içerir. becerisi yüksek olan bireyler uygun sosyal
davranışa odaklandığından sosyal kaygıları yük­
Riggio (1986) da duygusal alanların da bilişsel
sek olabilir. Kendi ve başkalarının davranışlarına
boyutunu öne çıkararak, bilişsel boyuta önem
karşı dikkatli ve özenli olurlar.
vermiştir. Bilginin alınmasının ve gönderil­
mesinin temel sosyal becerileri yansıttığını, 6. Sosyal Denetim
sosyal becerilerin öğrenilmiş iletişim becerileri
Sosyal kontrol, kendini sosyal olarak ortaya
olduğunu, bu becerilerde gelişmenin bireyin
sosyal ilişkilerinde etkili ve sağlıklı olmasını koyma ve ifade etme becerisidir. Sosyal kontrol
sağladığını vurgulamaktadır. Riggio (1986) becerisi yüksek olan bireyler, sosyal olarak
sosyal beceriyi çok boyutlu bir kavram olarak ele uyumlu, kendine güvenli, sosyal rolleri oynama­
almaktadır. Bu boyutlar; duygusal ifade, duygusal da beceriklidirler.
duyarlılık, duygusal denetim, sosyal ifade, sosyal
7. Sosyal Manipülasyon
duyarlılık, sosyal denetim ve sosyal manipü-
lasyondur. Sosyal manipülasyon, beceri ve tutum olarak
ele alınabilir. Sosyal manipülasyon becerisi olan
1. Duygusal İfade
bireyler sosyal ilişkilerinde zaman zaman
Duygusal ifade; sözel olmayan mesajları, duy­ başkalarını manipüle etmek gerektiğine inanırlar.
gusal durumları algılayarak duyguları uygun bir
Riggio’ya (1986) göre daha çok sosyal
şekilde ifade etme becerisidir.
beceriye sahip olmak avantaj ve istenen bir
2. Duygusal Duyarlılık durum olarak görülebilir, ancak sosyal becerinin
sadece bir boyutu ile sosyal etkililik arasında iliş­
Duygusal duyarlılık, başkalarından gelen
ki doğrusal olmayabilir. Örneğin sosyal ifade
sözel olmayan mesajları alabilme ve çözümleye­
becerisi yüksek olan ama sosyal kontrolü
bilirle becerisidir. Duygusal duyarlılık becerisine
olmayan bir birey, önceleri olumlu tepkiler
sahip olan bireyler başkalarının durumlarını
alırken bir süre sonra boş ve fazla konuşan biri
gözlemeye ilgili ve dikkatlidirler.
olarak algılanabilir. Bu nedenle bu boyutların bir-
3. Duygusal Denetim biriyle bütünleşmesi ve dengeli bir şekilde kul­
lanılması önemlidir.
Duygusal denetim, duygusal göstergeleri ve
sözel olmayan mesajları denetleyebilme ve dü­ Shepherd (1983) ise sosyal becerileri dört
zenleyebilme becerisidir. Duygusal denetim bece­ boyutta ele almıştır:
YARATICI DRAMA DERGİSİ
44 Fatma ÖNALAN AKFIRAT
1. Bireyin kendisine ilişkin davranışlar: leme ve gerçekleştirme, boş zamanlarını
Sonuçlan kabul etme, ahlaki davranış, uygun bir şekilde kullanma, gerektiğinde
duyguları ifade etme, kendine karşı olum­ yardım isteme.
lu tutum, özbakım, sağduyulu davranma.
4. Uyma Becerileri: Yönergelere uyma,
2. Çevreye ilişkin davranışlar: Çevresi ile kuralları izleme, eşyalarını paylaşma, ö-
ilgilenme, tehlikeyle başa çıkma, çevre­ devlerini yapma, sorumluluklarını yerine
sinde hareket etme. getirme.
3. Kişilerarası davranışlar: Otoriteyi kabul 5. Atılganlık Becerileri: Başkalarıyla
etme, dikkat toplama, başkalarına yardım konuşmak için girişimde bulunma,
etme, çatışmaları çözebilme, başkalarını arkadaşlarını oyuna davet etme, kendisi
selamlama, diğerlerine karşı pozitif tutum, için güzel şeyler söyleme ve yapma,
mülkiyet fikri. bilmediği kuralları sorma, kendini tanıtma,
duygularını ifade etme, grup çalışmalarına
4. Görevle ilişkili davranışlar: Soru sorma,
katılma.
sorulara cevap verme, sınıf tartışmalarına
katılma, bağımsız çalışma, grup etkinlik­ Michelson, Sugai, Wood ve Kazdin (1983),
lerine katılma, sorumluluklarını yerine sosyal beceri konusunda yapılan on altı farklı
getirme, kurallara uyma (Akt: Merrell ve tanımı incelemişler ve bu tanımların yedi ortak
Gimpell, 1998). noktasını bulmuşlardır. Bu noktalar, sosyal bece­
riler öğrenme yoluyla kazanılmakta, sözel ve
Calderella ve Merrell (1997), sosyal beceri­
sözel olmayan davranışları içermekte, etkileşimi
lerin boyutlarını ayrıntılı bir şekilde sımflandıra-
başlatma ve uygun tepkide bulunmayı sağlamak­
bilmek için araştırma yapmışlardır. Öncelikle
tadır. Bunun yanısıra bu becerilerin sosyal
kapsamlı alanyazm çalışması sonucunda çocuk ve
ödüllerle etkililiği artmakta, çevre ve birey etki­
ergenlerle yürütülmüş 21 araştırma belirlemiş­
leşimi sonucu oluşmakta, bireyin demografik
lerdir. Bu çalışmaların gözden geçirilmesi ve
özellikleri ile çevre etkileşimi sonucu ortaya çık­
yapılan meta analizi sonucu çocuk ve ergen
makta, becerilerdeki eksiklikler değerlendirme­
sosyal becerilerinde beş boyut saptamışlardır. Bu
lerle belirlenebilmekte ve eğitimle geliştiri-
boyutlar ve kapsadıkları belirli beceriler şun­
lebilmektedir (Akt.: Elliot ve Gresham, 1993).
lardır:
Merrell (1999) sosyal beceriyi tanımlarken
davranışsal boyuta vurgu yapmakta ve sosyal
1. Akran İlişkili Beceriler: Arkadaşlarını
beceriyi, bireyin sosyal olarak istendik sonuçlara
takdir etme, arkadaşlarını oyuna davet
ulaşmasını sağlayan özel davranışlar olarak
etme, arkadaşlarıyla konuşma, tartışmalara
tanımlamaktadır.
katılma, arkadaşlarının haklarını savunma,
liderlik yapma, arkadaşlık kurabilme,
Westwood (1993) sosyal becerileri, bireylerin
mizah anlayışına sahip olma.
başkaları ile olumlu etkileşimi başlatma ve
sürdürme için gerekli olan davranışlar olarak
2. Kendini Denetleyebilme Becerilen:
tanımlamakta; bu davranışların sosyal yeterlilik
Öfkesini kontrol etme, sorunlar karşısında
için önemli olan sözel ve sözel olmayan becerileri
soğukkanlı olma, kurallara uyma, uygun
içerdiğini vurgulamaktadır. Bu davranışlar arasın­
durumlarda uzlaşma, başkalarının eleştiri­
da: Başkalarıyla göz ilişkisi kurabilme, uygun
lerini kabul etme, iyi eleştiriler alma.
yüz ifadesi kullanabilme, başkalarına karşı hisset­
3. Akademik Beceriler: Bağımsız olarak tiği yakınlığa göre uygun mesafede durabilme,
çalışabilme, bağımsız olarak görevlerini uygun fiziksel dokunmayı kullanabilme, sesini
başarma, öğretmenin yönergelerini din­ uygun şekilde kullanabilme, selamlayabilme,
YAZ 2006, CİLT 1, SAYI 1
SOSYAL YETERLİLİK, SOSYAL BECERİ ve YARATICI DRAMA 45
yaşına uygun konuşabilme, soru sorabilme, soru­
Yardım isteme
lara uygun yanıtlar verebilme, başkalarıyla çalışa­
Bir gruba katılma
bilme, oyuna katılabilme, yardım etme, özür
dileme, sıraya girebilme, teşekkür edebilme, Yönerge verme
yardım isteyebilme, öfkesini kontrol edebilme,
Yönergelere uyma
eleştirileri kabul edebilme, kıyafetine dikkat etme
ve temiz olma yer almaktadır. * Özür dileme
McGuire ve Priestly (1981) ise farklı bir İkna etme
sosyal beceri tanımı yapmışlar; becerileri yaşam
2. Grupla Bir İşi Yürütme Becerileri
becerileri ve sosyal beceriler olarak iki gruba
ayırmışlardır. Yaşam becerileri, iş bulma, paranın * Grupta iş bölümüne uyma
kontrolü ve toplum içerisinde yaşayabilmek için
Grupta sorumluluğunu yerine getirme
gerekli olan karmaşık davranışlar olarak tanım­
lanmıştır. Sosyal beceri ise kişilerarasmda etkili Başkalarının görüşlerini anlamaya çalış­
yüz yüze iletişime olanak sağlayan davranış biçi­ ma
mi olarak tanımlanmıştır. İki kavram arasında
3. Duygulara Yönelik Beceriler
kesin bir ayrım yapmamışlar, ancak her iki
* Kendi duygularını anlama
becerinin de toplum içerisinde etkin olarak
yaşayabilmemiz için gerekli olan önemli beceril­ Duygularını ifade etme
er olduğunu belirtmişlerdir. McGuire ve Priestly
Başkalarının duygularını anlama
(1981), bu becerileri: Kendi güdülerini anlama,
kendi hedeflerini oluşturma, kendini değer­ * Karşı tarafın kızgınlığı ile başa çıkma
lendirme gibi özfarkındalık becerileri; kendini
Sevgiyi, iyi duyguları ifade etme
anlaşılır bir konuşma ile ifade etme, dinleme,
telefon kullanma, başkalarını anlama gibi etk­ Korku ile başa çıkma
ileşim becerileri; karar verme, planlar yapabilme,
■ Kendini ödüllendirme
alternatifler oluşturabilme gibi sorun çözme
becerileri şeklinde üç gruba ayırmıştır. 4. Saldırgan Davranışlar ile Başa Çık­
maya Yönelik Beceriler
Akkök (1999) ise sosyal becerileri altı grupta
toplamakta, bu becerilerin sosyal yeterliliği İzin isteme
sağladığını, bu becerileri kazanmanın akademik
Paylaşma
gelişimle iç içe olduğunu vurgulamaktadır.
Başkalarına yardım etme
1. İlişkiyi Başlatma ve Sürdürme Becerileri
■ Uzlaşma
Dinleme
Kızgınlığı kontrol etme
Konuşmayı başlatma
Hakkını koruma, savunma
Konuşmayı sürdürme
Alay etmeyle başa çıkma
Soru sorma
* Kavgadan uzak durma
Teşekkür etme
5. Stres Durumlarıyla Başa Çıkma
Kendini tanıtma Becerileri
Başkalarını tanıtma Başarısız olunan bir durumla başa çıkma
İltifat etme Grup baskısıyla başa çıkma
YARATICI DRAMA DERGİSİ
46 Fatma ÖNALAN AKFİRAT
olmadığı ve o davranışı daha önce kullanıp kul­
Utanılan bir durumla başa çıkma
lanmadığı araştırılmalıdır. Sosyal beceri eksiklik­
Yalnız bırakılma ile başa çıkma lerini gidermek için öğretme, model olma ve
davranış provası gibi yöntemler kullanılmaktadır.
6. Plan Yapma ve Problem Çözme
Becerileri
2. Sosyal Performans Yetersizlikleri
• Ne yapacağına karar verme
Sosyal performans yetersizliği, bireyin
Problemin nedenlerini araştırma beceriyi nasıl yapacağım bilmesi ancak bunu
uygun zamanda uygulayamamasıdır. Bireyin
Amaç oluşturma
beceriyi uygulaması için fırsatı veya yeterli moti­
Bilgi toplama vasyonu olmayabilir. Performansın yetersizliğini
belirlemek için bireyin beceriyi yapıp yap­
Karar verme
madığını gözlemlemek gerekir. Örneğin, çocuk
Bir işe yoğunlaşma bir beceriyi evde yapıyor sınıf ortamında
yapamıyorsa ya da geçmişte yaptığı bir beceriyi
Rinn ve Markle (1979) ise sosyal becerileri
başka bir zamanda yapamıyorsa performansın
dört kategoride incelemişlerdir. Bu kategoriler:
yetersizliğinden söz edilebilir. Sosyal performans
Duygu ve düşünceleri ifade etme, kendisi hakkın­
öğretiminde, akran inisiyatifi, duruma bağlı
da olumlu düşünceleri ifade etme gibi kendini
sosyal pekiştirme gibi yöntemler kullanılmak­
anlatma becerileri; arkadaşlarına olumlu dü­
tadır.
şüncelerini ifade etme, başkalarının düşünceleri­
ne katılma, başkalarını Övme gibi çevresini 3. Öz denetim Sosyal Beceri Yetersizlikleri
genişletme becerileri; ricada bulunma, mantıksız
istekleri reddetme gibi atılganlık becerileri; Özdenetim sosyal beceri yetersizlikleri,
konuşma ve kişilerarası sorun çözme gibi iletişim bireyin duygusal tepkilerindeki artış nedeniyle
becerilerinden oluşmaktadır (Akt: Cartledge ve beceriyi öğrenememesindeıı ortaya çıkmaktadır.
Milbum, 1983). Birey kaygı, korku, fobi ve içgüdüsellik nede­
niyle beceriyi öğrenemeyebilir. Sosyal kaygısı
Alanyazında sosyal yeterlilik ve sosyal bece­
yüksek olan birey akranlarıyla uygun etkileşimde
rilere ilişkin farklı görüş ve tanımların olduğu
bulunmayı öğrenemeyebilir. Öğretme için du­
görülmektedir.
yarsızlaştırma, kendini pekiştirme ve kendini
gözleme gibi yöntemler kullanılmaktadır.
Sosyal Beceri Yetersizlikleri
4. Öz denetim Sosyal Performans
Sosyal beceri yetersizlikleri genel olarak dört
Yetersizlikleri
gruba ayrılmaktadır (Elliot ve Gresham, 1987;
Gresham, 1986; Gresham ve Reschly, 1988). Bu
Öz denetim sosyal performans yetersizlikleri
yetersizlikler:
olan bireylerin davranış birikimlerinde (repertuar­
larında) özel sosyal beceriler mevcuttur, ancak
1. Sosyal Beceri Yetersizlikleri
davranışsal aşırılıklar ve sonucun kontrolündeki
Sosyal beceri yetersizliği, çocuğun başkalarıy­ sorunlardan dolayı beceriyi istendik düzeyde
la uygun etkileşimde bulunabilmek için gereken yapamazlar. Dürtüsel olan birey, başkalarıyla
sosyal becerileri kazanamamasından ya da uygun etkileşimde bulunmayı bilir ancak dürtüsel
beceriyi uygulamada gereken bir adımı öğren­ tepkide bulunma şekli uygun olmadığından bunu
mede başarısız olmasından kaynaklanır. Örneğin çok sık denemeyecektir. Öğretmede uygun olma­
işbirliği yapmayı, sohbeti başlatmayı bilmemesi yan davranışın engellenmesi, uyarıcı kontrolü
gibi. Sosyal beceri yetersizliğini belirlemek için eğitimi ve uygun sosyal davranışın pekiştirilmesi
çocuğun davranış hakkında bilgisinin olup gibi yöntemler kullanılmaktadır.
YAZ 2006, CİLT 1, SAYI 1
SOSYAL YETERLİLİK, SOSYAL BECERİ ve YARATICI DRAMA 47
Sosyal becerilerde yetersizlik yaşayan bireyler Okul öncesi dönemden başlayarak, çocukların
kısa ve uzun dönemde olumsuz sonuçlarla hangi alanlarda sosyal beceri yetersizlikleri gös­
karşılaşabilirler. Bu olumsuz sonuçlar, özellikle terdikleri saptanarak uygun eğitim program­
ergenlikte ve yetişkinlikte daha ağır sorunlara yol larının geliştirilmesi ve uygulanması gerekmekte­
açabilir. Sosyal beceri yetersizlikleri, yetişkinlik­ dir.
teki uyum sorunlarının önemli bir yordayıcısı
Sosyal Beceri Eğitimi
olarak da görülmektedir. Sosyal becerilerin gelişi­
minin, zihinsel yeterlik, okul başarısı ve sonraki Sosyal beceri eğitimi, sosyal becerilerin ka­
yetişkin uyumu ile ilişkili olduğu belirtilmektedir zandırılmasını amaçlayan, çoğunlukla davranışçı
(Elliot ve Gresham 1987; Merrell, 1999; Ogilvy, tekniklere dayanan, performansa dayalı, bireysel
1994; Verduyn ve Forrest, 1990). Yapılan diğer veya grupla uygulanan bir eğitim yöntemidir
çalışmalarda da sosyal beceri yetersizliğinin (Shepherd, 1983). Sosyal beceriler öğretilebilir
saldırganlık, uygun olmayan davranışlar (Sunhi, davranışlardır ve çoğu, sorunlu veya engelli
1999; Verduyn ve Forrest, 1990), madde bağım­ çocuklara, uygun bir eğitim süreci ile kazandırıla­
lılığı ergen suçluluğu, akademik ve mesleki bilir (Gresham, 1997). Yetersizliği belirlenmiş
sorunlar (Hansen, Nangle ve Meyer, 1998) gibi becerilerin sistemli bir şekilde kazandırılmasını
olumsuz sonuçlara neden olduğu belirtilmektedir. amaçlayan sosyal beceri eğitiminde amaç, birey­
Sosyal becerilerde yeterlilik ise sosyal destek lerin etkileşim becerilerini geliştirmek, içinde
(Cohen, Sherrod ve Clark, 1986), sosyal uyum yaşadıkları çevreye uyum sağlamalarına yardımcı
(Dubovv ve Tisak, 1989), akran kabulü, akademik olmak ve yaşam kalitelerini artırmaktır (McGuire
başarı (Parke, Harsman ve Robert, 1998) gibi ve Priestley, 1981).
olumlu sonuçlar ortaya koymaktadır.
Sosyal beceri yetersizliklerini gidermeye
yönelik herhangi bir müdahale programının önce­
Sosyal beceri yetersizlikleri, bireyin çeşitli
likle belirlenen problemlere uygun olması ve be­
sosyal becerilere sahip olmamasından ya da sahip
lirlenmiş belli beceri yetersizliklerini öğretmeye
olup da uygun ortam veya durumlarda kullanama­
yönelik olması gerekmektedir (Gresham, 1997;
malarından ortaya çıkmaktadır. Birey beceriyi
Merrell, 1999).
uygun sosyal ortamda hiç kullanamıyorsa bece­
riyi kazanamamış olduğu düşünülebilir. Bandura
Çocuklara verilecek sosyal beceri öğretimi
(1969) bunu öğrenme eksikliği olarak ele almak­
çocuğun gelişim durumunu dikkate almak ve iler­
tadır (Akt.: Gresham ve Elliot, 1987).
leme için gerekli performansları belirleyerek,
programda bunlara yer vermek durumundadır
Sosyal becerilerin gelişimini, yaş, cinsiyet,
(Bacanlı, 1999). Sosyal beceri öğretiminde ilk
sosyo-ekonomik düzey ve engelli olup olmama
adım olarak, öncelikle farklı değerlendirme
gibi etkenler etkilemektedir. Yaşla birlikte çocuk­
teknikleri kullanarak bireyin ya da grubun sosyal
lar kendilerini ifade ederken sosyal olarak kabul
becerilerdeki yetersizliklerinin, hangi becerileri
edilebilir yollan öğrenirler (Herbert, 1996).
kullandığının, çocuğun bireysel performansı
Yapılan çalışmalar yaş ile sosyal beceriler arasın­
doğrultusunda nereden başlanacağının ve önce­
da olumlu bir ilişki olduğunu göstermektedir
liklerin belirlenmesi gerekmektedir (Merrell ve
(Matson, Heinze, Helsel ve Kopperman, 1986;
Gimpel, 1998; Westwood, 1993). Sosyal beceri
Tüy, 1999). Sosyal beceriler ve cinsiyet konusun­
yetersizlikleri ve çocuğun gereksinimleri belir­
da yapılan çalışmalarda, kızların erkeklere oranla
lendikten sonra uygun eğitim programı gelişti­
daha fazla uygun sosyal davranışlar gösterdikleri
rilmelidir (Ant i a, Krei meyer ve Eldredge,1993;
bulunmuştur (Matson, Heinze, Helsel ve
Westwood, 1993).
ICopperman, 1986; Riggio, 1986). Sosyo­
ekonomik düzeyin de sosyal beceriler üzerinde Sosyal beceri eğitimi bireysel veya grupla
etkisi olduğu belirtilmektedir (Erdoğan, 2002). yapılabilmektedir. Sınıf ortamında sınıf, bireysel
YARATICI DRAMA DERGİSİ
48 Fatma ÖNALAN AKFSRAT
veya grupla sosyal beceri eğitimi yapılabilmekte, leştirmekte ve çocuğun davranışı anlaması
grubun oluşturulmasında ortak sosyal becerilerde sağlanmaktadır. Daha sonra lider çocuğu bu
yetersizlikleri olan bireylerin yaşlan temel alın­ davranışı yaparken gözlemekte ve çocuk bu
maktadır. Sosyal beceri eğitimi programlan hazır­ davranışı deneme olanağı bulmaktadır. Dene­
lanırken sosyal öğrenme, davranışçı yaklaşım, meye ilişkin olarak lider, değerlendirme ve öneri­
bilişsel yaklaşım gibi yaklaşımların yöntem ve lerde bulunmakta ve tekrar deneme yapılmak­
tekniklerinden yararlanılmakta ve hangi tek­ tadır. Birey davranışta yeterli duruma gelince
niklerin kullanılacağına sosyal beceri eğitimi ve­ gerçek sosyal ortamlarda yapması sağlanmaktadır
rilecek bireylerin özelliklerine ve gelişimlerine (Cartledge ve Milburn, 1983; Herbert, 1996).
bağlı olarak karar verilmektedir (Merrell ve
Davranışsal Prova- Rol Oynama
Gimpel, 1998).
Bu eğitim, çocuğun hedeflenen davranışı
Sosyal beceri eğitiminde kullanılan bazı yön­
yapabilmesi için yönlendirilmesini içermektedir.
temler, model alma, liderlik, davranışsal prova-
Çocuğa kendi yaşantısında olabilecek bir senaryo
rol oynama, geribildirim verme, uygulama-
verilir ve bu senaryoyu rol arkadaşı ile canlandır­
genelleme, sosyal algı, duygular ve ev ödevi
ması sağlanır (Cartledge ve Milburn, 1983;
olarak ele alınmaktadır (Cartledge ve Milburn,
Herbert, 1996). Davranışsal provada amaç çocu­
1983; Cartledge ve Milburn, 1986; Gresham,
ğun hedeflenen beceriyi öğrenebilmesi için
1988; Herbert, 1996; Kerr ve Nelson, 1989).
beceriyi tekrarlaması yani defalarca prova etme­
Yaratıcı dramanm da bir yöntem olarak sosyal
sidir. Beceri prova edilirken rol oynama tekniği
beceri eğitiminde kullanılabileceği belirtilmekte­
kullanılmaktadır. Agran ve Wehmeyer (1999), rol
dir (Barnes, 1998; De La Cruz, Rey, Lian ve
oynama tekniğinin grup içinde uygulandığında
Morreau, 1998; Freeman, Sullivan, ve Fulton,
hem rol oynayan öğrenci için hem de onu
2003; Gresham, 1988; İpek, 1998; Kiapprott,
gözleyen öğrenciler için yararlı bir teknik
2001). olduğunu belirtmektedir. Rol oynama diğer tek­
niklere göre daha az yapılandırılmıştır, bu neden­
Model Alma
le Öğretmenin rehberlik yapması, rol oynamayı
Öğretilmesi hedeflenen sosyal beceri bir daha etkili hale getirmektedir. Bu bakımdan
başkası tarafından doğru olarak yapılmakta ve öğretmenin yaratıcı drama alanında eğitim almış
bireyler doğru davranışı izleme olanağı bulmak­ olması önem kazanmaktadır.
tadırlar. Bandura (1977) sosyal becerilerin
Geri Bildirim Verme
gözlem yoluyla öğrenildiğini, bireyin beceriyi
öğrenebilmesi için önce uygun modeli gözlemesi, Bu model, çocuğa yapmaya çalıştığı ve yapa­
gözlediği davranışı unutmaması, beceriyi ken­ bildiği davranışla ilgili olumlu düşüncelerin
disinin yapması ve tekrar yapmak için güdülen­ iletilmesidir (Cartledge ve Milburn, 1983;
mesi gerektiğini belirtmektedir (Akt.Gresham, Herbert, 1996). Rol oynarken çocuğa beceriyi
1988). Model almada amaç, bireye becerinin nasıl doğru olarak sergileyip sergilemediğine ilişkin
yapılacağını, nasıl taklit edileceğini ve sosyal bilgi vermek olarak tanımlanan geri bildirim, ço­
durumlarda nasıl uygun tepkiler verileceğini cuğun beceriyi öğrenmesini artırmaktadır (Kerr
göstermektir. Öncelikle bireye bir model göste­ ve Nelson, 1989). Ödüllendirme, sözel olarak
rilir, bireyin davranışı prova etmesi sağlanır, bi­ doğru yaptığını belirtme şeklinde yapılan geri
reye performansına ilişkin geri bildirim verilir ve bildirimler doğru performansın hemen ardından
gerçek sosyal ortamlarda uygulaması sağlanır yapılıp açıklandığında becerinin öğrenilmesi
(Cartledge ve Milburn, 1983; Herbert, 1996). kolaylaşmaktadır (Gresham, 1988).
Liderlik Genelleme- Uygulama
Çocuk ile lider öğretilecek beceri ile ilgili Bu eğitim, öğretilmesi hedeflenen beceri
çocuğun anlaması amacıyla bir tartışma gerçek­ çocuk tarafından öğrenildiğinde veya gelişme
YAZ 2006, CİLT 1, SAYI 1