Sosyal Yardım, Bütünleşik Yardım ve Periyodik Pay Ödemeleri

36 Pages·2011·1.244 MB·Turkish

by  Metin Toprak

İktisat İşletme ve Finans 29 (300) 2011 : 9-44
www.iif.com.tr
doi: 10.3848/iif.2011.300.2850
Yoksullukla mücadelede yerleşim yeri yaklaşımı:
iki aşamalı yoksulluk formülü
Metin Toprak*
8 Mayıs 2010 tarihinde alındı; 22 Kasım 2010 tarihinde revize edildi;
28 Aralık 2010 tarihinde kabul edildi.
Özet
Yoksulluk sorunu, tanımı, boyutları ve mücadele stratejileri itibariyle başta
Birleşmiş Milletler olmak üzere uluslararası örgütlerin öncülüğünde büyük ölçüde
standart hale gelmiş bir olgudur. Ne var ki, yoksullukla mücadelede bir ülkedeki bölgeler
ve hatta yerleşim yerleri itibariyle ayırdedici özelliklerin sistematik tespiti uygulamanın
başarısında önemli bir etken olmaktadır. Bu çalışmada, yoksullukla mücadele için genelde
esas alınan birey/hane bazlı yoksulluk analizi ve puanlamasından önce ilk aşama olarak
yerleşim birimi yaklaşımı esas alınarak; çeşitli parametreler itibariyle Türkiye’deki il ve
ilçeler puanlandırılarak sıralama yapılmış, Hükümetin belirlediği periyodik bir tutarın
dağıtımını, yerleşim yerlerinin göreli yoksunlukları esas alınarak etkin, eşitlikçi, hesap
verebilir, şeffaf ve dinamik olarak mümkün kılacak bir formül geliştirilmiş; yerleşim
yeri itibariyle belirlenen tutarın birey/hane bazında ikinci aşamada dağıtımına imkân
verecek aşamaya gelinmiş olmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Yerleşim yeri yoksulluk açığı transferi, yoksulluk ölçümü,
Türkiye yoksullukla mücadele stratejisi
JEL Sınıflaması: I32, I38, R11.
Abstract. Settlement area approach to the struggle against poverty: Two step formula
for poverty
In the field of poverty studies, the works of the UN and other international organizations
have standardized this phenomenon in terms of definition, dimensions and struggle
strategies. However, distinctive peculiarities of settlement areas such as provinces and
towns have critical role for the success of implementations. In this paper, a ranking
approach composed of some parameters is developed and considered as the first stage
before scoring individuals/households. This new formula would distribute the periodical
amount determined by central government more efficiently. The corporate governance
principles would be benchmarks to evaluate the outcome. The second stage is a scoring
formula in terms of individuals/households and would be more efficient after settlement
area scoring formula is developed here.
Keywords: Settlement area poverty gap transfer, poverty measurement, Turkish poverty
strategy.
JEL Classification: I32, I38, R11.
*EskişehirOsmangaziÜniversitesi , İİBF İktisat Bölümü Öğretim Üyesi, Meşelik Kampüsü
26480 Eskişehir. [email protected]
2011© Her hakkı saklıdır. All rights reserved.
İktisat İşletme ve Finans 26 (300) Mart / March 2011
Giriş
Yoksulluk, bir toplumun beşeri, ekonomik ve doğal kaynakları itibariyle
sahip olduğu potansiyelin gerçekleşme düzeyini gösteren bir performans öl-
çütü olarak alınabilir. Yoksulluk insan onurunu zedeleyici bir olgu olmasının
yanısıra, toplumsal barışı zedeleyici yapısal bir sorundur. Dolayısıyla, ulusal
ve uluslararası ölçekte, sistemik ve sistematik çözümler konusunda yoğun
çalışmalar yürütülmektedir. Nitekim Birleşmiş Milletler’in 2000 yılında ka-
bul ettiği Bin Yıl Hedeflerinin yanısıra Avrupa Birliği de 2010 yılını “Avrupa
Yoksullukla Mücadele ve Sosyal Dışlanma Yılı” olarak ilan etmiştir. Yine,
Avrupa Komisyonu 3 Mart 2010 tarihinde “Avrupa 2020 Stratejisi”ni yayım-
lamış1 ve bu stratejide, bölgesel, ulusal ve uluslararası düzeyde izlenecek 7
temel politika alanının yedinci inisiyatifi olarak “Yoksulluğa Karşı Avrupa
Platformu”nun oluşturulmasını öngörmüştür (European Commission, 2010).
Yoksullukla mücadelede uluslararası yüksek düzeydeki farkındalık ve
çalışmalar, Türkiye’de son yıllarda giderek daha fazla yansıma bulmaktadır.
Bu makale, AB düzeyinde öncelikli bir sorun alanı olarak ele alınan yok-
sullukla mücadelenin, ülkemizde sistematik bir yaklaşımla ele alınması yö-
nündeki çabaların bir parçası olarak yürütülen bir projeye dayanmaktadır. Bu
çalışmada geliştirilen yaklaşım, TÜİK’in NUTS-1, NUTS-2 veya NUTS-3
bölgeleme sistemine uyarlanabileceği gibi, ülke düzeyinde uygulanmaya da
imkân verdiği için; Türkiye’nin sosyo-ekonomik yapısına yakın özelliklere
sahip ülkeler bakımından da referans alınabilecek bir model önermektedir.
1.Yoksulluk ve yoksullukla mücadele: Sorun ve kapsam
Bu makalenin dayandığı araştırma projesi, merkezi hükümetin yoksul-
lukla mücadele uygulamalarının ve yönteminin geliştirilmeye ihtiyaç duy-
duğu savına dayanmaktadır. Bu sav, yoksulluğun ölçeği ve boyutları, tahsis
edilen kaynak miktarı ve bu kaynağın kullanım mekanizması, izlenen yön-
temin felsefi ardalanı, uygulayıcı organizasyonlardaki kurumsal yönetim il-
keleri birlikte değerlendirilerek temellendirilmiştir. Yoksullukla mücadelede,
yüksek derecede etkin bir kaynak tahsis mekanizmasının oluşturulamaması
temel sorunu oluşturmaktadır.
Bu çalışma, yoksullukla mücadelede bugün hâlihazırda yürürlükte olan
uygulamaları sistematize ederek aşamalandırıp; merkezi yönetimin, yerleşim
birimlerine etkin kaynak transferi (lump sum) yapmasını sağlayacak etkin,
şeffaf, hesap verebilir bir mekanizma kurulmasını amaçlamaktadır. Bu ilk
aşamayı takip eden ikinci aşamada ise, ilgili yerleşim yerindeki uygulayıcı bi-
1 Sosyal dışlanma, politika belirleyicilerinin gündemine görece yeni gelmiş bir konudur. Bu yöndeki alan araştır-
maları da nispeten yeni sayılabilir. Sosyal dışlanmanın ölçümü konusunda yararlı bir çalışma olarak Chakravarty
ve D’Ambrosio (2006) zikredilebilir.
 Bir ülkenin farklı yerleşim yerleri arasındaki gelişmişlik farkının gelişimini inceleyen bir araştırma için bkz.
Osberg ve Xu (1999).
10
İktisat İşletme ve Finans 26 (300) Mart / March 2011
rimin (vakıf) yardımları hane/kişi bazında dağıtırken, izleyeceği mekanizma
oluşturulacaktır. Böylelikle, ilk aşama, yoksul birim bazındaki yerel özellik-
ler ve ihtiyaçlar konusuna girmeden bu yöndeki inisiyatifi yerel uygulayıcıya
(vakıf) bırakarak genel bir uygulama (tahsis) yaparken; ikinci aşama yoksul
kesimin yerel farklılıklarını esas alarak mikro bazda tahsisleri yürütecektir.
Dolayısıyla, bu ilk aşamada, hane ya da kişi bazında yoksulluk skorları belir-
lenmemektedir. Bunun yerine, yerleşim yeri bazında nispi yoksunluklara göre
sıralama yapılmakta ve tahsisler bu ölçüte göre belirlenmektedir. Yerleşim
yerlerinin göreli durumlarına göre bir global transfer tutarının belirlenmesi ve
ikinci aşamada birey/hane bazında puanlama yaklaşımıyla (refah açığı) trans-
ferin yapılması literatürde yeni bir anlayışa işaret etmektedir. Her bir bölge,
il veya ilçenin yerel özellikleri nedeniyle, nispi de olsa inisiyatifin vakıf yö-
netimine bırakılmasının yerel özerklik bakımından tercih edilmesi gerektiği
düşünülmektedir.
Araştırmanın sorunsalı, aşağıdaki konular üzerine inşa edilmiştir.3
• Türkiye’de yoksulluğun boyutları ve düzeyi,
• Yoksulluğun, bölgesel veya sınıfsal farklılıkları,
• Yoksullukla mücadelede dayanılan felsefi bakışaçısı,
• Yoksullukla mücadeleye aktarılan kaynakların etkin kullanımı,
• Yoksullukla mücadelede yegâne büyük organizasyon olan
sosyal yardımlaşma ve dayanışma vakıfları ile bunlara transferi ger-
çekleştiren koordinatör ve finansör kurum olan Başbakanlık Sosyal
Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğünün (SYDGM) çalış-
malarının etkin, hızlı, şeffaf ve hesap verebilir olup olmadığı.
Bu makalenin dayandığı proje ile, “Yerleşim Yeri Gelişmişlik Açığı
Transferi”ni (Settlement Area Development Gap Transfer) hesaplayan ge-
nelleştirilmiş bir formülün geliştirilmesi amaçlanmıştır.
Aşağıda, yoksulluk ilk olarak konu, kapsam, amaç bağlamında ele alın-
makta; ikinci olarak, yoksulluk tanımları ve yoksullukla mücadele stratejileri
tartışılmakta; üçüncü olarak Türkiye’de yoksullukla mücadele uygulamaları
değerlendirilmektedir.
Periyodik pay hesaplamalarında kullanılan mevcut formülün etkinliği
ve yeni formüle yönelik analiz ve değerlendirmelerden sonra, yeni formü-
lün bilimsel notasyonu verilmektedir. Ardalan çalışmaları olarak, Türkiye’de
yoksulluğun özellikleri ana hatlarıyla incelenmektedir. Sonuç kısmında ise
eski ve yeni formüller kısaca değerlendirilmekte ve bu aşamadan sonrası için
ipuçları verilmektedir.
3 Bu konuda ayrıntılı bir çalışma olarak Şengül, (2003) belirtilebilir.
11
İktisat İşletme ve Finans 26 (300) Mart / March 2011
1.1.Yoksullukla mücadelede başlıca stratejiler ve tartışmalar
Aşağıda, yoksullukla mücadelede izlenen yaklaşımlara yönelik yapılan
değerlendirme, bu çalışmada geliştirilen formülasyondan ziyade, birey/hane
bazlı yoksulluk formülünün geliştirilmesi bağlamına daha uygun düşmekte-
dir. Ulusal düzeyde merkezi transferlere dayalı yerleşim yeri bazlı puanlama
formülüne yönelik bir literatür henüz oluşmadığı için, dolaylı da olsa ilgisin-
den dolayı aşağıdaki değerlendirmelere yer verilmiştir.
Birleşmiş Milletler Eylül 2000’de, Birleşmiş Milletler Bin Yıl Deklaras-
yonunu kabul etmiş ve 2015 yılını hedef olarak ilan etmiştir. Bin Yıl He-
deflerinin ilki “Aşırı yoksulluk ve açlığın ortadan kaldırılması” olarak belir-
lenmiştir. Yoksulluğu kısa dönemde hafifletmede, uzun dönemde ise ortadan
kaldırmaya yönelik iki temel stratejiden söz etmek mümkündür: Bretton Wo-
ods kurumlarının öngördüğü yaklaşım daha ziyade kısa vadeli bir perspektife
sahipken, Birleşmiş Milletlerin yaklaşımı uzun dönemli bir vizyona sahiptir.
İnsani gelişmeyi esas alan uzun vadeli strateji, esas olarak Amartya Sen’in
yapabilirlik yaklaşımına (capability approach) dayanmaktadır (Walker ve
Unterhalter, 2007). Bu yaklaşım, kişi başına düşen gelirin yanı sıra eğitim
ve sağlık gibi temel altyapıyı da esas almaktadır. Özetle, daha ziyade Dünya
Bankası ve IMF’nin benimsediği parasalcı (refahçı) yaklaşım, ekonomik re-
fah veya yaşam standardına odaklanır ve geleneksel iktisat yaklaşımına daya-
lıdır. Refahçı olmayan yaklaşım ise temel ihtiyaçlar yaklaşımı ve yapabilirlik
yaklaşımı olarak iki şekilde formüle edilmekte ve daha ziyade BM tarafından
benimsenmektedir (Duclos, 2002; Rodrik, 2002). Yoksulluğun boyutlarını
tespit etmede geliştirilen yaklaşımlar dört grup altında toplanmaktadır: para-
salcı yaklaşım, yapabilirlik yaklaşımı, sosyal dışlanma yaklaşımı ve katılımcı
yaklaşım (Laderchi, Saith ve Stewart, 2003; Eren ve Bahar, 2004; Kabaş 2010).
Bu çalışmada geliştirilen formülasyonda her bir yaklaşımda ifadesini
bulan değişkenlerin kullanılmasına dikkat edilmiştir. Özellikle sosyo-ekono-
mik gelişmişlik endeksi ile İçişleri Bakanlığının geliştirdiği kategorinin ya-
pabilirlik ve sosyal dışlanma bakımından kabul edilebilir göstergeler olduğu
düşünülmektedir. SYDGM uygulamalarının formülde referans alınması ise,
katılımcı yaklaşımı dikkate almayı amaçlamaktadır. Sözkonusu dört yaklaşı-
ma kısaca değinilecek ve analiz birimi, referanslar, karşılaştırılabilirlik, veri
bulunma durumu, ölçme ve değerlendirme bakımından bir değerlendirme ya-
pılacaktır.
Sonuç olarak, parasalcı yaklaşım, parasal gelirin artırılmasını öngörür-
ken; yapabilirlik yaklaşımı, eğitim, sağlık ve beslenme başta olmak üzere
insan kabiliyetlerini geliştiren daha geniş bir alandaki mekanizmaların işletil-
mesini gerektirmektedir. Her iki yaklaşımın da özünde birey temelli olduğu
4 Parasalcı ve yapabilirlik yaklaşımlarının birbirinin eksiğini tamamlayacak şekilde birlikte kullanımını öneren bir
çalışma için bkz. Bourguignon ve Chakravarty (2002).
12
İktisat İşletme ve Finans 26 (300) Mart / March 2011
söylenebilir. Sosyal dışlanma ve katılımcı yaklaşımlarda ise grup özellikleri
ana odağı oluşturmaktadır (Laderchi, Saith ve Stewart, 2003).
Kuşkusuz, yoksullukla mücadelede belirlenen hedeflerin yoksulluk ölçüm
teknikleri bakımından önemli ölçüde belirleyici olacağı açıktır. Bu makale-
de, yoksulluğun yanısıra, eşitsizliği de esas alarak yerleşim yeri bazında bir
transfer (lump sum) hesaplaması amaçlanmaktadır. Bu nedenle, eşitsizlik de
en az yoksulluk kadar önemli hale gelmektedir. Yoksulluktan bağımsız olarak,
bölgeler arasında veya kişiler arasındaki eşitsizlikleri gidermek veya en aza
indirmek kendi başına bir politika amacı olabilmektedir (Giorgi ve Crescenzi,
2001; Foster ve Sen, 1997). Yerleşim yeri itibariyle yapılan sınıflama göreli-
liği esas almakta ve yoksulluk derecesini dolaylı olarak içermektedir. Birim
bazında hesaplanan Foster, Greer ve Thorbecke (FGT) yoksulluk endeksini
çağrıştıran bir hesaplama, burada yerleşim yeri bazında yapılmaktadır.
Yoksul sayısı, önceden belirlenmiş tüketim ihtiyaçlarına ulaşamayan ki-
şileri gösterirken; eşitsizlik yaşam düzeyleri arasındaki orantısızlıkla ilişkili
olup, zenginlerin yoksullara göre ne kadar fazla şeye sahip olduklarını ifade
eder. Tipik olarak, yoksulluk ve eşitsizliğin ölçülmesi, hanehalkının büyüklü-
ğü ve yaşam maliyetindeki farklılıklara göre düzeltilmiş hanehalkı harcama
veya geliri dikkate alınarak yapılır.
Yoksulluk ölçümlerinde ve tanımlarında bazı ölçütlerin referans alınma-
sı gerekmektedir: İlk olarak anlaşılabilir ve kolay tanımlanabilir, sağduyuya
uygun, amaca uygun, teknik olarak güçlü, işlevsel olarak uygulanabilir ve
tekrarlanabilir olması gerekir.
Son olarak, ekonomik büyümeyi yoksulluk bakışaçısından tanımlayan bir
tartışmaya da değinmek gerekir. Yoksul yanlısı büyüme (pro-poor growth) ola-
rak literatüre giren kavramı IMF de desteklemekte ve ülkelerle yaptığı anlaş-
malarda bu noktaya dikkat etmektedir. Yoksul yanlısı büyüme, yoksul kesim
gelirinin yoksul olmayan kesimin gelirine göre daha yüksek oranda artmasını
öngörmektedir. Bu kavramı, yoksulluğu azaltan büyüme olarak tanımlayan
yazarlar da sözkonusudur (Ravallion ve Shaohua, 2003; Dikmen 2004).
Yoksulluk ve yoksunluk birlikte ele alındığında, cari gelir ve yaşam stan-
dartları bakımından bir değerlendirme gerekmektedir. Buna göre hem yaşam
standardı hem de gelir bakımından dezavantajlı durumda bulunan kesim
“yoksulun da yoksulu” olarak nitelenmektedir. Yoksullar eğer yaşam tar-
zı bakımından yoksul olmayıp sadece gelir bakımından yoksulsa veya gelir
bakımından yoksul olmayıp, yaşam tarzı bakımından yoksulsa; bu durumda
yoksunluktan söz edilebilmektedir (Şekil 1.1; Perry, 2002)
13
İktisat İşletme ve Finans 26 (300) Mart / March 2011


Analitik Çerçeve

arı
rtl Sadece gelir yoksulu Yoksul olmayan
a
d %.... %....
n
a
m st
a 2 3
Ya

1 4

Asgari Yosulların en yoksulu
kabul (Hem gelir hem yaam tarzı
edilebilir
bakımından yoksul olanlar) Yaam tarzı yoksulu
yaam
standardı %... %....
eiği

Cari gelir

Düük gelir eiği

ekil 1.1. Yoksulluk ve yoksunluk
Şekil 1.1. Yoksulluk ve yoksunluk


Türkiye, gelişmiş ülkeler arasında yer almadığı için, hâlihazırda Birleş-

miş Milletler Kalkınma Ajansı (UNDP), Türkiye için HPI-2 endeksi hesap-

lamamaktadır. Dolayısıyla, gelişmiş ülkeler için yoksunluk, gelişmekte olan
ülkeler için ise yoksulluk hesaplamaları literatürde ve uygulamada yerleşiklik
kazanmış görünmektedir (Tablo 1.1).

Tablo 1.1. Türkiye’nin yoksulluk görünümü


Dönem Değer
HDI sırası (Bütün ülkeler içinde) 2009 79
Đnsani gelime endeksi 2007 0,806
Beklenen yaam süresi 2007 71,7

Đnsani yoksulluk endeksi (HPI1 sırası) 2007 40

Yetikin okuryazar olmama oranı (15 ya ve üstünün yüzdesi) 19992007 11,3
Sağlıklı suya eriemeyen nüfus oranı 2006 3
Günlük 1,25$'ın altında gelirle yaayan nüfus oranı (%) 20002007 2,7
Günlük 2$'ın altında gelirle yaayan nüfus oranı (%) 20002007 9
Ulusal yoksulluk sınırının altında yaayan nüfus oranı (%) 20002006 27

Uzun dönemli isizlik oranı (%) 2007 3,1

Gini endeksi 19922007 0,38

Sağlıklı yaam beklentisi (yıl) 2007 67
Kaynak: http://hdr.undp.org/en/statistics/data/ (Eriim: 30.04.2010).

14















İktisat İşletme ve Finans 26 (300) Mart / March 2011
Türkiye’de yoksulluğa yönelik çalışmaların nispeten yakın bir tarihi
geçmişe sahiptir. Yapılan çalışmalarda ana tema, dünyadaki yaklaşıma pa-
ralel olarak gıda ve gıda dışı yoksulluk düzeyini tespite yönelik olmaktadır.
Bununla birlikte, politika belirleyicilere ışık tutacak makro ekonomik pers-
pektifle yapılan çalışmalar da hayli dikkat çekicidir (Özcan ve Ayata 2002;
Ozcan ve Ozcan 2003; Özcan 2003; Dayıoğlu, Hoşgör ve Levent 2005;
Braithwaite ve Aran-Kazanci 2008). Yoksullukla ilgili temel veri kaynağı ise
Türkiye İstatistik Kurumu tarafından yapılan saha çalışmalarıdır. TÜİK’in
yanısıra çeşitli uluslararası organizasyonlar adına yapılan çalışmalar da mev-
cuttur. Bu çalışmada yerleşim yeri itibariyle formül geliştirilmesi amaçlandı-
ğı için, yukarıdaki çalışmalara sadece bibliyografya kısmında yer verilmiştir.

2.Türkiye’de yoksullukla mücadelede merkezi yönetimin yeri
Merkezi hükümetin yoksullukla mücadelede çatı kuruluşu Başbakanlık
Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğüdür (SYDGM). Bu ku-
ruluşun yanısıra, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı,
Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu, Özürlüler İdaresi Başkanlığı,
Kızılay, belediyeler, sivil toplum kuruluşları ve uluslararası sivil toplum kuru-
luşları da yoksullukla mücadele alanında faaliyet göstermektedir. SYDGM’nin
yıllık transfer tutarı 1 milyar ABD doları civarındadır (SYDGM, 2009: 75).
Türkiye’nin bu düzeydeki bir geliri yoksullukla mücadelede etkin kullanı-
mını artırma amacıyla SYDGM çeşitli projeler yürütmektedir. Adrese dayalı
nüfus kayıt sistemiyle birçok kamu kurumu üzerinden online sorgulama sis-
temi 2009 yılında yürürlüğe girmiş ve çeşitli ödüller almış potansiyeli yüksek
bir uygulamadır. SYDGM, proje destekleri ile aile (barınma, gıda, yakacak),
eğitim, özel (aşevi, afet), özürlü, sağlık yardımlarından oluşmaktadır.
2.1.Nüfus, yerleşim yeri ve vakıf sayıları: Bölgesel dağılım
Türkiye geleneksel olarak yedi coğrafi bölgede toplanmaktadır. İl ve ilçe-
lerin sosyoekonomik gelişmişlik durumlarına göre oldukça farklı yeni kate-
gorileştirmeler yapılmasına rağmen, coğrafi bölgeleme birçok bakımdan refe-
rans olarak kullanılmaya devam etmektedir. SYDGM’nin vakıflar üzerinden
dağıttığı kaynaklara yönelik değerlendirmelerde coğrafi bölgeleme oldukça
öne çıkmaktadır. Marmara bölgesi nüfusun yüzde 29,4’üne, vakıfların yüz-
de 16,3’üne ve toplam illerin de sayısal olarak yüzde 13,6’sına sahiptir. Batı
Karadeniz, Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgeleri yerleşim yeri başına
en düşük nüfus yoğunluğuna sahip bölgelerdir. Diğer bir deyişle, Marmara ve
Akdeniz bölgeleri il ve ilçe sayısı dikkate alındığında, diğer bölgelere oranla
daha yüksek nüfus yoğunluklarına sahiptir. Her il ve ilçe merkezinde sosyal
yardımlaşma ve dayanışma vakfı bulunduğu için, nüfusla ilişkilendirilmiş il
ve ilçe sayıları önem kazanmaktadır (Tablo 2.1).
15
İktisat İşletme ve Finans 26 (300) Mart / March 2011
Tablo 2.1. Nüfus, yerleşim yeri ve vakıf sayısı: Bölgesel dağılım
Tablo 2.1. Nüfus, Yerleim Yeri ve Vakıf Sayısı: Bölgesel Dağılım
Milyon
Bölge nüfusu Yerleim yeri Yerleim yeri Đl Đl Nüfus baına
Nüfus Nüfus
(milyon kii, (vakıf) sayısı (vakıf) oranı sayısı oranı yerleim yeri
oranı (%) baına il
2008) (adet) (%) (adet) (%) sayısı
 sayısı
Marmara 21,0 29,4 159 16,3 11 13,6 0,5 7,6
Ege 9,4 13,1 132 13,6 8 9,9 0,9 14,1
Akdeniz 9,1 12,7 103 10,6 8 9,9 0,9 11,4
Đç Anadolu 11,5 16,0 176 18,1 13 16,0 1,1 15,4
KaradenizBatı 2,2 3,0 62 6,4 7 8,6 3,2 28,4
KaradenizDoğu 5,3 7,4 133 13,7 11 13,6 2,1 25,1
Doğu Anadolu 6,2 8,6 133 13,7 15 18,5 2,4 21,5
Güneydoğu 6,9 9,7 75 7,7 8 9,9 1,2 10,8
Toplam 71,5 100,0 973 100,0 81 100,0 1,1 13,6
Kaynak: TÜĐK, SYDGM.
Tablo 2.1. Nüfus, Yerleim Yeri ve Vakıf Sayısı: Bölgesel Dağılım
 2.2. Yoksullukla mücadele stratejileri ışığında SYDGM Milyon
Bölge nüfusu Yerleim yeri Yerleim yeri Đl Đl Nüfus baına
uygulamaları Nüfus Nüfus
(milyon kii, (vakıf) sayısı (vakıf) oranı sayısı oranı yerleim yeri
oranı (%) baına il
 Sosyal yardım200la8)ş ma ve dayanışm(aade tv) akıfların(ı%n) gene(la doetl)a ra(k% )g elirlerinin sayısı
 sayısı
taMmarammaraı nı SYDGM21’,0n in akta29r,ı4m ları olu1ş59tu rmaktad1ı6r,.3 Ancak1,1 başt1a3 ,6İ stan0b,5u l ol- 7,6
m Eagke üzere az sayı9d,4a ki yerle13ş,i1m yerind13e2 hibe ve b1a3ğ,6ı şlara d8 ayalı9 ,g9 elirle0,r9 söz- 14,1
TAabklod e2n.2iz. Sosyal Yardımla9m,a1 ve Dayanı1m2a,7 V akıfları Har1c0a3m aları (Yardım1 B0i,l6g i Bankası,8 2 009) 9,9 0,9 11,4
koĐçn Au nsaduo lou lmSağalkık tadı1rS1.o, 5sB yaul gelYi1art6lı,re0ımr i n bEoğyituim1t7 u6, bazGıı dva ak1ı8fl,1a Prdroaje, S13Y DToGp1l6Ma,m0 ’nin1 ,t1r ans- 15,4
fTeKurtaairrn a(TdeeL n)h iziçB3 a.3it0ıh 5t.1i8y0a ç1 224d,.26u 9y3.u10r2m a2y533,a0.9 c85a k1 8d3ü.73z5e.68y25 0d e3 6o7l.5a6b9.0il0m06 ,4e2 k00t.e64d7i.3r8.9 7 S 8Y80D.280G,46.5 M06 ’ni3n,2 veri 28,4
tOaKrbaanar (an%dıe) nniız Dooluğuş 0t,u38r du5ğ,3u 1Y4,1a7r dım7,40 ,B03i lgi Ba210n3,83k7 ası (Y4B1,7B61 3), 7s iste22m,810i1 s özk113o0,06n, 0u0s u 2v,1a kıf- 25,1
Doğu Anadolu 6,2 8,6 133 13,7 15 18,5 2,4 21,5
l aGrüınne yvdoeğrui tabanına6 ,9i şledikle9r,7i yardımla75r ının kayıt7l,a7r ını gös8 term9e,9k tedir1., 2Y ok- 10,8
Toplam 71,5 100,0 973 100,0 81 100,0 1,1 13,6
s ulluğu kısa vadede hafifletmeye yönelik harcamaların (sağlık, sosyal, gıda)
Kaynak: TÜĐK, SYDGM.

YBB’deki oranı yüzde 56 iken; eğitim, proje ve yatırımların payı yüzde 44

civarındadır. Bu çerçevede, Türkiye’deki yaklaşımın hem kısa vadeli ve uzun


v adeli perspektifleri birlikte uygulamaya geçirdiği söylenebilir (Tablo 2.2).


Tab lo 2.2. Sosyal yardımlaşma ve dayanışma vakıfları harcamaları

( Yardım Bilgi Bankası, 2009)
Tablo 2.2. Sosyal Yardımlama ve Dayanıma Vakıfları Harcamaları (Yardım Bilgi Bankası, 2009)

Sağlık Sosyal Yatırım Eğitim Gıda Proje Toplam
Tutar (TL) 3.305.180 124.693.102 253.985 183.735.850 367.569.000 200.647.389 880.204.506
Oran (%) 0,38 14,17 0,03 20,87 41,76 22,80 100,00

SYDGM, vakıflara parasal transferleri aylık periyodik pay tahsisatıyla

y apmaktadır. Vakıfların, kasa-banka mevcutlarının aylık periyodik hak edişle-

r inin üç katını bulması veya finansal raporlarını SYDGM’ye zamanında sun-

mamaları durumlarında ilgili ay için periyodik pay transferleri yapılmamak-

t a dır. Yapılmayan periyodik pay transferi, ilgili vakfın müktesebi olmaktan
ç ıkmaktadır. Bu nedenle, bir yıl içinde vakıfların hak ettikleri tutarlar ile fiilen
y apılan aktarımlar arasındaki farkın düzeyi, sözkonusu vakfın performansı

için iyi bir göstergedir. SYDGM aktarımlarından başkaca gelirleri bulunan va-

kıflar için elbette performans göstergesi olarak farklı kriterlerin geliştirilmesi

g erekmektedir. 2009 yılında vakıflara transfer edilen toplam içinde p1e riyodik

16

1
İktisat İşletme ve Finans 26 (300) Mart / March 2011
pay oranı yüzde 28,1 oranındadır. Hesaplanan transfer tutarının ancak yüzde
70’i transfer edildiği için, bu oran nispi olarak düşük çıkmaktadır. Transfer
edilmeyen periyodik nakit, vakıf başvuruları doğrultusunda farklı kalemler-
de transfer edilmektedir. Eğitim ve aile destek ödemeleri, vakıflarca yapılan
transferlerde diğer iki ana başlıca ödeme kalemini oluşturmaktadır (SYDGM,
2009: 75).
3.Periyodik pay aktarımı
Periyodik pay aktarımı, SYDGM’nin SYD Vakıflarına aylık bazda trans-
fer ettiği ve “vatandaşların bürokratik süreçlere takılmadan hızlı bir şekilde”
yararlanabildiği bir kaynaktır. Türkiye’de SYDGM muhtaç durumdaki çeşitli
toplum kesimlerine yönelik sosyal yardım politikalarını tanzim etmenin ya-
nısıra, insan kaynaklarının kapasitesini geliştirecek örgün eğitim ve sağlık ile
yaygın ve mesleki eğitim sertifika programları gibi uygulamalara da önemli
miktarda kaynak aktarımında bulunmaktadır.
SYDGM bu kaynağı aylık olarak vakıflara aktarmakta, vakıflar da yok-
sulluk müracaatları doğrultusunda ihtiyaç sahiplerine ödemede bulunmak-
tadır. İhtiyaç sahiplerine yapılan ödemeye esas teşkil edecek formülasyon,
periyodik pay hesabına esas teşkil edecek formülasyondan sonra uygulanacak
birey veya hane odaklı bir düzenlemedir.
Son yıllardaki sağlık reformu, sosyal güvenlik reformu ile sosyal yar-
dım uygulamaları, sosyal devlet anlayışının temel dayanakları olarak somut-
laşmaktadır. Sosyal yardım uygulamalarının dayandığı formülasyonda yıllar
içinde güncellemeler yapılmış; ancak formülün yeni bir anlayışla, daha geniş
bir çerçevede daha şeffaf, hesap verebilir, denetlenebilir, nesnel, en iyi uygu-
lamalar arasında olmaya aday, ulusal ve uluslararası düzeyde açıklama gücü
yüksek olacak bir yaklaşımla yeniden düzenlenmesi gereği ortaya çıkmıştır.
Türkiye’deki başta kentleşmeden ekonomik gelişme odaklarından kaynakla-
nan nüfus hareketleri, adrese dayalı nüfus kayıt sistemi ve kayıtdışı ekono-
mideki gelişmeler nedeniyle, birçok yerleşim yeri periyodik paylarında artış
talep etmekte, bir kısım vakıflar ise kendilerine tahsis edilen payın çok azını
transfer etmektedir. Gözleme dayalı tespitler, başvurular ve mevcut formülde
referans alınan değişkenlere yönelik değerlendirmeler ile yeni değişkenlerin
dikkate alınması yönündeki kanaatler periyodik pay formülünün güncellen-
mesini gerekli kılmıştır.
Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü’nün Teşkilat ve
Görevleri Hakkındaki 5263 Sayılı Kanun uyarınca SYDGM, (i)Yoksulluk ve
sosyal yardım konularında araştırma ve eğitim faaliyetleri yapmak, yaptırmak
ve bu konuda çalışmalar yapan kurum ve kuruluşlarla işbirliği ve ortak çalış-
malar yapmak, (ii) Üniversite ve benzeri akademik kuruluşlarla işbirliği için-
de sosyal yardımlaşma ve dayanışma ile ilgili bilgi ortamları oluşturmak, bu
17
İktisat İşletme ve Finans 26 (300) Mart / March 2011
kuruluşlarla ortak çalışmalar yapmak ile yetkili kılınmıştır. SYDGM de kuru-
luş kanunundan aldığı yetkiyle, bu çalışmanın dayandığı proje de dâhil olmak
üzere, uygulamalarını birçok projeye dayalı olarak rasyonalize etmektedir.
3.1.Mevcut formülün yapısı ve yeni formül ihtiyacı
Eski periyodik pay formülünde iki değişken dikkate alınmıştır: toplam
nüfus ve il gelirinin Türkiye milli geliri içindeki payı. TÜİK ve DPT her iki
gösterge konusundaki kaygıları nedeniyle sürekli olarak metodolojiyi iyileş-
tirme çabası içindedir. Nitekim adrese dayalı nüfus kayıt sistemi, yerleşim
yerleri itibariyle nüfusta önemli dalgalanmalara işaret etmektedir. Aynı şekil-
de, TÜİK 2010’un ilk çeyreğinde il bazında milli gelir rakamlarını açıklama-
yı planlamaktadır. Dolayısıyla, mevcut periyodik pay formülünün dayandığı
her iki gösterge de ciddi bir gözden geçirmeye ihtiyaç duymaktadır.
Türkiye’de yerleşim birimlerinin gelişmişlik düzeylerinin tespitinde
merkezi hükümet farklı ölçütler kullanabilmektedir. Milli Eğitim Bakanlığı,
İçişleri Bakanlığı, Devlet Planlama Teşkilatı, Türkiye İstatistik Kurumu ve
Hazine Müsteşarlığı kendi öncelikleri doğrultusunda birbiriyle büyük ölçüde
örtüşen; ancak önemli farklılıklar da gösterebilen ölçütler kümesi geliştirebil-
mekte ve buna göre bir sıralama yapabilmektedir.
Periyodik pay aktarım formülünün geliştirilmesinde yukarıda sayılan ku-
rumların ölçütleri analiz edilmiş ve bileşik yeni bir formül geliştirilmiştir.
Bu yeni formülün temel özelliği hesap verebilir, şeffaf, anlaşılması kolay,
güncellenebilir bir yapıda olmasıdır. İl ve ilçe düzeyinde yapılan istatistikî
bir değişken seti elde edilmiştir. İstatistikî analizler makalenin sonunda bir
bölüm olarak verilmiştir.
Yerleşim yerlerine transfer edilecek periyodik tutarlar hesaplanırken,
mevcut formüldeki sözkonusu iki değişken formülde ayrı ayrı ağırlıklandı-
rılmayıp birbiriyle ilişkilendirilmiş ve daha sonra da, coğrafi ayırıma göre
(Doğu ve Güneydoğu vakıfları için yüzde 50 daha yüksek) bir hesaplama ya-
pılmıştır. Ne var ki, bu formüle göre yapılan hesaplamalarda bugün hesaplan-
makta olan tutarlara ulaşmak vakıfların bazıları için mümkün olamamaktadır.
Uygulanmakta olan formülde il gelirleri düzeylerine göre 10 farklı kategoride
derlenmiştir. Dolayısıyla, gerçekte birbirinden farklı gelir düzeylerine sahip
bazı illerin aynı kategoride değerlendirilmesi bu kategorileştirme nedeniyle
sözkonusu olmuştur. Yerleşim yerinin Türkiye milli geliri içindeki payı kate-
gorilere ayrılırken, kişi başına düşen milli gelir dikkate alınmamış, o yerleşim
yerinin toplam hâsılat düzeyi esas alınmıştır. Bu nedenle, örneğin İstanbul
Adalar’a ilişkin milli gelir kategorisi 10 iken, İstanbul Gaziosmanpaşa’ya ait
kategori değeri 5’tir. Aynı şekilde Hakkâri Çukurca’ya ait kategori 10 iken,
Kocaeli Kandıra’ya ait kategori 10’dur. Bu da, kişi başına düşen milli gelir
bakımından birbirinden hayli farklı sosyoekonomik gelişmişlik düzeylerine
18