Siyasal Sistemler-Siyasal at ma Ve Uzla ma

142 Pages·2007·1.05 MB·Turkish

Esra-www.cepforum.com
Ahmet Taner Kışlalı
Siyasal Sistemler
Siyasal Uzlaşma ve Çatışma
Ahmet Taner Kışlalı, 1939 yılında Zile'de doğdu. Kabataş Lisesi'nden sonra AÜ SBF'yi bitirdi. Paris
Üniversitesi'nde Anayasa Hukuku ve Siyaset Bilimi dalında doktora yaptı. 1972 yılında doçent oldu.
1977'de CHP listesinden İzmir milletvekili seçildi. 1978'de Bülent Ecevit hükümetinde Kültür Bakanı
olarak yer aldı. 12 Eylül sonrasında üniversiteye dönerek 1988'de profesörlüğe yükseldi. Uzun süre
AÜ İletişim Fakültesi'nde Siyaset Bilimi dersleri veren Kışlalı, Nokta dergisinde ve Cumhuriyet
gazetesinde köşe yazıları yazdı. Ahmet Taner Kışlalı 12.10.1999'da bombalı bir suikast sonucu
öldürüldü.
Kışlalının eserleri:
· Forces Politiques dans la Turquie Moderne (AÜ SBF Yayınları, 1968)
· Öğrenci Ayaklanmaları (Bilgi Yayınevi, 1974)
· Siyaset Bilimi (İmge Kitabevi Yayınları, 1994 -3 baskı, 1995, 1997, 1999, 2000)
· Kemalizm Laiklik ve Demokrasi (İmge Kitabevi Yayınları, 1994 -3 baskı, 1995, 1997, 1999, 2000)
· Atatürk'e Saldırmanın Dayanılmaz Hafifliği (İmge Kitabevi Yayınları, 1.-4. baskı: 1993, 5.-8. baskı:
1994, Gözden Geçirilmiş 9. baskı 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2000)
· Seçimsiz Demokrasi (Çağdaş Yayınları, 1995)
· Bir Türkün Ölümü (Ümit Yayıncılık, 1997)
· Ben Demokrat Değilim (İmge Kitabevi Yayınları, 1999 -2 baskı, 2000 -2 baskı)
İmge Kitabevi
Yayıncılık Paz. San. ve Tic. Ltd. Şti.
Konur Sok. No: 3 Kızılay 06650 Ankara
Tel: [phone]
Faks (312) 425 29 87
İnternet:www.imgekitabevi.com
E-posta:[email protected]
2
İçindekiler
Birinci Baskıya Önsöz
BİRİNCİ BÖLÜM: SİYASAL ÇATIŞMA
BİRİNCİ KISIM: SİYASAL ÇATIŞMADA ARAÇLAR
1. Şiddete Dayalı Olmayan Araçlar
a)Para
b)Sayı ve Örgüt
c)Kitle İletişim Araçları
2. Şiddete Dayalı Araçlar ve Yöntemler
a)Toplumsal Güçlerin Kullandığı Şiddet
b)Siyasal İktidarın Kullandığı Şiddet
c)Şiddetin Piskolojisi
ç)Terörizmin Sosyolojisi
İKİNCİ KISIM: İNANÇ SİSTEMLERİ VE SİYASAL ÇATIŞMA
1. Din ve Siyaset
a)Hıristiyanlık
b)Müslümanlık
c)Laiklik
2. Çağdaş İdeolojiler
a)Liberalizm
b)Sosyalizm ve Komünizm
c)Demokratik Sol - Sosyal Demokrasi
ç)Tutuculuk ve Faşizm
d)Milliyetçilik
e)Kemalizm
ÜÇÜNCÜ KISIM: SİYASAL DEĞİŞME VE DEVRİM
1. Etkenler ve Öncüler
a)Değişmede Belirleyici Etkenler
b)Toplumsal Sınıflar ve Seçkinler
c)İktidarın El Değiştirmesi
2. Devrim Sosyolojisi
a)Devrimci Düşünce ve Eylem
b)Devrim ve Karşı-Devrim
İKİNCİ BÖLÜM: SİYASAL UZLAŞMA
BİRİNCİ KISIM: KAMUOYU VE PROPAGANDA
1. Kamuoyunun Oluşumu
a)Araçlar ve Aracılar
b)Süreçler ve Propaganda
2. Farklı Toplumlarda Kamuoyu ve Propaganda
a)Çoğulcu Sistemlerde Kamuoyu
b)Tekilci Sistemlerde Kamuoyu
c)Geri Kalmış Ülkelerde Kamuoyu
İKİNCİ KISIM: SİYASAL KATILMA VE SEÇİMLER
1. Siyasal Katılma
a)Katılmanın İşlevi, Biçimi ve Düzeyi
b)Katılmayı Belirleyen Etkenler
2. Seçim Sosyolojisi
a)Oy Vermede Rol Oynayan Etkenler
3
b)Seçme ve Seçilme Eşitliğini Bozan Nedenler
ÜÇÜNCÜ KISIM: SİYASAL SİSTEMLER
1. Çoğulcu Sistemler
a)Demokrasi Kuramı
b)Siyasal Demokrasi
c)Sosyal Demokrasi
2. Tekilci Sistemler
a)Diktatörlük Kuramı
b)Marksist Rejimler
c)Faşist Rejimler
3. Geri Kalmış Ülke Sistemleri
a)Geri Kalmışlığın Nedenleri ve Özellikleri
b)Azgelişmiş Demokrasiler
c)Tek Partili Rejimler
ç)Askeri Diktatörlükler
Seçilmiş Kaynakça
4
Öğrencilerime...
A. T. K.
Birinci Baskıya Önsöz
Bu kitap, giriş niteliğindeki Siyaset Bilimi kitabımın bir anlamda devamını oluşturuyor. Birinci kitapta,
siyasal yaşamı oluşturan öğeler ele alınmıştı. Burada ise söz konusu olan, doğrudan siyasal yaşamın
kendisi.
Her siyasal sistem, aynı zamanda çatışmayı ve uzlaşmayı içerir. Açık ya da kapalı, yumuşak ya da
sert, çatışmanın olmadığı yerde uzlaşmadan söz edilemez. Her uzlaşma mutlaka bir çatışmanın ürünü
olduğu gibi; her çatışma da, çok katı ve acımasız bir görünüm altında olsa bile, mutlaka gelecekteki
uzlaşmanın tohumlarını taşır. En katı baskı rejimleri bile, belirli bir "enaz" (asgari) düzeyde uzlaşmaya
dayanırlar. Toplumsal güçler arasında hiçbir uzlaşmanın olmadığı yerde, siyasal sistem de olmaz.
Kitabın, "siyasal çatışma"nın çözümlemesine ayrılan birinci bölümünde, sırasıyla, siyasal çatışmada
araçlar, çalışmada rol oynayan inanç sistemleri, siyasal değişme ve devrim olgusu ele alınıyor.
"Siyaset Bilimi" kitabımın ilk baskısında da bu başlıklar vardı. Ama bu kez birçok konu -Türk siyasal
yaşamındaki gereksinmeler nedeniyle- genişletilirken, yeni alt başlıklar da eklendi: Laiklik, sosyal
demokrasi, Kemalizm gibi... Hıristiyanlık, Müslümanlık, liberalizm, sosyalizm ve milliyetçilikle ilgili
bölümlere -geniş sayılabilecek- ekler yapıldı. Bu arada "Türk milliyetçiliğinin kökenleri" ne de özellikle
eğilmek gereği doğdu, "iktidarın el değiştirme" süreci, "Siyasal Değişme ve Devrim" kısmına, ayrı bir
alt başlıkla eklendi. Bu arada, "ihtilal, reform ve devrim" kavramlarına netlik getirilmeye çalışıldı.
" Siyasal Uzlaşma" başlığını taşıyan ikinci bölüm; kamuoyu ve propaganda, siyasal katılma ve
seçimler gibi konulara eğildikten sonra, kitabın da amacı olan bir sentezle sonuçlanıyor: "Siyasal
Sistemler." Daha önce ele alınan konuların hepsi, bir anlamda bu sentezin hazırlığı da sayılabilir.
Doğu Avrupa'da Marksist rejimlerin geçirmekte oldukları köklü değişimler başta olmak üzere, dış ve iç
siyasetin ortaya çıkardığı yeni gereksinmelerle, bu bölümü de, neredeyse yeni baştan ele almak gereği
doğdu. "Geri Kalmış Ülke Sistemleri" genel başlığı altında, bu kez "Askeri Diktatörlükler" de ayrıca yer
aldı.
H er kitap, uzun süren bir oluşumun ürünüdür. Ailemden, öğrencilerime, beni özendiren
meslektaşlarımdan, çalışmalarımın tanıtılmasına ve duyurulmasına yardımcı olan basın mensubu
dostlarıma kadar, bu oluşuma katkıda bulunan herkese, yürekten teşekkür ederim. Kitaptaki
eksikliklerin giderilmesine katkıda bulunacağına inandığım eleştiriler ise, kuşkusuz ki beni çok
sevindirecektir.
Ahmet Taner KIŞLALI
Ankara, 10 Şubat 1991
5
BİRİNCİ BÖLÜM
Siyasal Çatışma
Siyasal uzlaşma, ancak belirli bir savaşımın, çatışmanın sonunda ortaya çıkar. Uzlaşmayı belirleyen
öğe, güçler arasındaki dengedir. O dengenin oluşumuna olanak veren siyasal çatışma ise, tarafların
ellerindeki savaşım araçlarını incelemeden anlaşılamaz. Ama kullanılan araçlar ve yöntemler ne olursa
olsun, her siyasal çatışma, aynı zamanda inanç sistemleri arasındaki bir çatışmayı da içerir. Siyasal
değişme ise, siyasal çatışmayı izleyen bir süreçtir. Değişmenin belirli bir aşamasında da, devrim
olgusuyla karşılaşılır.
6
BİRİNCİ KISIM
Siyasal Çatışmada Araçlar
Siyasal çatışmada kullanılan araçları, şiddete dayalı olanlar ve şiddete dayalı olmayanlar biçiminde
ikiye ayırarak inceleyebiliriz. Para, sayı ve örgüt, kitle iletişim araçları ikinci gruba girerler. Siyasal
çatışmada amacına ulaşmak için yumruktan, sopadan başlayarak en gelişmiş silahları ve en gelişmiş
şiddet yöntemlerini kullanmaya insanların niçin başvurduklarını incelemek ne kadar ilginçse, şiddet
yolunun sonuçlarına eğilmek de o ölçüde önemlidir. Bu vesileyle, siyasal yaşamdaki araç-amaç
ilişkisine de değinmiş olacağız.
1. ŞİDDETE DAYALI OLMAYAN ARAÇLAR
Çoğulcu demokrasinin, sermaye ile emek arasındaki dengeyi hedeflediğini, iki tarafa eşit katılma
olanakları sağladığı ölçüde sağlıklı işleyebileceğini öne sürenler vardır. Bu savaşımda para işverenin,
sayı ve örgüt ise işçinin gücünü oluşturur. Kitle iletişim araçlarına ise, işçi ve işveren dahil, tüm toplum
kesimlerinin gereksinmesi bulunur. Özellikle demokratik rejimlerde, farklı çıkar ve görüşlerin ağırlık
kazanmasında, siyasal kararları etkilemesinde, kitle iletişim araçlarının önemi büyüktür.
a) Para
1848'lerin Fransasında Lamennais şöyle haykırıyordu: "Konuşabilmek hakkını kullanabilmek için
altın gerekiyor, hem de çok altın. Biz ise yeterince varlıklı değiliz. Yoksullara susmak düşüyor.!" O
dönemde, düşünceleri yaymanın hemen tek yolu yazılı basındı. Gazete çıkarmak ve çıkan gazeteyi
yaşatabilmek için gerekli parasal kaynaklara sahip olmayanlar açısından, düşüncelerini
savunabilmenin zorluğu bu cümlelere yansımıştı.
Paranın siyasal çatışmadaki önemi yadsınamaz. Para, kitle iletişim araçlarını etkilemenin ya da
onları doğrudan ele geçirmenin yolu olduğu gibi, ülkeyi yönetenleri ve o yönetenleri seçenleri
doğrudan etkilemenin de olanaklarını sağlar.
P aranın sadece, ticaretin ve sanayinin egemen olduğu çağdaş toplumlarda siyasal yaşamı
etkilediğini sanmak aldatıcıdır. Kapitalizmden önceki dönemlere gidildiğinde de, servet sahiplerinin
siyasal ağırlıklarının fazlalığı açıktır. Ama derebeylik döneminde, topraksoylular servetin önemini
açıktan vurgulamaktan, onu ön plana çıkarmaktan hoşlanmıyorlardı. Silahı, iyi dövüşmeyi, silahlı
güçlere sahip olmayı, siyasal güç kazanma açısından daha önemli sayıyorlardı. Oysa yeterli serveti
bulunmayanların kaleleri, şövalyeleri, dolayısıyla da siyasal etkileri olamazdı.
Ticaret ve sanayinin ekonomiye egemen olmasıyla birlikte, servete açıktan verilen önem de arttı.
Para ön plana çıkmaya başladı. Zamanla, parası olanlar kendi görüş ve çıkarlarını savunanların
adaylığını destekleyip, onların seçim masraflarını karşıladılar. Seçilmiş olanları, servetin sağladığı
olanaklarla etkilemeye çalıştılar. Kamu bürokrasisindeki işlerini gördürmek için benzer yollar
kullandılar. Kitle iletişim araçlarını kullanarak halka da etki yapmayı istediler. Hatta kendi görüşlerine
uymayan hükümetler işbaşına geldiğinde, hükümetleri ekonomik açıdan güç duruma düşürecek,
başarısız gibi gösterecek yolları denediler.
T ürkiye'nin en geri kalmış bölgelerinde, eski toplumsal yapının henüz tamamen çözülmediği
ortamlarda, büyük toprak sahiplerinin siyasal etkileri çarpıcıdır. Servete ek olarak, kuşaklar boyu süren
servetin sağladığı saygınlık, onlara büyük bir siyasal ağırlık kazandırmıştır. Çağdaş toplumlarda
seçmen davranışları genellikle istikrarlı olduğu halde, "ağa"nın parti değiştirmesiyle birlikte oyların
yönünün büyük ölçüde değiştiği bölgeler, giderek azalmakla birlikte vardır.
Para, etkisini, basit seçmenden başlayarak en yüksek karar sahiplerine kadar gösterebilir. Servet
sahipleri, gazetelere yalnızca ürünlerini satmak için reklam vermezler. Gün olur, kendi düşüncelerini
satmak için de reklam verirler. Hatta gazete sayfalarını kiralayarak, paralı ilanlar yoluyla hükümete bile
savaş açabilirler. Amerikan geleneği olan bu yöntemin örnekleri, 1979 yılı ilkbaharında kendi
toplumumuzda bile görülmüştür.
Para silahı, belirli partilere veya belirli siyaset adamlarına destek sağlamak için de kullanılabilir. Parti
kurmak, tüm yurda yayılan bir örgüt oluşturmak, pahalı seçim kampanyalarını yürütmek için ciddi
parasal kaynaklara gerek vardır. Kişiler ya da çıkar grupları, para yardımı yaparken elbette ki kendi
çıkarlarına göre hareket ederler. Bu nedenle de, servet ve sermaye sahibi kişilerin görüşlerine yakın
7
olan partiler kolaylıkla parasal destek sağlayabilirken, sol eğilimli partiler üyelerinin ödentileri
sayesinde bu eksikliklerini gidermeye çalışırlar.
Para yardımını yapanın, sonunda bunun karşılığını istememesi beklenemez. Bunun bir adım
ötesi ise, kişisel rüşvete girer, isteğe uygun bir kararın çıkması için verilecek rüşvet herhangi bir kamu
görevlisine olabildiği gibi, bir milletvekili ya da bakana da olabilir. Bakanlara kadar uzanan skandallara
yalnız geri kalmış ülkelerde değil, köklü demokratik geleneklere sahip, gelişmiş ülkelerde de
rastlanabilmektedir. Kapalı baskı rejimlerinde ise, bu tür rüşvet olaylarının gizli kalması daha kolay
olduğu için, daha sıklıkla başvurulması olasılığı yüksektir.
Y asama organındaki çok önemli bir oylamayı etkilemek, bir hükümeti düşürmek, ya da başka
eğilimlerde bir hükümet oluşumunu kolaylaştırmak için de para doğrudan bir silah olarak kullanılabilir.
Oylamaya katılmayacak veya partisinden istifa ederek başka bir partiye geçecek milletvekilinin çok
şeyi değiştirebileceği ortamlar vardır.
Marksistlerin önemli bir kısmı, para kimde ise siyasal iktidarın da onda olacağı görüşündedir. Bu
nedenle de, kapitalist bir sistem içinde gerçek bir demokrasinin var olamayacağı inancını savunurlar.
Kapitalist kuramcılar ise, paranın siyasal etkisini doğal ve hatta sağlıklı saymak eğilimindedirler.
Çalışkan ve yetenekli olan herkes para kazanabilir ve siyasal yaşamda etkili olabilir. En akıllı, en
çalışkan, en yeteneklilerin bu yoldan etkisinin artması ise toplumun yararınadır. Serbest rekabete
dayalı düzenin erdemleri elbette ki siyasete de yansıyacaktır.
Para silahını dengeleyecek diğer araçları hemen sonra göreceğiz. Ama servet sahibi olmanın akıl,
bilgi, yetenek ve çalışkanlığa bağlı bulunduğu görüşünün gerçekleri her zaman yansıtmadığını
vurgulamak gerekir. Kapitalizmin oluşum dönemi için geçerli olabilecek bu sav, giderek koşullara ters
düşmüştür. Babalarından servet devralanlarla, işe sıfırdan başlayanlar arasında da bir serbest
rekabetin var olamayacağı anlaşılmıştır.
b) Sayı ve Örgüt
Nasıl ki para; servet sahiplerinin, işveren kesimlerinin siyasal mücadeledeki en önemli silahı ise,
sayı ve örgüt de işçilerin ve onun da ötesinde geniş halk kitlelerinin gücünü oluşturur. Serveti olan her
kişi, tek başına bile siyasal yaşamda etkili olabilir. Ama ücretli ya da dar gelirli toplum kesimlerinin
siyasal yaşamda ağırlık taşıyabilmeleri, sayılarına ve örgütlenme düzeylerine bağlıdır. Teker teker
hiçbir ağırlık taşımayan bu kişiler, kalabalık örgütler oluşturduklarında siyasal kararları etkileyebilirler.
Hatta kendilerinden yana siyasal iktidarların ortaya çıkmasını sağlayabilirler.
Çoğulcu bir demokraside para işveren için ne ise, örgüt de işçi için odur. Sağlıklı bir güç dengesinin
oluşabilmesi, iki tarafın da elindeki mücadele aracını eşit koşullarda kullanmasına bağlıdır. Paranın
siyasal amaçla kullanılmasına kapıları açarken, örgütlenmeye sınırlar getirirseniz, denge bozulur.
Servet sahipleri siyasal yaşamda ağır basmaya başlarlar. Çıkarlarını ve görüşlerini yeterince
savunamayan toplum kesimleri ise bunalıma itilmiş olur. Toplum çalkantılara gebe hale gelir.
V arlıklı toplum kesimlerinin oluşturdukları kadro partileri, az sayıda üyeden oluşan komitelere
dayanıyordu. Çünkü birkaç topraksoylu ya da kentsoylunun bir araya gelmesiyle, partinin masraflarını
karşılamak olanaklıydı. Oysa benzeri bir olanağı kendilerinden yana partilere sağlayabilmeleri için,
onbinlerce dar gelirlinin küçük ödentilerinin üst üste konması gerekiyordu.
S endikalar ve kitle partileri, emekçi ve dar gelirli kitlelerin siyasal yaşamdaki ağırlıklarının
artmasında iki önemli aşamayı oluşturmuştur. Grev ve toplu sözleşme hakkı sendikaların, oy hakkının
genişlemesi ise, kitle partilerinin gücünü arttırmıştır. Sendikaların ve benzeri meslek örgütlerinin
partilerle doğrudan ilişki kurmalarıyla da, para gücünün karşısına bir sayı ve örgüt gücü çıkmıştır.
Çoğulcu demokrasiler işte bu dengenin üzerinde durabilmektedirler. Özgürlükler bu denge ölçüsünde
gerçeklik kazanabilmektedir.
8
S ayı ve örgüt gücü, savaş teknolojisinin çok geri olduğu, teke tek çarpışmanın savaşların
sonucunun belirlenmesinde baş rolü oynadığı dönemlerde, uluslararası siyaset alanında çok
önemliydi. Ama kitlelerin asker olarak önem taşıdığı o dönemlerde, sayısal çokluk iç siyasette fazla bir
ağırlığa sahip değildi. Siyasal çatışma, hemen yalnızca seçkinler arasında oynanan bir oyun gibiydi.
Zamanla savaş teknolojisi geliştikçe sayının dış siyasetteki önemi azalırken, tersine iç siyasetteki
önemi arttı. Tüm yurttaşlara eşit oy hakkının tanınmasıyla da, bu önem doruk noktasına vardı.
Bir görüşe göre; her bireyin tek oya sahip olduğunu bir siyasal rejimde, sayı gücü para gücünden
daha büyük ağırlığa sahip olmaktadır. Sağcı hükümetler bile, iktidarlarını koruyabilmek için geniş halk
kitlelerinin istem ve eğilimlerine öncelik tanımak zorundadır. Karşıt görüş ise, halkı etkileyecek kitle
iletişim araçlarının para sahiplerinin denetiminde olduğunu, bu nedenle de oyların onların çıkarları
doğrultusunda yönlendirileceğini savunmaktadır
.
Geniş halk kitlelerinin yeterince bilinçli ve örgütlü olmadıkları ortamlarda, para gücünün siyasal
çatışmada belirleyici olması beklenebilir. Ancak, sendika, kooperatif, dernek ve nihayet siyasal partiler
aracılığıyla örgütlenmiş, küçük ödentilerin biraraya gelmesiyle belirli bir parasal güç oluşturmuş kitleler
söz konusu olduğunda durum farklıdır. Sayısal çokluk, ancak bilinçli ve örgütlü olduğunda toplumsal
ve siyasal bir güce dönüşür. Yoksa, örneğin tek işveren karşısında tek işçinin, tek tüccar karşısında
tek küçük çiftçinin hiçbir ağırlığı olamaz. Siyasal çatışmanın yalnızca seçkinler arasında geçtiği
dönemlerde, bilinçsiz kalabalıkların zaman zaman kendiliğinden oluşan ayaklanmaları bile, onlar
lehine hemen hiçbir şeyi değiştirmemiştir.
Sayı mı yoksa örgüt mü daha önemlidir? Bu soruyu, örgütsüz çokluğa karşı örgütlü azlığın daha
etkili olacağı biçiminde yanıtlayabiliriz. Bunda birincinin bilinçsiz, ikincinin bilinçli olmasının da rolü
büyüktür.
G ünümüz toplumlarında, kitleler örgütlendikçe varlıklı toplum kesimleri de örgütlenmek gereğini
duymaktadır. Örgütlenenin siyasal yaşamda daha etkili olduğunun görünmesi, örgütlenmemiş toplum
kesimlerini de örgütlenmeye zorlamaktadır. Siyasal çatışma, artık örgütlerarası bir çatışmadır.
c) Kitle iletişim Araçları
Demokratik olsun olmasın, bir rejimde etkili olmak isteyen siyasal güçler açısından, kitle iletişim
araçları her zaman büyük önem taşır. Çoğulcu bir demokraside, halkın genel çıkarlarının ekonomik
gücü elinde bulunduran azınlığın özel çıkarlarına feda edilmemesi, kitle iletişim araçları üzerinde
ikincilerin doğrudan ya da dolaylı bir denetim tekeline sahip bulunmamasına bağlıdır. Paranın sayıya,
ya da başka bir deyişle sermayenin emeğe egemen olmaması, kitle iletişim araçlarının konumuna
bağlıdır.
D üşünce özgürlüğü, düşüncelerini yayabilme olanakları bulunmadığı zaman fazla bir anlam
taşımaz. Siyasal güçlerin, kitlelere ulaşabilmek, kendilerine yandaş bulabilmek için kullanabilecekleri
araçların sayısı, günümüzde üçtür: Yazılı, sözlü ve görüntülü basın; yani gazeteler, radyo ve
televizyon. Örneğin büyük açıkhava toplantıları, daha önceden bunlar aracılığıyla ortam
hazırlanmadıkça ve daha sonra gene bunlar aracılığıyla değerlendirilmedikçe fazla bir anlam
taşımayabilir. Yapsalar bile, etkileri geçici olur.
K apalı baskı rejimlerini bir kenara bırakırsak; çoğulcu bir demokrasi, yalnız birbirinden farklı
partilerin bulunmasını değil, kitle iletişim araçlarının da birbirinden farklı ellerde olmasını gerektirir.
Çoğulculuk, kamuoyunu oluşturacak araçların da çoğulcu olmasını gerekli kılar. Bunlar üzerinde
devletin tekeli olduğunda açık bir baskı rejimi söz konusu iken, özel kişilerin tekeli oluştuğunda örtülü,
dolaylı bir baskı rejimi akla gelebilir. Demokrasi sadece görünüşte kalır. Yeni düşüncelerin yayılması,
yeni toplumsal güçlerin siyasal yaşamda ağırlığını duyurması zorlaşır.
Demokratik bir toplumda her isteyen gazete çıkarabilir. Ama gelişen teknolojinin gerekleri başta
olmak üzere, birçok koşul, böyle bir girişimi her geçen gün daha pahalı kılmaktadır. Georges
Burdeau'nun da dediği gibi; "Sermayesi olanlar düşünceleri seçebilirler, ama düşünceler sermaye
bulamazlar." Dar gelirli toplum kesimleri, biraraya gelerek belirli bir sermaye oluştursalar bile sorun
çözülmüş sayılmaz. Çünkü günümüzde bir gazetenin satış fiyatı, onun maliyet fiyatının çok altındadır.
Demokratik ülkelerde gazeteler özellikle özel ilanlar ve reklamlar sayesinde yaşar ve kazanç sağlarlar.
9
O reklamları verenler çoğunlukla özel girişimlerdir. Onlar da, kendi çıkarlarına ters düşünceleri
savunan yayın organlarını desteklemek istemezler.
Serbest rekabete dayalı böyle bir iletişim ve haber alma sisteminin ne sonuç verdiğini Duverger
şöyle özetliyor: "Çoğulcu bir rejimde kitle iletişim araçları devlet karşısında özgürdür, ama para
karşısında özgür değildir. Kapitalist iletişim, normal zamanda yurttaşları uyutmak, galeyan halinde
olduklarında da onları kışkırtmak eğilimindedir. Oysa normal zamanda yurttaşları uyanık tutmak,
kızgınlığa kapıldığında da yatıştırmak gerekir."
Sermaye sahipleri, ya doğrudan kendileri gazete çıkarabilir, ya da özel ilanlar yoluyla gazeteleri
etkilemeye çalışabilirler. Kendileri gazete çıkardıklarında, bu siyasal amaçlı olabileceği gibi, ticari
amaçlı da olabilir. Bazı örnekleri Türkiye'de, de görüldüğü gibi, yüksek tirajlı gazeteleri satın alarak,
onları kamu yönetimi üzerinde bir baskı aracı gibi kullanıp kendi ekonomik girişimlerini daha rahatlıkla
yürütmeyi de deneyebilirler.
B irçok batılı ülkede ve bu arada Türkiye'de de, basında belirli bir tekelleşme eğiliminin göze
çarptığını söyleyebiliriz. Tekelleşme olmadan da yazılı basın sermaye çevrelerinin etkisine bu ölçüde
açıkken, bir tekelleşmenin durumu daha da ağırlaştırdığı, çoğulcu demokrasi açısından tehlike
yarattığı savunulabilir. Ama bu gelişmeyi dengeleyebilecek başka süreçler gözden uzak
tutulmamalıdır.
Bütün yüksek tirajlı yayın organları tek elde toplanmadıkça, aralarında belirli bir rekabet olacak ve
büyük kitle örgütlerinin etkinliklerine ve düşüncelerine ister istemez belirli bir önem verilecektir.
Örneğin milyonlarca yandaşı bulunan bir sol partinin düzenlediği büyük bir açıkhava toplantısına
gereken ilgiyi göstermeyen büyük bir yayın organının, o eğilimdeki okuyucusunu uzun süre
koruyabilmesine olanak yoktur.
S ol eğilimli, yüksek tirajlı bir gazeteye işveren çevrelerinin ilan vermeyecekleri iddiası da
tartışmalıdır. O gazete tirajı oranında ilan atamayabilir, ama onun okuyucu kitlesine malını satmak
isteyen sermaye çevrelerinin onu tümden yok sayması da olanaksızdır. Öte yandan, parasal baskılarla
bir gazetenin yayın siyasetini değiştirmenin beklenen sonucu vermediğini kanıtlayan birçok örnek
gösterebiliriz. Yayın organının yönünde yapılan hızlı ve köklü değişiklikler, okuyucunun bilinci
ölçüsünde tiraj kaybına neden olur. (12 Mart döneminde Cumhuriyet Gazetesi ve 12 Eylül döneminde
de YANKI Dergisi bu tür yönetim ve doğrultu değişikliği geçirdiğinde, tirajlarındaki hızlı farklılaşma
çarpıcı olmuştur.)
Demokrasilerde yurttaşların doğru seçim yapabilmeleri, doğru bilgi edinmelerine bağlıdır. Yazılı
basının yüksek tiraj ve çok kazanç peşinde koşarken bu işlevi yeterince yerine getirememesi
beklenebilir. Önemsiz bir cinayet, bir film ya da sahne sanatçısının özel yaşamı, falanca ülke
prensesinin çocuk yapması, geniş kitlelerin ilgisini çekmek için şişirilerek, büyük fotoğraflar ve
başlıklarla verilebilir. Halkın sevinç ya da kızgınlıkları, gene aynı amaçla kışkırtılabilir. Hiç yoktan
siyasal kahramanlar yaratılabilir. Verilen bilgilerle halka bir tür çocuk muamelesi yapılabilir. Bu,
bazılarının öne sürdükleri gibi, bilinçli ve kasıtlı bir uyutma taktiğinin değil, daha çok okuyucu ve
kazanç sağlama arayışlarının sonucudur. Bunu dengeleme görevini de, genellikle radyo ve televizyon
yayınları üzerinde güçlü bir etkiye sahip bulunan devlet yüklenir.
ABD dışında, radyo ve televizyon yayınlarının da tümden özel kesimin elinde bulunduğu bir ülke
yoktur. Kamunun elindeki radyo ve TV ile özel kişi ve kuruluşların elindeki yazılı basın çok zaman bir
denge oluşturur. Böyle bir denge içerisinde, yanıltıcı bir haber siyaseti izleyen yayın organının etkisi
azalacaktır. Örneğin Demokratik Parti iktidarı 1954-60 yılları arasında radyoyu fazla tek yanlı
kullandığında, bu güçlü silahın zamanla işlemez hale geldiği görülmüştür. Buna karşılık, siyasal
iktidarın etkisine büyük ölçüde kapalı, özerk bir kamu kuruluşu konumundaki İngiliz BBC radyo ve
televizyonu çok büyük bir etkiye ve saygınlığa sahiptir. Sezer Akarcalı'nın da vurguladığı gibi; 2.
Dünya Savaşı sırasında, "Almanya, savaşın başlarındaki ilerlemesi yenilgiye dönmeye başlayınca,
moral yükseltmek için abartılı haberleri ön plana çıkarınca, Alman halkının savaş hakkında doğru
haberler alabilmek için BBC'yi dinlediği bilinmektedir."
K itle iletişim araçları üzerindeki sıkı denetim çağdaş baskı rejimlerinin en büyük özelliklerinden
birisini oluşturur. Ama güdümlü bir basının ilginçliği ve dolayısıyla da etkisi kendiliğinden azalır.
Almanya'da Nazilerin iktidarının ilk yıllarında gazete satışlarındaki büyük düşüşler dikkati çekmişti.
Türkiye'de de, yarı askeri yönetimlerden demokrasiye geçişlerde hep tirajlarda yükselişler oldu. Bu
10
örnekler çoğaltılabilir. Ama hemen her iktidar, elindeki olanakları kullanarak basını denetlemek,
yönlendirmek ister. Yandaş basına yardım, muhalif basına baskı eğilimleri gene 1954-60 döneminde
Türkiye'de çok belirgindi. Kâğıt ve matbaa mürekkebi tahsislerinde, resmi ilanların denetiminde yanlı
davranılması yetmeyince, hukuksal baskı yollarına başvurulmuş, ama beklenen sonuç elde
edilememişti. Hapse giren gazeteci sayısı arttıkça, halkın resmi bilgilere güveni de azalmıştı.
Nazi rejiminin propaganda sorumlusu Göbbels, "Hıristiyanlık etkili, çünkü iki bin yıldır aynı şeyi
tekrarlıyor" demişti. Kapalı rejimlerin tek merkezden yönetilen yayınları tatsızdır, ama belirli bir ölçüde
etkilidir. Hep aynı şeyi duyan insanlar, giderek onun dışında bir doğrunun bulunabileceğini bile
unuturlar. Böylece, düşünen kafaların oluşturduğu çok küçük bir azınlık dışında, büyük çoğunluğun
beyni yıkanabilir. Bu nasıl ki o sistemin mantığı gereğiyse, çoğulcu bir kitle iletişimi de özgürlükçü
demokrasinin mantığı gereğidir.
Demokratik toplumlar, içte haber kaynaklarının çoğulculuğunu sağlıklı bir kamuoyu oluşumunun
vazgeçilmez koşulu sayıyorlar. Oysa uluslararası kamuoyunun oluşumunda birkaç dev haber ajansının
tekelinin söz konusu olmaya başladığı, özellikle bir kısım geri kalmış ülke tarafından öne sürülüyor.
Uluslararası haber akışının bazı büyük devletlerin yararına olarak zaman zaman yanlı bir biçimde
yürümesine karşı çözümler aranıyor.
" Dördüncü güç" sayılan kitle iletişim araçlarının, önemini günümüzde de koruduğunu ve hatta
arttırdığını söyleyebiliriz. Çünkü çağdaş toplumda insan birbirinden kopuk parçalar gibidir. Bu nedenle
de çok daha kolay etkilenebilir bir konumdadır; dolayısıyla da kitle iletişim araçlarının etkisine karşı çok
daha korumasızdır.
K onuyu noktalamadan önce, bir noktanın altını çizmek gerekiyor: Kendi yayın organında kendi
çıkarlarını doğrudan savunmak yerine, bağımsız görünen bir yayın organını aynı amaçla kullanmak
genellikle daha etkilidir. Basını para ile denetlemek, çağdaş tarih boyunca hep denenmiştir. (Örneğin
Abdülhamit II'nin Paris'te yayınlanan 17 gazeteye el altından para dağıttığını biliyoruz. Amaç, hakkında
olumsuz yazı yazılmasını engellemekti, içerde devlet zoru ile sağladığını, dışarda para gücü ile
sağlamıştı.)
11