sinemada görsel zaman ve mekan kurgusu

287 Pages·2006·1.13 MB·Turkish

T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
RADYO TELEVİZYON ANA BİLİM DALI

SİNEMADA GÖRSEL ZAMAN VE MEKAN KURGUSU

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN
Yrd. Doç. Dr. Halim ESEN

HAZIRLAYAN
İhsan GÜLÜŞ

KONYA 2006
İÇİNDEKİLER

sayfa
GİRİŞ…………………………………….……………………………………………………….1

BÖLÜM 1
SANATTA VE SİNEMA SANATINDA
ZAMAN- MEKAN
1. Zaman ve Mekan Kavramı………………………………………………………………5
1.1. Görsel Zaman-Mekan-Hız………...……………………………………………….12
1.2. Görsel Anlam, Filmsel Görselleştirme ve Görsel Zaman-Mekan………………....13
2. Sanatta Zaman-Mekan…...……………………………………………………………..22
2.1. Görsel Sanatlarda Mekan ve Türleri.……………………………………………….24
2.1.1. Açık ve Kapalı Mekan..…………………………………………………......24
2.1.2. Belirli-Belirsiz Mekan…………………………………………………........26
2.1.3. Boş-Dolu Mekan…………………………………………………………….27
2.1.4. Yassı-Derin Mekan……………………………………………………….....29
2.2. Sinema Sanatı ve Diğer Sanat Dallarında Zaman-Mekan…………………….........31
2.2.1. Sinema ve Yazında Zaman-Mekan……………...…………………………..37
2.2.1.1. Sinema ve Romanda Zaman-Mekan………………………………..39
2.2.1.2. Sinema ve Masalda Zaman-Mekan-Kişi İlişkileri……………….....46
2.2.2. Sinema ve Tiyatroda Zaman-Mekan…...…………………………………...49
2.2.2.1. Tiyatroda Mekan……………………………………………………50
2.2.2.2. Tiyatroda Zaman……………………………………………………52
2.2.3. Sinema ve Resim Sanatında Zaman-Mekan…………………………….......58
2.2.3.1. Sinema ve Resim Sanatında Işık-Zaman-Mekan İlişkileri…………63
2.2.3.2. Resim Sanatında Zaman-Mekan ve Hareket Olgusu…………….....64
2.2.4. Sinema ve Fotoğraf Sanatında Zaman-Mekan.……………………………..74

i
2.2.4.1. Fotoğrafta Zaman ve Fotoğrafla Mühürlenmiş Zaman...………......78
2.2.4.2. Zaman-Mekan Bağlamında Film ve Fotoğrafta Yanılsama..............82
2.2.4.3. Sinematografik ve Fotoğrafik Zaman-Mekan………………….......83
2.2.4.4. Sinematografik ve Fotoğrafik Zaman-Mekanın Çerçevelenmesi….85

BÖLÜM II
SİNEMADA GÖRSEL ZAMAN VE MEKAN KURGUSU
1. Filmde Zaman ve Mekan …………………………………………………………….....89
2. Sinema Estetiği Açısından Filmde Zaman-Mekan Sorunsalı………………………….103
2.1. Zaman Sorunsalı………………………………………………………………......104
2.2. Mekan Sorunsalı………………………………………………………………......107
2.3. Çekimde Zaman-Mekan Sınırları…………………………………………………109
3. Filmde Görsel Zaman-Mekan Kurgusu………………………………………………..111
3.1. Kurgu (Montaj-Editing) Üzerine……………………………………………….....112
3.2. Kurguda Temel Prensipler………………………………………………………...113
3.3. Kurguda Zaman-Mekan Bağlantıları……………………………………………...115
3.4. Filmsel Zaman ve Mekan…………………………………………………………118
3.4.1. Filmsel Zaman…………………………………………………………......119
3.4.1.1. Zamanda Uzatma-Atlama (Eksilti)………………………………..121
3.4.1.2. Ritm, Zaman-Mekan İlişkisi ve Ritm Yaratmada Zaman Faktörü…..123
3.4.1.3. Zaman Kesintisizliği……………………………………………...128
3.4.1.4. Görüntü Boyutunun Zamana Etkisi……………………………....130
3.4.1.5. Kamera Hareketleri ve Zamana Etkisi…………………………....132
3.4.1.6. Kurgu ve Geçiş Türlerinin Zamana Etkisi………………………....135
3.4.2. Filmsel Mekan…………………………………………………………......140
3.4.2.1. Filmsel Mekan ve Özellikleri………………………………..........142
3.4.2.2. Alan Derinliği ve Mekansal Birliktelik...……………….................143
3.4.2.3. Mekan Kesintisizliği…………………………………...................145
3.4.3. Geçiş Türleri ve Kamera Hareketlerinin Zaman-Mekansal Kullanımı..…..146
3.4.4. Filmde Ses-Müzik ve Zaman-Mekan Etkisi………………………………147
ii
3.4.4.1. Filmde Ses ve Zaman-Mekan Etkisi………………………………147
3.4.4.2. Filmde Müzik ve Zaman-Mekan Etkisi..………………………….155
3.4.4.3 Dışses ve Zaman-Mekansal Kullanımı..…………………………..165
3.5. Işık-Renk ve Zaman-Mekan Etkisi………………………………………………..166
3.6. Zaman-Mekan Kesintisizliği……………………………………………………...169
4. Zaman ve Mekan ile İlgili Bağlantılar………………………………………………....171
5. Filmsel Mekan Yaratılmasında Çerçeve İçi ve Dışı Mekan Kullanımı………………..174

BÖLÜM III
ZAMAN-MEKAN KURGUSU BAĞLAMINDA BİR ÖRNEK FİLM
ÇÖZÜMLEMESİ: “EĞRETİ GELİN FİLMİNDE ZAMAN-MEKAN”
1. Filme İlişkin Genel Bilgiler ve Filmin Öyküsü……………………………………......178
2. “Eğreti Gelin” Filminde Zaman-Mekan………………………………….....................183
2.1.Filmde Zaman-Mekan Örgüsü ve Zaman-Mekan Sürekliliği …………………….248
2.2. Görüntü Boyutunun Zaman-Mekan Etkisi ve Çekimde Zaman-Mekan Sınırları...255
2.3. Kurgu, Geçiş Türleri ve Kamera Hareketleri……………………………………..258
2.4. Zamanda Uzatma-Atlama…………………………………………………………260
2.5. Ritm Yaratmada Zaman-Mekan Faktörü……………...…………………………..262
2.6. Ses ve Müziğin Zaman-Mekan Yaratımındaki Rolü……………………………...262
2.7. Filmde Işık-Renk ve Zaman-Mekan Etkisi……………………………………….263
2.8. Zaman-Mekan İmlemeleri………………………………………………………...264
2.9. Çerçeve İçi ve Dışı Mekanın Kullanımı…………………………………………..265

SONUÇ…………………………………………………………………………………...266
ÖZET……………………………………………………………………………………...275
ABSTRACT……………………………………………………………………………....276
KAYNAKÇA……………………………………………………………………………..277
iii
GİRİŞ

Sinemanın analizi, belki de diğer bütün sanatlarınkinden daha zordur. Doğuşundan
günümüze sinema, diğer sanatlardan etkilenirken, onlardan alabildiğince de yararlanmıştır. Çok
yönlü bir sanat olması niteliğiyle sinemanın, değil kendisini, herhangi bir öğesini, örneğin bir
kurguyu, kurgu temel birimi çekimi, çekimde rol oynayan unsurları incelerken bile Robert
Bresson’un “sinema uçsuz bucaksızdır, henüz hiçbir şey yapılmamıştır” sözleri kulakları çınlatır.

Sinemada “değişmez” diye nitelenen temel bir ilke, herhangi bir yönetmenin kendine özgü
sanat anlayışı doğrultusunda bambaşka bir şekilde kullanılabiliyor, altüst edilebiliyor, hatta
yadsınabiliyor, yeter ki yönetmenin bir nedeni olsun. Ülkeden ülkeye, kültürden kültüre,
yönetmenden yönetmene veya kuramcıya göre büyük üslup değişiklikleri göstermesine karşın
sinemanın bazı temel özelliklerinden söz edilebilir. Kuramının temelini çatışma üzerine tesis
eden Sergey M. Eisenstein, “Kurgu 1938” isimli makalesinde “İki kurgu planının birleştirilmesi,
ikisinin toplamından ziyade, tamamen yeni bir yapıta benzeyeceği, dün olduğu gibi, bugün de
geçerliliğini koruyacaktır” diye yazıyor. Eisenstein’in ileri sürdüğü bu tez geçerliliğini korurken,
iki çekimle verilecek etki kombinasyonlarının sınırsızlığı, beyazperde aracılığıyla gerçek hayatta
geçen bir anını bile asla geri getiremeyeceğimiz zaman ve mekana, dinamizm kazandıran sınırsız
bir dünyaya sunmaktadır.

Film izlerken karşımızda iki boyutlu görüntüler vardır. Bu görüntülere, bir müzik eşlik eder,
ses efektleri de gerçeğin bir benzeridir. Aksiyon aniden bir yerden başka bir yere, gündüzden
geceye, gerçekten hayale, şimdiki zamandan geçmişe, geçmişten geleceğe sıçrar. Aksiyonu bazen
bir gözlemci gibi uzaktan izler, bazen yavaşça ilişir olanları anlamaya çalışır, bazen de olayların
tam ortasında buluruz kendimizi. Kimi kez, sessizce karakterlerin iç dünyalarına girer,
düşüncelerini paylaşır, onlar adına üzülür, onlar adına heyecanlanırız, böylece kendimizi
ayrıcalıklı hisseder hoşlanırız bu durumdan. Her an beklenmedik bir yerde ve bir zamanda
olabilmenin hazzıyla izleriz olanları. Gerçek yaşamda bir yüzünü gördüğümüz ayın, öteki yüzü
de sunulur önümüze.
Oysa gerçek yaşamda, içinde yaşadığımız an ve mekandan aniden ayrılarak, ne başka bir
zamana ne de başka bir mekana atlayabiliriz. Bu dünya içinde her şey birbiriyle bağlantılı akıp
gitmektedir. Ayın gördüğümüz yüzüyle yetiniriz. Sinema ve sinema kurgusu, sinema
kuramcılarının savunduğu gibi eğer dansı, dramı, müziği, edebiyatı, resmi, fotoğrafı,
göstergebilimi kapsıyorsa, o zaman bu sanatların hangi niteliğinde kendini gösteriyor?
Birbirinden bu kadar farklı sanatı birbiriyle birleştiren ortak yönler nelerdir? Zaman ve mekan
olgusu sinema ve onun ilkelerini, dilini, yöntemini kullanan film sanatında hangi yönlerde nasıl
bir etkiyle beliriyor?

Görüldüğü gibi sinemayı düşünmeye ve çeşitli yönleriyle analiz etmeye başladığımızda,
onun özellikle kuramsal ve sanatsal boyutuyla uçsuz bucaksız, kişiden kişiye değişen göreli bir
durumla karşılaşıyoruz. Sinema genel olarak, film üstüne saptanmış görüntülerin ya da çizilmiş
desenlerin ışıkla bir perdeye art arda düşürülerek hareketli görüntüler elde edilmesi temeline
dayanan sanat dalı olarak tanımlanabilir. Bu genel tanımıyla bile sinema ve film sanatı ile ilgi
araştırmalar, derinlemesine inceleme gerektiren [hareket, göz, görüntü, izleyiciyi, parça-çekim
ardı sıralık (dizim), ışık, çerçeve, mekan, zaman, süre, ses, anlatı (biçim-içerik), vb.] bileşenleri
barındırmaktadır her biri ayrı birer inceleme konusudur.

Temelde, filmin bütününde zaman ve mekanın etkileri; özelde ise filmin yapıtaşlarının
zaman-mekanın yaratılmasında ne gibi roller oynadığı ve “Eğreti Gelin” filminde zaman-
mekanın nasıl yaratıldığı bu araştırmanın temel problemini teşkil etmektedir.

Zaman ve mekan hayatın vazgeçilmezlerindendir ve kişilerin günlük konuşmalarında çok
sık kullandığı iki sözcüktür. Gerçek yaşamda zaman yalnızca ileri doğru kronolojik bir anlamda
ilerlerken, bunun değiştirilmesi, uzatılması ya da kısaltılması mümkün değildir. Ancak, gerçek
yaşam beyazperdeye aktarıldığında, gerçek yaşamdaki zaman-mekan arasındaki bütüncül ilişki
kaybolurken, film sanatına özgü olanaklarla bambaşka çehreye bürünerek, yönetmenin özgürce
işleyebildiği, film için hayati önemli iki unsur haline gelmektedir. Öncelikle ister sinematografik
isterse yazılı anlatıma dayalı olsun, bir filmin ya da öykünün var olabilmesi için zorunlu
unsurların başında zaman ve mekan gelmektedir. Filmin bu unsurlardan herhangi birine sahip
olmaması düşünülemez. Profesyonel bir sinema filminde, filme çekilen olayı zaman-mekan
2
sürekliliği içersinde tutarlı bir biçimde vermesi, ses tarafından desteklenmesi, kesintisiz, düzgün,
mantıklı bir görsel izlence akışı sunması, aranan en önemli özelliklerdir. Zaman-mekan
sürekliliği içersinde filmin kesintisiz yönü, onun başarısında ya da başarısızlığında önemli rol
oynar. Türk sinemasının önemli yönetmenlerinden Atıf Yılmaz’ın “Eğreti Gelin” filminde,
kuşku yok ki, filmde zaman-mekan kullanımına ilişkin burada kısaca özetlenen hususların pek
çoğu, az ya da çok kullanmıştır. “Eğreti Gelin” bir dönem filmidir ve dönem filmleri çekmenin
de kendine göre, özellikle zaman-mekan kurgusu açısından birtakım güçlükleri vardır. Öncelikle
bu tip filmler, öykü zamanı açısından, geçtiği zaman-mekana ait gerçekleri tutarlı bir şekilde
yansıtmalıdır. Öykü zamanı ve mekanına ait olmayan herhangi bir obje, karakterlerin
diyaloglarındaki bir sözcüğün veya kostümün çerçevede görülmesi, filmin inanılırlığını,
yansıtmak istediği filmsel öykü gerçeğini, yönetmenin, oyuncunun, yapımcının vb. kariyerini
olumsuz etkiler. “Eğreti Gelin” filmi de şüphesiz tüm filmler gibi, bir öykü ve zaman-mekan
örgüsüne sahiptir ve bu unsurlar, filmin anlatmak istediği öykü içeriğine göre yönetmenin kendi
özgün sinema anlayışı doğrultusunda işlenmiştir.

“Sinemada Görsel Zaman ve Mekan Kurgusu” başlıklı bu araştırmada, filmin
oluşturulmasında zaman-mekanın etkileri ile zaman-mekanın yaratılmasında filmin temel
yapıtaşlarının işlevleri ve bunların nelere bağlı olduğu, literatür kaynak taraması yapılarak
ulaşılacak bilgiler çerçevesinde “Eğreti Gelin” filmi, zaman-mekan kurgusu açısından
çözümlenecek ve sonuçlar yorumlanmaya çalışılacaktır. Araştırma, sinemanın sanatının gelişim
sürecinde filmde görsel zaman-mekan kurgusu ve “Eğreti Gelin” filmi örneğiyle sınırlıdır.

Sinemanın çok yönlü bir sanat olması ve diğer sanatlarla kolayca etkileşmesi, ilgili
konularına, geniş açılı perspektiften bakmayı gerektirmektedir. Bu gerçekten hareketle,
araştırmanın birinci bölümünde, zaman-mekan yaratımı açısından sinema sanatı ve diğer sanatlar
incelenerek, benzer ve farklı yönler ortaya konulacaktır. İkinci bölümde sinemada görsel zaman-
mekan kurgusu, literatür tarama yöntemiyle kuramsal yaklaşımlar ışığında, derinlemesine
incelenecektir. Araştırmanın üçüncü bölümünde ise, bu bölüme kadar literatür tarama yöntemiyle
elde edilecek bilgiler çerçevesinde Atıf Yılmaz’ın “Eğreti Gelin” filmi zaman-mekan kurgusu
açısından çözümlenecektir.

3
Film çözümleme çalışmasına başlarken, yöntem olarak önce filmle ilgili literatür taraması
yapılacak, ardından film, bu tez çalışmasında daha önceki bölümlerde zaman ve mekana ilişkin
ortaya konulacak görüş ve yaklaşımlar ışığında, yeterli sayıda izlenerek, kuramsal temele dayalı
olarak zaman-mekan kurgusu açısından çözümlenerek sonuçlar yorumlanmaya çalışılacaktır.
Sinemada görsel zaman-mekan kurgusu, zaman-mekanı belirlemede filmsel araçların etkileri ile
“Eğreti Gelin” filminde zaman-mekan kullanımını ortaya koymak, bu çalışmanın amacını
oluşturmaktadır. Çözümlemede ayrıca, filmin öykü mekanı ve öykü dönemi açısından, siyasi,
kültürel ve ekonomik koşullar ile filmdeki karakterlerin giyim, konuşma, vb çeşitli özelliklerinin,
filmde hangi ölçü ve yöntemlerle anlatımını bulduğunun ortaya konulması ve sonuçlarının
yorumlanması amaçlanmaktadır.

İnceleme için “Eğreti Gelin” filminin seçilmesi rastlantısal değildir. Öncelikle “Eğreti
Gelin” bir dönem filmdir ve kesin bir tarih ve mekan adı içermemesi yönünden ilginçtir. Film,
toplumda gündeme gelişine kadar kimsenin hakkında pek bir şey bilmediği bir konuyu, belirli bir
tarih ve mekan adı kullanmadan ele alması ve Türk sinemasında kadın sorunlarına eğilen
filmleriyle tanınan usta yönetmen Atıf Yılmaz’ın hayata gözlerini yummadan önce yönettiği son
filmi olma ayrıcalığını taşıması bakımından önemlidir. Bu araştırmada elde edilecek verilerin,
sinemada görsel zaman-mekan kurgusu, zaman-mekan yaratımı ve kullanımı ile tüm bunların
“Eğreti Gelin” filmindeki uygulanışı hakkında bilgiler vermesi bakımından önemli olduğu
düşünülmektedir.

4
BÖLÜM I
SANATTA VE SİNEMA SANATINDA
ZAMAN- MEKAN

1. Zaman ve Mekan Kavramı
Zaman ve mekan kişilerin günlük konuşmalarında sık sık kullandıkları iki sözcüktür. En
basitinden bir insanın nerede ve ne zaman doğduğunda ya da yaşı ve memleketi sorulduğunda
işin içine hemen zaman ve mekan kavramları girer. Düşüncede ilk rol oynayan biyolojik zaman
kavramıdır. Çocukluktan yaşlılığa ve ölüme doğru yaşam akışı bu zaman kavramını
doğurmaktadır (Esen 2000:4).

İnsanoğlu her çağda zaman kavramıyla ilgilenmiştir. Zaman hayatın
vazgeçilmezlerindendir. Doğadaki her canlı doğar, yaşar ve ölür. Zamanı algılamanın en basit ve
evrensel örneği budur. İnsan ömrü açısından bakarsak, güneşin doğup batmasıyla bir günün
geçmesi, ayların ve yılların geçmesi, hep zamanı hissedişimizin örneklerindendir. Zaman
takvimsel olarak geçerken yaşadığımız anın öncesi ve sonrasıyla ilgili düşünmemize neden olur.
Geçmişi hafızamızda tutarken, geleceği de bilmeye, tahmin etmeye çalışırız. Yaşanılan
deneyimlerle gelecek yönlendirilmeye çalışır. İnsanoğlu tarihin ilk günlerinden beri zamanı
yönlendirmeye ve kontrol etmeye çalışmıştır. Bu hem geçmişi, hem de geleceği içerme çabasıdır
(Kılıç 2003:72).

Birçok düşünür ve bilim adamı zaman ve mekanın toplumsal ve kültürel bir veri olduğunu
savunmuşlardır. Onlara göre homojen zaman ve mekan, insan aklının doğal verileri değildir.
Yapılan araştırmalar ne zamanın ne de mekanın ilkel toplumlarda, bizde olduğu gibi
algılanmadığını ortaya koymuştur (Tolan’dan aktaran: Esen 2000:4). Zaman, maddenin,
toplumların ve tüm varlıkların varolma koşullarından olan mekan ve hareketle bağlantılıdır.
Albert Einstein, varlığı oluşturan bu üç öğeden biri olmadan diğerlerinin de olamayacağını
savunurken, her öğenin birbiriyle bağlantılı olduğunu ortaya koymuştur (Batur 1998:39).

Zaman, iki hareket arasındaki süredir. Hareket ve maddenin nesnel hali zamanla belirir.
Zamanın olmadığı yerde, nesnellikte yoktur! Bu nedenle zaman cismin kesinlikle belirleyici
faktörüdür. Hareketin hızı zamanın da hızıdır. Görelilik ve kuantum varsayımlarına göre zaman
ile uzay birbirleriyle doğrudan ilişkili ve bağlantılıdır. Zaten zaman ile uzay birlikte anlamlıdır.
Biri olmadan diğerinin olması mümkün değildir. Bunu şöyle özetleyelim: Elektrik yükünün
çevresindeki elektrik alanı, o elektrik yükünün bir bağlantısıdır. Tıpkı bunun gibi geometri ile
kinamatik’ten oluşan eğri ya da düz uzay-zaman metrik alanı da özdeğin (maddenin) bir
bağlantısıdır. Elektrik yükü olmadıkça, elektrik alanı nasıl olmaz ise; maddesiz bir ''metrik alan'',
eş anlamıyla ''uzay-zaman'' da var olamaz. Uzayla zaman, düşünsel tasarımlar değil, maddesel
nesnenin içinde bulunan nesnel zaman-uzay madde somutluğundan oluşmuş bir bütündür.
Böylece uzayın boyutları kadar zaman boyutunun kendisi de uzay boyutlarının bir devamı
niteliğinde bir nesnel uzam boyutu olarak var olmaktadır (Bal 2002).

''Zaman Makinesi '' romanında H.G. Wells, zamanın dördüncü boyut olduğunu ve nasıl
balonlarla iki boyutlu yer düzleminden kurtulup bir üçüncüsünde gezebiliyorsak, zaman
makinesiyle de dördüncü boyut olan zamanda dolaşılabileceğini söyleyerek zamanın ve
yolculuğun esaslarını anlatır (Bal 2002). Welles kitabında, kendisi zaman içinde geriye,
dinazorlara ya da ileriye, geleceğin gizemliliklerine taşıyan bir araç icat eder. Kitapta bunun gibi
pek çok düş vardır. Welles’in zaman yolculuğu şu olağan açıklamayı yapar: “Herhangi bir gerçek
cisim dört yönde bir uzantıya sahiptir. Uzunluk, genişlik, kalınlık ve süre… Gerçekten de dört
boyut vardır: İlk üçü, mekanın düzlemi olarak adlandırılır, dördüncüsü ise zamandır. Buna karşın,
ilk boyut ile sonuncu arasında hayali bir ayrım yapma eğilimi vardır. Çünkü bilincimiz, zaman
doğrultusunda, aralıklarla da olsa yaşamımızın başından sonuna kadar bir yönde hareket eder”
(Demir 1994:19).

Welles, 20. Yüzyılın başında, o dönemde revaçta olan dördüncü boyut üzerine söylenen
naif kavramların ilgisini çektiğini yazmıştır. Ancak o zaman ile mekanın insanın varoluşu
üzerindeki etkileri bakımından aralarındaki ayrımın farkına varacak kadar zekiydi. Bilincimiz
sürekli olarak şiddetle zamanla ilgilidir. Çünkü zaman, varlığımızın kaçınılmaz koşuludur.
Yaşamımızdaki dakikalar, bütün eylemlerimizin ölçüsü ve değerlendirme aracıdır; her dakika
geçtiği biçimiyle tekrarlanamaz, kalplerimizin ritmi günlerimizin ve yıllarımızın ritmidir (Demir
1994:20). Welles’in öyküsündeki zaman yolcusu, arkadaşlarına bir dizi resim gösterir. Bunlar bir
adamın 8 yaşındaki, 15 yaşındaki, 17, 23 vs, yaşlarındaki portreleridir. Tüm bu parçalar,
6