Şimdi bu ülkeyle Amisos (Samsun)

396 Pages·2017·11.22 MB·Turkish

SEYAHATNÂMELERDE
AMASYA

Ali TUZCU

KAYSERİ–2007
II Ali TUZCU

SEYAHATNÂMELERDE AMASYA
Ali TUZCU

Amasya Belediyesi Kültür Yayınları
Birinci Baskı:
2007
ISBN: 9944-

Dizgi
Nazım DURAN

Kapak ve Sayfa Düzeni
Mehmet ÇELEBİ
0 352 222 1940

Baskı

Kapak Resmi:
Zemin Resmi: Piri Reis’in Avrupa haritası. Önkapak Resmi: Osmanlı İmparatorluğu’nun
Kırım, Moldavya, Eflak ve Bulgaristan kısmını gösteren bir harita ile Osmanlı Arması, Arma
içindeki yağlıboya resim: 1884’de Taylor tarafından ağaca oyulmuş Bernard tarafından renkli
olarak boyanmıştır.
Seyahatnâmelerde Amasya III

SUNUŞ

Amasya Anadolu coğrafyasında Karadeniz, İç ve Doğu
Anadolu sıradağlarının birbirlerine geçit verdikleri, alçalarak
düzleştikleri jeopolitik ve stratejik büyük önemi olan bir yerleşim
merkezinde kurulmuştur.
-İlkçağlardan günümüze- Anadolu’yu doğudan-batıya,
kuzeyden-güneye kateden önemli ticaret, göç ve savaş yollarının
odağında yer almış bağrında kurulan Hitit, Frig, Kimmer, Lidya, Pers,
Pontus, Roma, Bizans, Selçuklu, Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti
devletleri ve uygarlıklarına beşiklik etmiş doğal güzellikleri ve tarihi
eserleriyle tanınmış şirin şehirlerimizden birisidir.
Jeopolitik ve stratejik konumuyla sınırları içinde bulunduğu
her devlet için kurulma, gelişme devamlılık, geleceğini belirleyen
ekonomik ve siyasi denge unsuru, bir anahtar-kilit işlevini
üstlenmiştir.
Yeryüzünde insan yaşamının başlamasıyla, uygarlığın ve
ekonomik faaliyetlerin belirmesiyle şekillenen tarihi ticaret yollarının
Anadolu’da kalbini oluşturmuş damarlarıyla –Asya’yı- Avrupa’ya
bağlamış kuzeyi-güneyle kaynaştırarak bu gün amaçladığımız
evrenselliğin öncüsü olmuştur.
Amasya bağrından çıkardığı ve beşiklik ettiği her uygarlığın
kuruluşuna güçlenmesine, ihtişamına, duraklamasına, gerilemesine,
yıkılmasına, zaferine, yenilgisine tanıklık etmiştir. Osmanlı
İmparatorluğunun güçlü döneminde dünyanın siyasi ve ekonomik
değişimine yön vermiştir.
Bu kendin sınırları içinde bulunduran Selçuklu, Osmanlı
devletleri dağılmanın ve yıkılmanın eşiğine geldiklerinde, Anka
kuşunun tekrar küllerinden doğması gibi tekrar Amasya çevresinde
vücut buldular.
Bu iki özelliğinden başka zengin yeraltı ve yerüstü kaynakları
IV Ali TUZCU
bitki örtüsünün çeşitliliği, ikliminin yumuşaklığı, bol suyu,
insanlarının çeşitli mesleklere yatkınlığı, sabrı, dürüstlüğü,
cesurluluğu, Amasya’da yoğun bir ekonomik faaliyete yol açmıştır.
Tarımsal ve hayvansal hammaddenin çokluğu, madenlerin bolluğu
üretimi çeşitlendirmiş her türlü mamul madde üretimi artırmış,
ticareti canlandırmıştır. Şehirde Türk-İslam uygarlığı en parlak
dönemine ulaşmış, birçok han, hamam medrese yapılmış, birçok bilgin,
yönetici yetişmiştir.
Amasya ve çevresi ezilen doğuda, Mustafa Kemal’in
önderliğinde işgalcilere ve sömürgecilere baş kaldırıldığı, Türk
Kurtuluş Savaşının başlatıldığı, ulusal, çağdaş Türkiye
Cumhuriyeti’nin temellerinin atıldığı bir merkez olmuş, 20.yy’ın
seyrini değiştirmiştir.
İşte zengin bir tarihi dekor içinde, bağrında kurulan uygarlık
ve devletlere beşiklik, onların kaderini belirlemiş acılı-sevinçli birçok
olaya sahne olmuş, kilit şehir Amasya’nın geçmişi-Seyahatnâmelerden
günümüze taşınarak Amasyalıların ve okuyucuların gözleri önüne
serilmiştir.
Bu eserin belediyemiz tarafından yayınlatılması, hiç kuşkusuz
Amasya tarihinde kültüründe, Anadolu şehir tarihçiliğinde önemli bir
sayfa, yeni bir çığır açacaktır.
Bir tarih, tabiat ve kültür beldesi olan şehrimize va halkımıza
her alanda verdiğimiz hizmetler gibi “Seyahatnâmelerde Amasya”
adlı bu ilginç bilimsel çalışmayı, adımızı yaşatacak, kalıcı bir hizmet
olarak Amasya halkına ve okuyuculara verilecek en iyi armağan
olacağını ümit ediyorum.
Bu kıymetli eseri hazırlayan araştırmacı yazar Ali TUZCU’yu
tebrik ediyor kendisine Amasya halkı adına teşekkürlerimi sunuyorum.

İsmet ÖZARSLAN
Amasya Belediye Başkanı
Seyahatnâmelerde Amasya V

ÖNSÖZ
Yeryüzünde insan yaşamının ve üretimin başlamasıyla birlikte,
diğer insanlarla tanışma, değiş-tokuş, ilginç ve yeni yerler görme
merakı da uyanmıştır. İlkçağlardan itibaren başlayan insanoğlunun bu
merakı bütün çağlarda devam etmiş ve seyyahların gözlemlerini başka
insanlarla paylaşma arzusu seyahatnâmeleri ortaya çıkarmıştır.
Edebiyatın bir türü olan ve ilkçağlardan ortaçağa kadar
konusunu ticaret, savaşlar, dinî ziyaretler, mitolojik öğelerin
oluşturduğu seyahatnâmeler, ilk coğrafi keşiflerin ardından, keşfedilen
yerlerin yağmalanması sonucu Avrupa’ya taşınan zenginlikler
sayesinde yeni bir boyut kazanmıştır.
Keşfedilen yeni coğrafyalardan Avrupa’ya taşınan zenginlikler
bütün ekonomik dengeleri değiştirmiş, Avrupa saraylarında ve
Avrupalı aristokratlar arasında yepyeni bir yarışın başlamasına vesile
olmuştur. Avrupa’nın maceracı ruhları ile kısa yoldan servetlerini
artırma peşindeki aristokratların işbirliği seyahatnâmelere adeta bir
altın çağ açmıştır. Peşpeşe gelen coğrafi keşifler, bu keşifler sonrası şu
ya da bu yolla elde edilen zenginlikler Avrupa’da kendi modasını
yaratmış, ardı ardına seyahatnâmeler yayınlanmıştır.
Rönesans ve reform hareketiyle birleşen bu yeni ekonomik ve
sosyal yapı bir süre sonra doğal olarak yeni ve farklı bir insan tipini de
ortaya çıkarmıştır. Avrupalı bu yeni insan / aydın tipi kültür, sanat,
felsefe ve bilim alanında, araştırma ve gözleme dayalı bilgiyi
önemseyen, şüpheci, pozitivist ve rasyonalistti. Yüzlerce yıl Avrupa
kültürünü şekillendiren skolastik bilginin, coğrafi keşifler sonrası
ötekiyle karşılaşınca adeta tuzla buz olması Avrupa kültürünün ve
biliminin yeniden inşasını zorunlu kılıyordu. İşte bu yeniden inşaa
çabaları seyahatnâmeler açısından 3. bir dönemin açılmasına yol açtı.
Birbirinden farklı saiklerle hareket eden binlerce insan dünyanın farklı
coğrafyalarına dağıldılar ve yepyeni seyahatnâmeler ortaya çıkardılar.
VI Ali TUZCU
Düşünürler, yazarlar, şairler, tarihçiler, arkeologlar, dil bilimciler,
mühendisler, hıristiyan din adamları, askerler, maceraperest
burjuvalar kısacası akla gelebilecek her meslekten ve her meşrepten
insanlardan oluşan bu seyyahlar, akılcı bir dünya görüşü ve sağlam
bir mantıkla gezi notlarını ve izlenimlerini yazdılar. Avrupa’da bu
seyyahların eserleri yayınlandıktan sonra birçok okur, farklı insan,
mekân ve coğrafyalarla tanışmış bilgi sahibi olmuştur. O yıllarda
seyahatnâmeler Avrupa’da güçlü yankılar uyandırmış, geniş bir
entelektüel ve aydın kitlesinin belleğine, büyülü, esrarengiz doğu ve
Osmanlı fenomeni’ni yerleştirmiştir.
19.yy. ortalarında sanayileşmiş devletlerarasında hammadde ve
pazar kapma savaşı iyice hızlanmıştı. Avrupa kıtasının demiryolu
ağları ile birbirine bağlanması, uzun deniz yolculuklarına dayanıklı,
sağlam ve yüksek tonajlı gemilerin inşası, başta Osmanlı toprakları
olmak üzere dünyanın diğer bölgelerini, Avrupa’ya daha da
yakınlaştırmıştı.
Osmanlı ülkesi diğer geri kalmış ülkelere oranla Avrupa’nın
hemen burnunun dibindeydi. Hammadde kaynakları açısından çok
zengin, mamul maddeler için mükemmel bir pazardı. Kömür, petrol,
bakır, krom, gümüş, çinko, kurşun vb. maden kaynakları ve kereste
bakımından da oldukça zengindi.
Osmanlıda mamul maddeler, Avrupa’daki gibi büyük
makinelerle donatılmış fabrikalarda üretilmiyor, çeşitli atölyelerde ve
evlerde üretim yapıldığından, standartlar yakalanamıyordu. İşçilik
maliyetleri düşük, hammadde fiyatları yüksekti.
Osmanlı ekonomisinde, yönetimin sıkı denetimi, geleneksel
lonca sisteminin kontrolü, dini inançlar, dünya anlayışı Osmanlı
insanını alçak gönüllü, ev ve iş komşusunu düşünen, yardımsever, aile
birliğine ve toplumsal dayanışmaya önem veren bireyler olarak
biçimlemişti. Bu yüzden kapitalist Avrupa insanının tersine, Osmanlı
tüccarı, iş adamı, esnafı ve zanaatkârında rekabet duygusu, para
kazanma hırsı, aldatma ve aç gözlülük yoktu.
Amerikan iç savaşının devam etmesi, Avrupa kıtasına gelen
pamuk tütün, deri, maden ve gıda maddelerinin akışını durma
noktasına getirmişti. Bu durum aniden gelişmiş sanayi devletlerinin
Seyahatnâmelerde Amasya VII
tüm ilgisinin Osmanlı topraklarına çevrilmesine neden oldu. Avrupalı
devletlerin iştahını kabartan yalnızca Osmanlı topraklarının zengin
hammadde kaynakları ve geniş pazar potansiyeli de değildi. Avrupa
ortak uygarlığının, kültür değerlerinin ve Hıristiyanlığın ortak
paydasının temellendiği antik Yunan ve Roma merkezlerinin birçoğu
Osmanlı sınırları içinde bulunuyordu.
Kıta Avrupasında ekonomik ve siyasi rekabet, sömürge edinme
yarışları iyice hızlanmış, ufukta bir bunalım belirmişti. Yayılmacı
devletlerin ve sanayi çevrelerinin kiliselerinin bunalımının hafifçe
savuşturulması için seyyahlar birer can simidi oldular.
Seyyahlar ve seyahatnâmeler artık ekonomik ve siyasi Avrupa
yayılmacılığının, devletler arası rekabetin birer bilgi kaynağı, kılavuzu
olmuştu. Önceleri edebi ve bilimsel meraka dayalı izlenimlerin
aktarıldığı bu eserler sonraları ekonomik, siyasi ve ticari birer kılavuz,
birer el kitabı oldular. Bunun en can alıcı örneklerini C. Neibuhr ve E.
Bore’nin seyahatnâmelerinde görebiliriz.
Carsten Niebuhr tarafından kaleme alınan bir seyahatnâme çok
değil yayınlanışından 15-20 yıl sonra tüm Avrupa dillerine çevrildi.
Bu kitapta, Osmanlı dünyasının zenginliği, Filistin, Suriye ve
Mısır’daki şehirlerin savunmalarının çok yetersiz, askerlerin az ve
disiplinsiz, topların eski ve bakımsız olduğu anlatılıyordu. Disiplinli,
iyi eğitilmiş, modern silahlarla donatılmış bir ordunun bölgeyi
kolaylıkla fethedebileceği de vurgulanıyordu.Bu durum Napolyon’un
ve diğer Avrupa ülkeleri hükümdarlarının iştahını kabarttı.
Napolyon’un Filistin ve Mısır’a yaptığı ünlü seferinin arkasında bu
kitabın büyük etkisi vardır.*
Bu düzenli bilgiler, merkezlerine ulaştıkları sürece,
sanayileşmiş devletler, Osmanlı ülkesine yaptıkları ithalat ve ihracatta
gözle görülür artış sağladılar
Osmanlı coğrafyasına yolculuk yapacak bu kişilerin yolculuk
konaklama ve yeme-içme masraflarını sanayi ve ticaret kuruluşları
karşıladılar. Ülke içindeki konsolosluklar, ise seyahat izinlerini ve diğer

* Carsten Neibuhr Entdeckungen İm Orient –Reise Nach Arabien und Anderen Ländern (1761-
1767) Kopenhag, 1767
VIII Ali TUZCU
işlerini takip ettiler.
Gelişmiş Avrupa ülkelerine karşı üç rakip daha çıkmıştı. Daha
batısında ABD, kuzeydoğusunda Çarlık Rusya’sı ve uzak doğuda
Japonya da onlarla bir rekabete girişmiş emperyalist ve kapitalist yarış
hızlanmıştı.
Kafkasya’da faaliyet gösteren Fransız katolik din adamı ve
şarkiyatçısı Eugĕne Bore burada yazdığı eserlerinde ve ülkesine
gönderdiği raporlarda Rusya’nın kutsal yerleri ele geçirme, sıcak
denizlere inme girişimini ayrıntıları ile dile getirmişti. Sonradan
İngiltere ve Fransa, Kırım savaşında Rusya’nın Akdeniz’e inmesini
önlemek için Osmanlı Devleti yanında yer aldılar.1
Kapitalizmin gelişmesi ve emperyalist rekabetin kızışmasıyla
birlikte bu ülkelerde çeşitli eğitim, öğretim kurumları ve üniversiteler
açıldı. Bu üniversitelerin farklı bölümlerinin başarılı öğrencileri,
dünün romantik ruhlu, maceracı, gezmeye görmeye meraklı
seyyahlarının yerlerini aldılar. Jeoloji, maden, orman, ziraat, ulaşım
mühendisleri, hayvan ve bitki bilimciler, sosyologlar, tarihçiler ve
arkeologlar, subaylar, sağlık ekipleri, Hıristiyan din adamları,
haritacılar, gravürcüler ve ressamlar, fotoğrafçılar bir araya
getirildiler. Ekonomik ve siyasi yayılmacılığın birer yan kuruluşu
olarak çeşitli dernek ve enstitüler kuruldu. Buralarda seyyahlar
gidecekleri ülkelerin özelliklerini, uğrayacakları bölgelerde konuşulan
antik ve yerel dilleri (Türkçe, Arapça, klasik ve modern Ermenice,
Rumca vb.) öğrendiler. Bu birkaç yıl süren sıkı eğitim sırasında
öncelikli görevlerinin ülkelerinin çıkarlarını devamlı göz önünde
bulundurmak olduğu vurgulanarak, pazar paylarını genişletmek,
ileride kurulacak sömürge ilişkisini uzun ve verimli hale getirebilmek
için hangi yöntemlere başvurmaları gerektiği, rakip devletlerin
görevlilerini nasıl devre dışı bırakacakları gibi konularda eğitimler
aldılar. Bu araştırmacı seyyahlar, devlet, kilise, sanayiciler, tüccarlar
veya askeri kurumların maddi yardımları ve koruyuculuğu altında
çalışacakları bölgelere gönderildiler.
Uzmanlık alanlarına giren konularda, gezdikleri yerlerin

1 Eugĕne Bore Correspondances et Mémoires d’un Voyageur en Orient_Paris_1840
Seyahatnâmelerde Amasya IX
coğrafi özellikleri, madenleri, ormanları, su kaynakları, bitki örtüsü,
iklimi, ekonomik yapısı, üretim ilişkileri, ticaret, tarım, hayvancılık, el
sanatları, sosyolojik yapı, halkın etnik ve dinsel özellikleri, bu etnik ve
dinsel grupların kendi aralarındaki ilişkiler, örf ve adetler, yönetim
yapısı, yöneticilerle halkın ilişkileri gibi çok çeşitli konularda bağlı
oldukları merkezlere düzenli, gizli ve açık bilgilerini gözlemlerini
aktardılar.
Osmanlı-İngiliz serbest ticaret anlaşmasının imzalandığı
Tanzimat ve Islahat Fermanlarının ilan edildiği tarihlerde Avrupalılar
yukarda anlatılan çalışmalarını hızlandırmışlar, elde ettikleri
imtiyazları, yeni ekonomik ve siyasi ayrıcalıklarını sağlamlaştırmak ve
yerinde takip etmek için konsolosluklarını açmışlardı.
1880’li yıllarda İngiltere, Fransa, Almanya, ABD ve Çarlık
Rusyası eğitim ve kültür kurumları, kiliseleri, konsoloslukları çeşitli
konularda araştırma ve inceleme gruplarını Osmanlı devletinin en
ücra köşelerine kadar yaymışlardı.
1850-1915 yılları arasında, yayınlanmış bir çok seyahatnâme
konsolosluk görevlileri ve misyonerler tarafından yazılmıştır.
Batılı seyyahların ve seyahatnâmelerin bir kısmında İslam
coğrafyası, Osmanlı Türk kimliği, dünya anlayışını yeterince
değerlendirilmemeştir. Avrupalı seyyahlar kendilerini ve ülkelerin,
Türk ve Müslümanlardan uygar, gelişmiş olarak görmüşlerdir.
İmajlarındaki Doğu; Türk ve Müslüman devlet, halk ve ülke;
öteki/farklı geri kalmış, baskıcı ve monarşik bir yönetim, çürümüş,
sefaletin ve cehaletin kol gezdiği topraklar zamanın durduğu bir şark
panoramasıdır.
Osmanlı sınırları içindeki Hıristiyan tebayı köleleştirmiş,
kutsal Hıristiyan mabetlerinin üstüne otağını yaymış postunu sermiş
zalim kanlı bir despot vahşi/gaddar tehlikeli bir düşman olarak
betimlerler. Kendilerini hep Osmanlıyı bu topraklardan atıp Hıristiyan
tebayı ve kutsal mekânları kurtaracak havariler olarak gördüler.
Bazı seyyahlar ise bu görüşlere kısmen katılmakla beraber;
gerçek hedeflerinin artık konular olmayacağı Osmanlı ülkesini ucuz bir
hammadde deposu, geniş bir pazar, sömürülmesi gereken topraklar
olarak değerlendirmişlerdir.
X Ali TUZCU
1838-1878 yılları arasında öncülüğünü seyyahların yaptığı,
Osmanlı devletini yarı sömürge haline getirme ekonomik ve siyasi
kültürel nüfuz alanlarına bölme çabaları hızını kesmeden
sürdürülmüştür. II. Abdülhamid döneminde iyice kurumsallaşmış,
imtiyazlı ticari kuruluşların misyoner örgütlerinin konsoloslukların
eğitim kurumlarının ayrılıkçı yıkıcı faaliyetleri iyice su yüzüne
çıkmıştır. Bu yıkıcı ve bozguncu eylemlere karşı çeşitli önlemler
alınmış, fakat etkili olunamamıştır. İttihat ve Terakki yönetimi
I.Dünya Savaşında bir kısmının faaliyetleri yasaklanmış, bir kısmı
kapatılmış veya sınır dışına çıkartılmışlardır. Kurtuluş savaşı ve
cumhuriyet döneminin ilk yıllarında da ise tamamen, etkisiz hale
getirilmişlerdir.
Türklere karşı bilinçaltındaki bir düşmanlık, gelişi güzel
edinilmiş bilgilerle oluşan ön yargılar, abartılı asılsız ifadelerin yanı
sıra tarafsız yazılmış birçok seyahatnâme bulunmaktadır.
Bir kısım batılı seyyah ise çocukluğundaki anlatılan
düşmanlıklarla, yetiştirildikleri eğitim kuruluşlarında kafalarına ön
yargılı, alelacele doldurulmuş, abartılı bilgilerle Osmanlı topraklarına
geldi. Fakat ülkeye yerleşip uzun yıllar kalıp ve gezdikten sonra bu
fikir ve ön yargılarının yanlış olduğunun farkına vardı.
Osmanlı insanı sevecen, yardımsever, duygu ve tavırlarını
yerinden kullanan misafirperver, dürüst insanlardı. Bu seyyah
grubundan birçok kişi Anadolu şehirlerine yerleştiler. Avrupa
ülkelerinden mülteci olarak Osmanlı Devletine sığındılar. Evli olanlar
eşlerini ve çocuklarını getirdiler. Bekârlar buralarda evlendi.
Müslümanlığı kabul ettiler, bulundukları kentlerin ekonomik ve sosyal
gelişimine katkıda bulundular.
Seyahatnâmelerde Osmanlıya-Türklere, Müslümanlığa ve
doğuya karşı ön yargılı, düşmanca abartılı ifadeler kullanılmamış
tarafsız objektif, dahası iyi niyetli, ön yargısız gözleme dayalı
anlatımlarda bulunmak mümkündür.
Acaba tüm olumsuzluklara, ard niyete veya tarafsızlığa, iyi
niyetli gözleme dayalı Türk ve Osmanlı dostu anlatımlarının dışında
günümüzde seyahatnâmeler den nasıl sonuç çıkartabiliriz?
Seyyahlar Osmanlı ülkesine gönderiliş ve geliş amaçlarının