SEYYİD MUHAMMED ALİ CEMÂLZÂDE'NİN HAYATI, ESERLERİ ve YEKÎ BÛD ve YEKÎ NEBÛD ...

225 Pages·2013·6.65 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI ANABİLİM DALI
FARS DİLİ VE EDEBİYATI BİLİM DALI

SEYYİD MUHAMMED ALİ CEMÂLZÂDE'NİN HAYATI,
ESERLERİ ve YEKÎ BÛD ve YEKÎ NEBÛD ADLI ESERİNİN
ÇEVİRİSİ

Aytan HASANALİZADE

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışman
Doç. Dr. Nuri ŞİMŞEKLER

Konya - 2013
İÇİNDEKİLER
BİLİMSEL ETİK SAYFASI ................................................................................................................ II
YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU ...................................................................................... III
ÖZET .................................................................................................................................................... IV
SUMMARY .......................................................................................................................................... V
ÖNSÖZ .................................................................................................................................................. VI
GİRİŞ ...................................................................................................................................................... 1
MEŞRUTİYET DÖNEMİ İRAN HİKÂYECİLİĞİ ........................................................................... 1
I. BÖLÜM .............................................................................................................................................. 7
I.1. Hayatı ve Yetiştiği Çevre ............................................................................................................ 8
I.2. Edebî Kişiliği ............................................................................................................................. 12
I.3. Eserleri ....................................................................................................................................... 16
I.3.1. Bilimsel Araştırma Konulu Eserleri: ............................................................................... 16
I.3.2. Hikâyeleri: .......................................................................................................................... 17
I.3.3. Siyasi-Toplumsal Konulu Eserleri: .................................................................................. 24
I.3.4. Tercüme Eserleri: .............................................................................................................. 24
I.3.5. Hatıra Eserleri: .................................................................................................................. 25
I.3.6. Fantezi Eserleri: ................................................................................................................. 25
II. BÖLÜM ........................................................................................................................................... 26
YEKÎ BÛD VE YEKÎ NEBÛD ADLI ESERİN DEĞERLENDİRMESİ ....................................... 27
III. BÖLÜM ......................................................................................................................................... 37
SEYYİD MUHAMMED ALİ CEMÂLZÂDE’NİN YEKÎ BÛD VE YEKÎ NEBÛD ADLI
HİKÂYE KİTABININ ÇEVİRİSİ ..................................................................................................... 38
III.1. DÎBÂÇE .................................................................................................................................. 38
III.2. FÂRSÎ ŞEKER EST .............................................................................................................. 45
III.3. RECÛL-İ SİYÂSÎ .................................................................................................................. 52
III.4. DÛSTÎ-İ HÂLE HERSE ....................................................................................................... 63
III.5. DERD-İ DİL-İ MOLLÂ KURBÂNALİ ............................................................................... 70
III.6. BÎLE DİG BÎLE ÇOĞONDER ............................................................................................ 77
III.7. VÎLÂNÜ’D-DEVLE .............................................................................................................. 85
SONUÇ ................................................................................................................................................. 88
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................... 89
İNDEKS ................................................................................................................................................ 91
ÇALIŞMAMIZA ESAS OLAN YEKÎ BÛD VE YEKÎ NEBÛD ADLI ESERİN TAM METNİ ... 92
I
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

BİLİMSEL ETİK SAYFASI
Adı Soyadı Aytan HASANALİZADE
Numarası 104209021001
Ana Bilim / Bilim
Doğu Dilleri ve Edebiyatları / Fars Dili ve Edebiyatı
n Dalı
i
n
i
c
n Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
e
r
ğ
Ö SEYYİD MUHAMMED ALİ CEMÂLZÂDE’NİN HAYATI,
Tezin Adı EÇ SE EVRİRLİESRİ İ VE YEKÎ BÛD VE YEKÎ NEBÛD ADLI ESERİNİN

Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve
akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve
akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına
uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda
bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.

Aytan HASANALİZADE

II
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU
Adı Soyadı Aytan HASANALİZADE
Numarası 104209021001
Ana Bilim / Bilim
Doğu Dilleri ve Edebiyatları / Fars Dili ve Edebiyatı
Dalı
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
n
in Tez Danışmanı Doç. Dr. Nuri ŞİMŞEKLER
i
c
n
e
r
ğ
Ö
Tezin Adı SEÇESEEYVRYİRLİDİES RİM İ UVHEA YMEKMÎE BDÛ ADL Vİ EC EYMEÂKLÎ NZÂEBDÛE’DN AİND HLAI EYSAETRIİ,N İN

Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan Seyyid Muhammed Ali
Cemâlzâde’nin Hayatı, Eserleri ve Yekî Bûd ve Yekî Nebûd adlı Eserinin Çevirisi başlıklı bu
çalışma 24/06/2013 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile
başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.

Ünvanı, Adı Soyadı Danışman ve Üyeler İmza

Doç. Dr. Nuri ŞİMŞEKLER Danışman

Prof. Dr. A. Kâzım ÜRÜN Üye

Doç. Dr. Ali TEMİZEL Üye
III
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Müdürlüğü

Adı Soyadı Aytan HASANALİZADE Numarası: 104209021001
n
in Ana Bilim / Bilim Doğu Dilleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı / Fars Dili ve
ic
n Dalı Edebiyatı Bilim Dalı
e
r
ğ
Ö
Danışmanı Doç. Dr. Nuri ŞİMŞEKLER

SEYYİD MUHAMMED ALİ CEMÂLZÂDE’NİN
Tezin Adı HAYATI, ESERLERİ VE YEKÎ BÛD YEKÎ NEBÛD
ADLI ESERİNİN ÇEVİRİSİ

ÖZET
İran öykücülüğünün temelleri, yazarlığa uzun hikaye ve roman yazarak başlayan ve bu
alanda başarılı olamayan Muhammed Ali Cemâlzâde (1895-1996) tarafından atılmıştır.
Modern dönem öykücülüğünün en önemli simalarından biri olan Cemâlzâde’nin
eserleri İran edebiyatında önemli bir yer tutmaktadır. Fakat onu dünyada meşhur eden eser,
batılı anlamda yayımlanmış olan ve ilk Farsça öykü kitabı olarak kabul edilen Yekî Bûd ve
Yekî Nebûd adlı hikayeler kitabıdır. Bu kitap yazar tarafından ilk kez 1300 hş./1921 yılında
Berlin’de neşredilmiştir. Biz çalışmamızda Ali Dehbâşî’nin yayına hazırladığı 1379 hş./2000
yılında Kitâbhâne-i Millî-yi İran (İran Milli Kütüphanesi) tarafından Tahran’da basılmış olan
nüshasını esas aldık.
Yazar, bu hikayelerde genel olarak o zamanki İran’ın siyasi durumunu konu edinmiş,
kitabını sade bir dille, halk dilinde yazmıştır. Bu nedenle yazar, hikayelerinde deyim ve
atasözlerine de bolca yer vermiştir. Kitap, 6 farklı hikayeden oluşmaktadır. Bu kitabın
hikayeleri Türkçe hariç, bazı dünya dillerine tercüme edilmiştir.
Modern İran Edebiyatının ilk ve en önemli örnekleri arasında yer almış olan bu eseri,
Türkçemize kazandırmanın bu alandaki eksikliği gidereceği kanısındayız.
Anahtar Kelimeler: Muhammed Ali Cemâlzâde, Yekî Bûd ve Yekî Nebûd, Modern İran
Edebiyatı.
IV
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı Aytan HASANALİZADE Numarası: 104209021001
n
in Ana Bilim / Bilim Doğu Dilleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı / Fars Dili ve
ic
n Dalı Edebiyatı Bilim Dalı
e
r
ğ
Ö
Danışmanı Doç. Dr. Nuri ŞİMŞEKLER

LIFE AND WORKS OF SEYYİD MUHAMMED ALİ
Tezin İngilizce Adı JAMALZADA:THE TRANSLATION OF YAKİ BUD
AND YAKİ NABUD
SUMMARY
The foundations of Iranian storytelling have been laid by Muhammed Ali Jamalzada
who had initially started his authorship as a novel writer with no success in this field. He then
decided to continue his writings in the forms of storytelling and tales. Works of Jamalzada
who is one of the most prominent faces of modern storytelling, are of great importance for the
Iranian literature. The book that gave him the worldwide fame was the first Western style
Persian storytelling collection, Yaki Bud and Yaki Nabud. We have used the volume of Yaki
Bud and Yaki Nabud that was prepared for publication by Ali Dahbashi (1379 hş./2000) that
was published by Iranian National Library in Tehran. In his stories the author has mainly dealt
with the political developments and situations of Iran.
He has done this by utilizing a plain and easy language so he could be understood by
the general more easily. That is why also he has used a lot of idioms and proverbs in the book.
The book has been consisted of six chapters, each of them narrating a different tale. The
stories of Yaki Bud and Yaki Nabud have been translated into various languages except
Turkish. That is why we believe it is an important task to translate Yaki Bud and Yaki Nabud
into Turkish.
As one of the first and most important examples of Modern Iranian literature this book
will be a very useful source for the scholars as well as general public.
Key Words: Muhammed Ali Jamalzada, Yaki Bud and Yaki Nabud, Modern Iranian
Literature.
V
ÖNSÖZ
İranlıların Avrupa medeniyetiyle tanıştığı XIX. yüzyılda Batı edebiyatının İran
edebiyatına etkisi büyüktür. Meşrutiyet dönemi olarak da bilinen bu dönem yazarları daha çok
siyasi ve toplumsal konularda eserler yazmaya başlamışlar, hikaye ve roman yazmayı ön
plana almışlardır. Bu dönemde özellikle Hacı Zeynülâbidîn Merâgaî, Mîrzâ Abdurrahim
Talîbof, Mîrzâ Ali Ekber Dihhodâ ve Seyyid Muhammed Ali Cemâlzâde gibi yazarların
eserlerinde açıkça nesir edebiyatının tezahürlerini görmek mümkündür.
Modern dönem yazarlığının en önemli simalarından biri olan Cemâlzâde’nin eserleri
İran edebiyatında önemli bir yer tutmaktadır. Fakat onu dünyada meşhur eden eser, Yekî Bûd
ve Yekî Nebûd adlı hikayeler kitabıdır. Kitap, hş. 1300/1921 yılında Berlin’de neşredilmiştir.
Yazar, bu hikayelerde genel olarak o zamanki İran’ın siyasi durumunu konu edinmiştir.
Cemâlzâde bu kitabını sade bir dille, halk dilinde yazmıştır. Bu nedenle yazar, hikayelerinde
deyim ve atasözlerine de yer vermiştir. Kitap, altı farklı hikayeden oluşmaktadır. Bu kitabın
hikayeleri Türkçe hariç, bazı dünya dillerine tercüme edilmiştir.
Biz de bu çalışmamızda bu eksikliği gidermek amacıyla, Modern İran Edebiyatının ilk
ve en önemli örnekleri arasında yer almış olan bu eseri Türkçemize kazandırmayı amaçladık.
Yaptığımız bu çalışma bir giriş ve dört bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında,
Meşrutiyet Dönemi İran hikayeciliği, bu dönem yazarları ve eserleri incelenmeye çalışılmıştır.
Birinci bölümde, Seyyid Muhammed Ali Cemâlzâde’nin hayatı, edebî kişiliği ve
eserleri hakkında yapılan araştırmalar ortaya konarak bilgi verilmiştir.
İkinci bölümde, Cemâlzâde’nin Yekî Bûd ve Yekî Nebûd adlı hikaye kitabı
incelenmiştir. Bu bölümde, hikayelerin yazılma yıllarına göre sosyal açılardan içerdikleri
konular incelenerek kitabın genel bir değerlendirmesi yapıldı.
Üçüncü bölümde, yazarın Yekî Bûd ve Yekî Nebûd adlı hikaye kitabının Türkçe
tercümesi yapılmış, hikayeler tercüme edilirken Farsça-Türkçe atasözleri ve deyimler
sözlüklerinden yararlanılmıştır.
Çalışmamızın sonunda Farsça metinle Türkçe metnin karşılaştırılmasını mümkün
kılmak için eserin Farsça metni de çalışmaya dahil edilmiştir.
VI
Ayrıca hikayelerde geçen özel isim, yer ve eser adlarının tespiti yapılarak bunlar
indeks bölümünde verilmiştir, ancak hayali karakterler dikkate alınmamıştır.
Bu çalışmada başından beri bana yol gösteren, ilgisini hiçbir zaman esirgemeyen,
saygıdeğer danışman hocam Doç. Dr. Nuri ŞİMŞEKLER’e; ayrıca, kaynakların bulunmasında
bana yardımcı olan değerli hocam Doç. Dr. Ali TEMİZEL’e, bölümdeki diğer hocalarıma,
tezin tashihi ve gözden geçirilmesinde değerli vaktini esirgemeyen arkadaşım Leyla
SOLTANOVA’ya, bana hep destek olan yakınlarıma ve diğer arkadaşlarıma teşekkürlerimi
sunmayı bir borç bilirim.

Aytan HASANALİZADE
KONYA-2013
VII
GİRİŞ
MEŞRUTİYET DÖNEMİ İRAN HİKÂYECİLİĞİ
XIX. yüzyılın başlarında İranlılar yavaş yavaş Avrupa medeniyetiyle tanışmaya
başladılar. Fethalî Şahın oğlu Abbâs Mîrzâ, Tebriz’de ilk matbaa, kitap ve gazeteyi meydana
getiren ilk şahıstı. Mîrzâ Takî Hân Amîr Kebîr ve onun çeşitli ıslahatlar konusunda büyük
düşünceleri, aynı zamanda İran’da Darü’l-Funun adında ilk medresenin tesis edilmesi İran
halkının fikirlerinin değişmesine sebep oldu. Gazete yazmak Nesreddin Şahın zamanında
ortaya çıktı. Mîrzâ Fethalî Ahundof’un tercümeleri ve tiyatrolarının, Mîrzâ Âkâ Hân-ı
Kirmânî’nin şiirleri ve risalelerinin, Talibof’un kitaplarının, Zeynelâbidin-i Merâgâî’nin
seyahetnâmelerinin o günün okuyucularının zihinlerinin ve düşüncelerinin değişmesinde rolü
büyüktür. (Hâkemî, 1386 hş./2007: 183)
Meşrutiyet döneminde toplumsal ilişkilerde, İranlıların hayata ve edebiyata bakış
açılarında meydana gelen derin değişimi dikkate almadan, İran romanının ortaya çıkış
nedenlerini kavramak kolay değildir. Yazarların yazdıkları seyahatname türündeki öyküler,
öykücülük bakımından okunmaya değer olmalarından daha çok, meşrutiyet devrimi eşiğinde
kara cehalet ve istibdat güçlerinin egemenliği altındaki halkın yaşam tarzını tasvir etmeleri
dolayısıyla dikkate değer. Başlangıçtaki romanlar (seyahatnameler, tarihi ve toplumsal
romanlar) biçim ve içerik bakımından geleneği kırmak istemekle birlikte, klâsik edebî
yöntemlere sıkı sıkıya bağlıdırlar. İran kıssacılığı geleneğiyle Avrupalı eserlerin çevirisinin
etkisi altında meydana gelen bu eserler, eski değerlerin sarsıldığı ama modernist inançların da
henüz sağlamlaşmadığı bir kültürel geçiş aşamasını gösterirler. (Mîr Âbidînî, 2002: I, 7)
İlk modern sefernâmeyi, İngiltere’ye gönderilen bir öğrenci olan Mîrzâ Sâlih-i Şîrâzî,
İngiliz liberalizmini yüceltmek maksadıyla yazdı. Mirza Ali Han Emînü’d-Devle de, nesrinin
güzelliği, kişiler ve mekânlar konusundaki ustaca canlandırmasıyla dikkati çeken bir
sefernâme yazdı. Ancak sefernâme türündeki ilk öyküleri (hayalî sefernâmeleri) Merâgâî ve
Tâlibof yazdılar. (Mîr Âbidînî, 2002: I, 117)
Meşrutiyet devri yazarlarını iki kısım halinde incelemek mümkündür:
1. Sade nesrin İran’daki temsilcileri
2. Sade nesrin İran dışındaki temsilcileri
1
Birinci gruba dahil olanlar arasında Rızakuli Hân-ı Hidayet, İtimâdüs-saltana, Şehzade
Muhammed Tahir-i Mîrzâ, Emînü’d-Devle, Müsteşarü’d-Devle ve Nâsırüddin Şah sayılabilir.
(Kanar, 2013: 60)
Nesirde meydana gelen değişimin ürünlerini bugünün nesir edebiyatının temel esasları
olarak sayabiliriz. Özellikle, Hacı Zeynelâbidîn-i Merâgaî, Mîrzâ Abdurrahim-i Talîbof,
Mîrzâ Ali Ekber-i Dihhodâ ve Seyyid Muhammed Ali Cemâlzâde’nin meşrutiyet sonrası
eserlerinde açıkça nesir edebiyatının tezahürlerini görmek mümkündür. (Hâkemî, 1386
hş./2007: 184)
Bugünün nesrinde genellikle ilmî ve teknik konulardaki eserler ile edebî eserler ve
roman, kısa hikaye, kitap, gazete ve çocuk kitapları görülür. Bu, temelinde sadelik bulunan bir
nesirdir. Son yarım yüzyılda nesir ve hikaye yazarları, kaçınılmaz olarak zamanın ihtiyacı
nedeniyle umumi ve genel dile yönelmişleridir. (Hâkemî, 1386 hş./2007: 184)
Bu dönemin en önemli edebiyat kurucuları, Takî-yi Rif’at ve Muhammed Ali
Cemâlzâde idiler. Cemâlzâde Kâve dergisiyle çalışıyordu, Rif’at ise Teceddüd gazetesinde ve
Âzâdistân (1920) dergisinde edebî yenileşme bayrağını kaldırmış gelenekçilerle çatışıyordu.
Yeni şiirin ilk örnekleri de bu yayınlarda basılıyordu. (Mîr Âbidînî, 2002: I, 53)
Mîrzâ Habîb-i İsfahânî
Cemâlzâde’den önce Mîrzâ Habîb-i İsfahânî Sergozeşt-i Hâci Baba-yi İsfahânî (1905)
adlı eserini halk deyimlerinden ve geleneklerinden oluşan bir hazine olarak sunmayı başarır.
Bu eserde, çeşitli kişilerin başından geçen olaylar anlatılarak, Kaçarlar dönemi başlarındaki
İran halkının hayatını canlı bir şekilde ve sade bir dille tasvir eder. Mîrzâ Habîb, okuyucunun
eski hayata duyduğu nefreti, tatlı bir alaycılıkla kışkırtır. Mîrzâ Habîb kendi zamanına
egemen olan zülüm ve eziyete savaş açmaya, halkın nasıl aldatıldığını ve hurafelere nasıl
inanıldığını amansız bir mizahla dile getirmeye çalışmaktadır. Mîrzâ Habîb, Avrupaî bir
piyesi Farsçaya çeviren ilk çevirmendir. Moliere’in Gozâriş-i Merdom-Gorîz’ini çevirir ve h.
1248’de İstanbul’da bastırır. (Mîr Âbidînî, 2002: I, 57)
Ayrıca Moliere’in Misanthrope adlı tiyatro eserini Merdumgurîz adıyla tercüme
ederek Ahter gazetesinde tefrika halinde yayınlamış, bu kitap daha sonra 1869’da basılmıştır.
Le Sage’in Gil Blas’ını tercüme etmiş ve bu roman da sonradan 1904’de İran’da basılmıştır.
(Kanar, 2013: 87)

2