Serap BULAT1 İSHAK PAŞA SARAYI CAMİ GÜNEY CEPHE SÜSLEMELERİNE TAHLİLCİ BİR ...

17 Pages·2014·1.79 MB·English

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 386-402

Serap BULAT1
İSHAK PAŞA SARAYI CAMİ GÜNEY CEPHE
SÜSLEMELERİNE TAHLİLCİ BİR YAKLAŞIM2
Özet
Osmanlı Dönemi XVIII. yüzyıl yapısı olan İshak Paşa Sarayı, bu bölgede söz
sahibi olan egemenlik ve devrin sosyo-ekonomik gücünü ortaya koyan, hayranlık
uyandıran konum ve mimari açıdan da, geleneksel Türk Sarayları planına uygun
olarak inşa edilen İshak Paşa Sarayı, Edirne Sarayı ve Topkapı Sarayı ile mekan
dağılımı açısından benzeşmektedir. Küçük boyutlarda inşa edilen saray, birbirini
takip eden iki avlu etrafında toplanan yapı gruplarından oluşmaktadır. Bu yapı
grupları içerisinde, ikinci avluda haremle selamlık bölümü arasında yer alan cami,
minare ve son cemaat yeri ile günümüze en sağlam ulaşan yer olmuştur. Tamamen
bölgenin düzgün kesme taşı kullanılarak inşa edilen cami, kırmızımsı renkli kesme
taştan yapılmış soğan kubbeyi hatırlatır şişkin karınlı bir kubbeyle örtülerek, ön
plana çıkarılmıştır. 18. Yüzyıl Osmanlı dönemi yapısı olan İshak Paşa Sarayı Cami,
Anadolu camilerinin çoğunda olduğu gibi tek kubbeyle örtülü olup, son cemaat
yerinin camiye eşit büyüklükte bir alana sahip, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı
döneminde örneklerini göremediğimiz farklı bir özelliktedir. Selamlık duvarının iki
katı yüksekliğine sahip olan cami, kubbe ve minaresinin ön plana çıkartılmış
olmasıyla, tüm saray yapısına hakim durumdadır. Zeminden kubbeye kadar olan
kısımda kalkerli taş kullanılarak inşa edilen İshak Paşa Sarayı Cami, mimari
özellikleri kadar, pencere kenarları, bazı yüzeylerin zengin bitkisel ve geometrik
motiflerle, ön plana çıkmaktadır. Her biri birbirinden farklı süslemelere sahip olan
caminin, dış mimarisindeki süslemelerde görülen uyum, düzgün taş işçiliği,
yapının iç kısmında da görülmektedir. Yüksek plastik değerdeki bezemeleriyle
önemli bir yere sahip olan İshak Paşa Sarayı, diğer birimlerinde olduğu gibi cami
süslemelerinde de, bu üslup özellikleriyle birlikte bölgesel farklılıklar, mahalli

1 Arş. Gör., Atatürk Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, [email protected]
2 Bu yazı, Ağrı Çeçen Üniversitesi, Kafkasya Üniversiteler Birliği Uluslararası Ağrı Sosyal Bilimler Kongresi “İshak Paşa Sarayı
Cami Bezemelerinin Değerlendirilmesi”bildiri olarak sunumu, daha sonra ekleme ve güncelemeler yapılarak makaleye
dönüştürülmüştür.
387
İshak Paşa Sarayı Cami Güney Cephe Süslemelerine Tahlilci Bir Yaklaşım

ustaların kendilerinden bir şeyler katarak gerç ekleştirdikleri bezemeler, Türk
Sanatına özgü motifler, bütünlük içerisinde ele alınmıştır.

Bu üslup özellikleri ile birlikte bölgesel farklı klar, İran, Gürcü, Kafkas etkileri,
mahalli ustaların gerçekleştirdikleri bezemeler, Türk sanatına özgü motifler bir

bütünlük içerisinde kullanılarak, sarayı özel yapan bir yapı dekorasyonunun
oluşumunda etkili olmuştur.
Anahtar Kelimeler: İshak Paşa, Taş, Cami, Süsleme, Kubbe.
APPROACH ANALYST TO MOSQUE AND ORNAMENTS TO SOUTH
SIDE THE ISHAK PASHA PALACE
Abstract
18th century structure of Ottoman period, The Ishak Pasha palace was constructed
splendidly and admirable with its location and architecture that reveals the
dominance of beylics having voice in that region and the socio-economic power of
the era. One of the most significant architectural works built in this period is the
Ishak Pasha Palace drawing attention with its magnificient architecture. The Ishak
Pasha Palace, constructed in accordance with the layout of Traditional Turkish
Palaces, resembles the Edirne Palace and the Topkapı Palace in terms of
distribution of places. The Palace, built in smaller sizes than the other palaces in
the center, is composed of a cluster of constructions gathering around two
successive courtyards. Among this cluster of constructions, the mosque, located
between the sections of Harem and the Men’s Quarter (Selamlık) in the second
courtyard, has been the most robust building reaching today with its minaret and
narthex. Even though the construction of the Palace is known to have been
completed in 1784 (H. 1199) with reference to the inscription on Harem’s crown
door, the inscription of the mosque is nowhere to be found. Constructed by using
completely smooth ashlar, the Mosque was remarkably structured by a dome with a
swollen abdomen that reminds a bulbous dome made of reddish ashlar. Belonging
to the eighteenth-century Ottoman period, the Ishak Pasha Palace Mosque is
encased by one dome like many of Anatolian mosques and it is in the tradition of
classical Turkish Architecture in terms of layout. However, the Mosque possesses a
distinctive feature by its narthex having an equivalent size to itself, which is hard to
be seen in the examples of Anatolian Seljuk and Ottoman periods. Two times
higher than the wall of Men’s Quarter (Selamlık), the Mosque dominates the whole
palace structure by means of its outstanding dome and minaret bringing it in an
impressive appearance. The Ishak Pasha Palace Mosque, established by utilizing
limestone suitable for soft processing on the section from ground to dome, comes
into prominence with its window frames, the adornment of some surfaces with
prosperous plant and geometric motifs as well as its architectural features. The
harmony and proper stonemasonry sighted in the adornments of its exterior
architecture also exist interior of the Mosque with adornments each different from
one another. The Ishak Pasha Palace, having importance due to its ornaments with
high plastique value, bears the effects of styles (baroque, rococo, ampir) which
were included in Turkish Art through the impacts of both Seljuks and the
westernisation on its mosque ornaments just as on other sections. Along with the
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 386-402
Serap Bulat 388
feautures of this style, a cohesive use of the regional discrepancies, the ornaments
performed by local masters by reflecting their spirits, and the motifs peculiar to
Turkish Art paves the way for an eclectic decoration of the building which makes
the Mosque special.
Beside these order features, regional differences, Persian, Georgian, Caucasian
impacts, authentic ornaments made by local foremen and characteristic themes of
Turkish Art were used coherently which has an influence in structural decoration
that made the Palace unique.
Keywords: Ishak Pasha, Stone, Mosque, Decoration, Dome,
GİRİŞ
Kuruluşu tarih öncesi devirlere kadar dayanan, doğu sınırımızda önemli bir geçit
bölgesi olarak önemini koruyan ve Osmanlı Döneminde sancak merkezi3 olan Doğubayazıt,
Antik Çağda Urartu’lardan başlayarak Cumhuriyete kadar pek çok zengin uygarlıkların birleşip
kaynaştığı, binlerce yıllık tarihsel ve kültürel bir geçmişe sahiptir. Üç bin yıllık İpek Yolu’nun
tarihi kadar eski bir tarihe sahip Doğubayazıt, XIII. yüzyıldan sonra Urartu Krallığı’nın sınırları
içerisinde kalmış,4 IX .ve XI. yüzyıllar arasında da Araplar ve Bizanslılar arasında sık sık el
değiştiren bu bölge, 1064 yılında Büyük Selçukluların hakimiyetine girmiştir.5 Belirli bir
dönemde İlhanlılar, Celayirliler, Timurlular, Karakoyunlular ve Safevilerin eline geçen
Doğubayazıt,6 1514 yılında Çaldıran Savaşı’ndan sonra Osmanlı topraklarına dahil edilerek
sancak merkezi durumuna getirilmiştir.7 Yüzyıllar boyunca sınır devletleri arasında sık sık el
değiştiren Doğubayazıt’da, zarar gören eserler arasında en çok tahribata uğrayan yapı ise, hala
görkemli yapısıyla şehre hakim konumda olan İshak Paşa Sarayı olmuştur (Foto.:1).
İnşa edildiği yüzyılda olduğu gibi günümüzde de Doğu Anadolu Bölgesinin en önemli
Osmanlı Dönemi mimari eseri olan İshak Paşa Sarayı, kitabesine göre H. 1199 (M.1784)
tarihinde İshak Paşa tarafından yaptırılmıştır.8 7600 metrekarelik bir alanı kaplayan saray,9
arazinin doğal yapısına uygun olarak kuzey-güney doğrultusunda 50 m. doğu-batı
doğrultusunda 115 m. Boyutlarındadır10(Çiz.:1). İshak Paşa Sarayı, Topkapı Sarayı ve Edirne
Sarayı ile kıyaslandığında bu sarayların planları ve tek tek birimlerinin fonksiyonları açısından
arasında bazı benzerlikler olduğu görülmesine rağmen,11 mimari yönden ele alındığında,
Topkapı Sarayı’ndan çok farklı özellikler gösterdiği dikkat çekmektedir. İshak Paşa Sarayı,

3 Fahrettin Kırzıoğlu, Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi ( 1451-1590 ), Ankara, 1967, s. 317-318
4 Y. Öztürk & Yüksel Bingöl,’’İshak Paşa Sarayı ve Çevresinin Kültürel ve Turizm Açısından
Değerlendirilmesi’, II.Uluslararsı Ağrı Dağı ve Nuh’un Gemisi Sempozyumu, İstanbul, 2009, s. 270-275
5 İ. Alparslan, Atatürk Yılında Ağrı, Ankara, 1982, s. 72
6 E. Dağtekin & B. Ekinci,’’Türkiye’de Koruma Kültürü:İshak Paşa Sarayı Örneği’’, II. Uluslararsı Ağrı
Dağı ve Nuh’un Gemisi Sempozyumu, İstanbul, 2009:298-306; E. Dayı (Derinsu), ‘’Geçmişten
Günümüze Doğu Bayezit Bölgesinde Siyasi Gelişmeler’’, Güneşin Doğduğu Yer : Doğubayazıt
Sempozyumu, İstanbul, 2004, s. 137-144
7 Fahrettin Kırzıoğlu, Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi ( 1451-1590 ), Ankara, 1976, s. 107
8 M. Önder, ‘’Şaheserler Konuştukça’’, Ankara, 1996, s. 118; Mahmut Akok, ’’Ağrı Doğubayazıt’ta
İshak Paşa Sarayı Röleve Ve Mimarisi ‘’, Türk Arkeoloji Dergisi, S.X-II, Ankara, 1961, s. 30.; E.
Semavi, ‘’ İshak Paşa Sarayı’’, Türk Ansiklobedisi, C.XX, İstanbul, 1984, s. 16-21
9 Nezih Başgelen, “ İshak Paşa Sarayı”, Saray, S.III, İstanbul, 1993 , s. 54- 55; Zeki Sönmez, “Ağrı Dagh-
Doğubayazıt Ishak Pasha’s Palast”,İlgi,S.VII, İstanbul,1973, s. 24-25
10 Hamza Gündoğdu, Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı, Ankara, 1991, s. 18
11 G. Goodwin, A. History of Ottaman Architecture, London,1971, s. 404-409
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 386-402
389
İshak Paşa Sarayı Cami Güney Cephe Süslemelerine Tahlilci Bir Yaklaşım

birbirini takip eden iki avlu etrafında toplanan yapı grupl arından oluşmaktadır. Bu yapı grupları
içerisinde de günümüze en sağlam ulaşabilen cami, minare ve son cemaat yeri olmuştur.12 Bu

yönüyle de saray mimarisi içerisinde özel bir yere sahiptir.13 Sarayın plan ve dış görünümünde

bir çarpıklık oluşmamış, en önemli mekanı olan cami, selamlığın ikinci avluya bakan yüzü ile
aynı eksen üzerinde olmasına rağmen selamlık duvarının iki katı yüksekliğine yakın inşa
edilmiştir. Yuvarlak kemerli üç açıklıkla cami kısmına bağlanan son cemaat yeri üzeri,
kenarlarında yüksek korkuluklar bulunan geniş bir teras şeklinde düzenlenmiş,14 bu bölümün
kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerinde de içerisine bir insanın sığabileceği kadar büyüklükteki
yer, çevreyi gözetlemek amacıyla yapılmıştır.15
Güney cephenin ortasındaki mihrabın sağında ve solunda bulunan iki sıra pencere,
mihrabın üzerinde bulunan yuvarlak küçük pencere ve sağ üst pencerenin sağında bulunan sivri
kemerli sağır nişe yer verilmiştir (Foto. : 2). Cepheden 0.40 metre dışa çıkıntı yapan mihrap
nişi,16 yanlarda kavranmış, üst kısmı da daha çok ampir üsluptaki yapılarda görülen yatay
silmelerle bölümlenerek farklı bir taş cinsinin kullanıldığı yarı piramidal bir örtü ile
sonuçlanmaktadır.17 Piramidal örtünün üst kısmında da mihrabı aydınlatan yuvarlak , ampir
tarzında bir pencere bulunmaktadır18(Çiz.:2). Bu pencerenin çevresi de, pencerenin formuna
uygun kıvrık dallar arasına yerleştirilmiş bir saptan çıkan çiçek motiflerini hatırlar tarzda
bitkisel kabartma ile çevrelenmiştir. Sarmaşık dalları şeklinde de değerlendirebileceğimiz bu
motifin üst bölümü, hilal tarzında işlenmesi suretiyle sonuçlanmaktadır.19 Ayrıca mihrap
çıkıntısının üst kısmında da, yuvarlak pencere etrafında karşılaştığımız süsleme tarzında fazla
yüksek kabartma olarak ele alınmayan bir bezemeye yer verilmiştir (Çiz.:3). Bu süslemenin iç
kısmında daha çok ayrıntıya girilmiş olmasıyla birlikte, motif birbirinin simetriği şeklinde
karşılıklı olarak yerleştirilmiştir. Birbiri içerisinden geçen kıvrık dal motiflerinin alt kısmında
yaprak biçiminde büyükçe bir formun içerisi geçmelerle dolgulanarak ön plana çıkarılmıştır.
Bitkisel motifler ile şerit geçmelerin bir arada kullanıldığı bu pano, üst kısmının ortasına
yerleştirilen bir hilalle sonlanmaktadır. Caminin güney cephesinde dikkat çeken pano tarzındaki
diğer bir bezeme de mihrap bölümünün alt kısmı ve mihrabın sağına ve soluna yerleştirilmiş
olan pencerenin alt kısımlarında tekrarlanmıştır (Çiz.: 4). Üç kez tekrarlanan bu arabesk pano
çift damarlı olarak ele alınan rumiler, adeta dantel gibi ince ince işlenerek cepheye estetik bir
görünüm kazandırmıştır. Orta kısımda yer alan kabartma yuvarlak bir göbeğin etrafında, güneş
ışınları şeklinde dağılan üsluplaşmış rumi, kıvrık dal ve yaprak motiflerinin birbiri içerisine
girerek daha da genişlemesi suretiyle kompozisyonun oluşumu sağlanmıştır. Bitkisel

12 Hüseyin Yurttaş, “Türk Saray Mimarisi İçerisinde İshak Paşa Sarayı’nın yeri”, Güneşin Doğduğu Yer :
Doğubayazıt Sempozyumu, İstanbul, s. 2004, 254-266
13 Bülent Çetinor, “İshak Paşa Sarayı-Doğubyazıt”, İlgi Dergisi, S.40, İstanbul, 1984, s. 16-21 ; Yüksel
Bingöl, İshak Paşa Sarayı, Ankara, 2008, s. 126 ; Hamza Gündoğdu, “Hanedanlar Sarayları Konusunda
Bir Deneme”, Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fak. Araştırma Dergisi, S.XIV, Erzurum, 1986, s. 11-35
14 Mahmut Akok, ’’Ağrı Doğubayazıt’ta İshak Paşa Sarayı Röleve ve Mimarisi ‘’, Türk Arkeoloji
Dergisi, S.X-II, Ankara, 1961, s. 37
15 Yusuf Çetin,Y. Tarihi Kalıntıları ve Kültürel Değerleri İle Ağrı, Ağrı, 2012, s. 87 ; Hamza Gündoğdu,
Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı, Ankara, 1991, s. 39
16 Yüksel Bingöl, İshak Paşa Sarayı, Ankara, 2008, s. 108
17 Hamza Gündoğdu, “Hanedanlar Sarayları Konusunda Bir Deneme”, Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat
Fak. Araştırma Dergisi, S.XIV, Erzurum, 1986, s. 24
18 Türkiye’de Vakıf Abideleri ve Eski Eserler, Ankara, 1972, s. 191
19 Bu konudaki yayın için bkz.: Bulat, 2007 : 83-89. Taş, kil, ahşap ya da alçı yüzeyin üzerinde, bazı
kesimleri boş bazı kesimleri ise dolu bırakarak ışık gölgeyle plastite oluşturmak amacıyla yapılmış alçak
ya da yüksek kabartma.
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 386-402
Serap Bulat 390
bezemelerin birbirinin alt ve üstünden geçmesi suretiyle oluşturulan madalyon tarzındaki
süslemeler, Türk–İslam sanatlarında geniş uygulama alanı bulmuştur.20 Ayrıca Selçuklu
yapılarında da karşılaştığımız bu tür geçme motiflerinin benzer örneklerini, Sivas Buruciye
Medresesi (1271) taç kapısında, Niğde Sungur Bey Cami (1339) taç kapısında ve Sivas Gök
Medrese (1270) taç kapısında görmek mümkündür. Kıble yüzeyinde üç kez tekrarlanmış olan
bu panonun farklı bir tarzda yaklaşımı olarak ele alabileceğimiz diğer bir arabesk pano örneğini
de mihrap çıkıntısının sağına ve soluna yerleştirilmiş pencerelerin alınlıklarında görülmektedir
(Çiz.: 5). Alt kısımda yer alan bu iki pencere, sivri kemerli alınlıklara sahip olup, sütun paye
görünümünde kalın ve yuvarlak bir silme ile çevrelenmiştir. Sivri alınlığın içerisinde de örgü
geçmeler, kıvrık dal bitkisel motifler ve kıvrık dalların çatallaşarak boşluklarda yaprak ve
tomurcuklar bırakarak, kitabelik olarak ele alabileceğimiz, içi boş oval bir formun etrafını
çevreleyen arabesk bir pano, alçak kabartma olarak uygulanmıştır. Alt kısımda bulunan bu
pencereler dışında, cephenin üst kısmında ayet kitabesinin her iki yanına alt pencerelerle uyum
içerisinde olan iki pencere yerleştirilmiştir. Silmelerle cepheden koparılmış bu pencerelerin
sivri kemerli alınlığı içerisine, kabartma bir damla motifi olarak değerlendirebileceğimiz
bezemeye yer verilerek cephe zenginleştirilmiştir (Çiz.: 6). Bu kandil motifinin iç kısmında,
gövdesi şişkin bir vazodan çıkan, buğday başağı olarak adlandırabileceğimiz stilize edilmiş,
bitkisel motifler yer almaktadır. Bingöl21, vazodan çıkarak yükselen bu bitkisel motifi hayat
ağacı olarak değerlendirmektedir. Cephenin üst kısımdaki pencerelerin hizasında, onlardan daha
küçük boyutlarda güney cephedeki ritmi bozan kör bir pencere bulunmaktadır(Çiz.:7).
Sürekliliğin söz konusu olduğu bu düzenleme, altı kollu yıldızlar ve bu yıldızların oluşumundan
kaynaklanan aralardaki baklava biçimindeki biçimlerden oluşmaktadır. Altı kollu yıldızların iç
kısımlarında da Erken İslam Sanatında gördüğümüz arabesk motifleri gibi22 ortada bir
merkezden dağılan birbiri içerisine geçmiş kıvrık dal ve rumi motifleri ile zeminin dolgulandığı
görülür. Bu tarzda ele alınan başka bir örnekle Iğdır, Kervansarayı’nın taç kapısında
karşılaşmaktayız. Bu küçük, içi bezeli kör pencerenin alt kısmında da aynı şekilde başka bir kör
pencere daha yer alır. Caminin güney cephesi, kubbeye geçişte dört sıra silmeden oluşan dışa
taşırılmış, geometrik motiflerle bezeli geniş bir korniş ile tamamlanmaktadır.
Caminin doğu cephesi, güney cephesinde olduğu gibi pencere açıklıklarına ve yoğun
bezemelere yer verilmediği görülür. Selamlık duvarına bitişik olup selamlıktan bir kat daha
yüksek olan doğu cephe, üst hizada silmelerin meydana getirmiş olduğu, kırık hatlı kemerlerle,
estetik bir görünüm kazandırılmaya çalışılmıştır (Çiz.: 8). Üç dilimli kemerlerden oluşan bu
sürekli kompozisyon düzenlemesi, Endülüs’te Emevi mimarisinde gördüğümüz23 üç dilimli
kemerlere benzemektedir. Kemerlerin birleştiği kısımlarda da sağlı sollu lotus yaprakları
aşağıya doğru sarkmaktadır.24
Caminin batı cephesi, harem dairesine bitişik olarak yapılmış, bundan dolayı da
bezemesiz olarak ele alınmıştır. Dış cephede camiye ve tüm saray kompleksine hakim konumda
olan kubbe, içten 8. 30 m. Çapında, 2.12. m. yüksekliğinde ele alınmıştır.25 Ayrıca bu kısmın
güneydoğu, kuzeydoğu, güneybatı köşelerinde sekizgen planlı üzeri cami kubbesine benzer

20 Yüksel Bingöl, İshak Paşa Sarayı, Ankara, 2008, s. 222
21Yüksel Bingöl, İshak Paşa Sarayı, Ankara, 2008, s. 222
22 M. George, Architecture Of The İslamic World, London, 1996, s. 127-148
23 M. George, Architecture Of The İslamic World, London, 1996, s.127
24 Yüksel Bingöl, İshak Paşa Sarayı, Ankara, 2008, s . 223
25Yüksel Bingöl, İshak Paşa Sarayı, Ankara, 2008, s . 125
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 386-402
391
İshak Paşa Sarayı Cami Güney Cephe Süslemelerine Tahlilci Bir Yaklaşım

hafif şişkin kubbecikle örtülü köşe kuleleri bulunmaktad ır.26 Çift cidarlı taştan yapılmış kubbe
kasnağının, birbiriyle aynı ölçülere sahip, yirmi dördü kör pencere olan ve içerisinde yüksek

kabartma makıli hat27panolara yer verilmiştir. Sekiz adeti de, iç mekanı aydınlatmak amacıyla

pencere olarak ele alınmış, toplam otuz iki adet nişle kubbe kasnağı sonuçlandırılmıştır.28(
Foto.: 3). Yüksek tutulan bu kasnak ile kubbe a rasında, mukarnaslı bir korniş ile, kasnakdan
kubbeye geçiş sağlanmaktadır. Bu kornişin üzerinde de hava şartlarına dayanıklı kırmızımsı
renge sahip, soğan kubbeyi hatırlatır bir kubbe yükselmektedir.29 Minare, caminin haremle
birleşen kuzeybatı köşesinde bulunmaktadır. Klasik Osmanlı Mimarisinin tipik bir örneği30
olarak inşa edilmiş olan minare, yüksek kübik bir kaideye sahiptir. Tamamen taştan yapılmış
olan minareye giriş, cami içerisinde bulunan küçük bir kapı açıklığı ile sağlanmaktadır.
Gösterişli ve zengin taş süslemelere sahip olan caminin dış mimarisinde, süslemelerde
görülen uyum, düzgün taş işçiliği, yapının iç kısmında da görülmektedir. Kare planlı cami
kısmına selamlık koridorunun sonunda bulunan bitkisel motifler ve bordürlerle çevrelenmiş bir
kapı açıklığı ile ulaşılmaktadır. Duvarlar içerisine yerleştirilmiş olan mihrap nişinin etrafı, bir
silme ile kavranmış, belli bir yükseklikten sonra da boğumla bölümlenmiş olan bu silmeler
yukarıda yay biçiminde bir kemer oluşturmaktadır( Foto.: 4). Yay biçimindeki bu kemerin
altında da yuvarlak içi boş bir kitabe yer alır (Çiz.: 9). Bu kitabenin orta kısmındaki yuvarlağı,
batılılaşma etkisiyle istiridye yivi şeklinde dilimlenerek belirli bir yükseklik oluşturulmuş, bu
kısmın etrafında da bitkisel motiflerle birlikte stilize edilmiş çiçek motiflerine yer verilmiştir.
İçerisi birbirine eşit yüzeysel silmelerle beş bölüme ayrılan sivri kemerli derin mihrabın yaşmak
/kavsara bölümünde, yüzeysel mukarnaslara sahip bir kavsarayla sonuçlandırılmıştır (Çiz.: 10).
Kavsara bölümü, mukarnas yuvalarının içleri her sırada ayrı bir süsleme unsuru oluşturulacak
şekilde bitkisel motiflerle kompoze edilmiştir. Burada kullanılan mukarnaslı kavsaranın ele
alınış biçimi, Klasik Türk süsleme özelliklerini yansıtmasının yanı sıra, kavsaranın alt
bölümünde yer alan bitkisel motifler, batılaşma dönemi mihraplarında görülen kompozisyonları
hatırlatır nitelikte olduğu ileri sürülebilir.31 Mihrabın hemen yanında, oldukça gösterişli taş bir
minber yer alır (Çiz.:11). Bu minbere, mihrabın solunda bulunan bir pencere arasından
merdivenle çıkılarak ulaşılmaktadır. Bu tür minberleri Erzurum bölgesi camileri başta olmak
üzere, Gaziantep Ahmet Çelebi Camiinde de görmek mümkündür.32 Yarım konik forma sahip
bu minber de, ince ince işlenmiş üsluplaşmış bitkisel motiflerle birlikte, istiridye yivi biçiminde,
dilimlenmiş bölümlere ve üsluplaşmış akantus yaprakları işlenerek hareketlilik kazandırılmıştır.
Ayrıca cami kubbe kasnağı altında dört duvarda simetrik olarak yerleştirilmiş, çerçeveli sağır
nişler içerisinde rölyef tekniğinde ağaç motifleri dikkat çekmektedir (Çiz.: 12). Bu kabartma
motifini, hayat ağacı olarak değerlendirebiliriz. Çerçevenin kenarından çıkarak yükselen ağacın
gövdesi çatallaşarak uçlarında yaprak formunda üsluplaşmış palmet motifleriyle

26 Celal Esat Arseven, Türk Sanat Tarihi, İstanbul, 1954, s. 644
27Bu konudaki yayın için bkz. Özsayıner,2009:277-284. Makıli yazı, el ve kalem ile yazılmayıp
geometrik aletlerle çizilerek, işlenerek oluşturulan bir yazı türüdür. Makıli hattı kufi yazının mimariye
uygulanmak üzere geliştirilmiş son şaması olarak kabul edilmektedir.
28 Mahmut Akok, “Ağrı Doğubayazıt’ta İshak Paşa Sarayı Röleve ve Mimarisi”, Türk Arkeoloji Dergisi,
S.X-II, Ankara, 1961, s. 37; Yüksel Bingöl, Der Ishak Paşcha Palast in Doğubayazıt am Berg Ararat,
Berlin, 1982, s. 63
29 Hamza Gündoğdu, “Doğubayazıt’taki İshak Paşa Sarayı ve Gerçekler”, Milli Saraylar Sempozyumu (
15-17 Kasım) , İstanbul,1985, s. 40
30 Zeki Sönmez, “Ağrı Dagh-Doğubayazıt Ishak Pasha’s Palast”, İlgi,S.VII, İstanbul, 1973, s. 24-25
31 Hamza Gündoğdu, Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı, Ankara, 1991, s, 40
32 Hamza Gündoğdu, Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı, Ankara, 1991, s, 41
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 386-402
Serap Bulat 392
sonlanmaktadır. Bazı araştırmacılar bu üsluplaşmış çiçek motifini, japon gülü ve cennet gülü33
olarak değerlendirmektedir. Cami iç dekorasyonunda kabartma olarak taşa işlenen süslemeler
tamamen orijinal özelliklerini korurken, kubbedeki sıva üstü kalem işi süslemeler, orijinal
haliyle günümüze ulaşamamıştır (Foto.: 5). Radyal düzene göre yapılmış olan bu kalem işi
süslemeler, bütün bir zemini kaplayan, Barok ve Rokoko üslup özelliği taşıyan resimlerle
bezenmiştir. Kalem işi bezemelerin birçoğu bozulmuş olmasına rağmen, kalanlardan, ağaç,
çiçek ve bulut gibi biçimlerden oluşan manzara resmi olduğu görülmektedir.
Zengin dekorasyonuyla dikkat çeken İshak Paşa Cami, farklı boyut ve ölçülerde, her
birinde birbirinden farklı tarzda süslemelere yer verilmesiyle, mekanda bütün yüzeyler, kendine
özgü bir karakter kazanmıştır. Bezemeleri ve genel özellikleriyle, İshak Paşa Sarayı mimarlığı,
Türk Saray Mimarisi içerisinde, önemli bir yere sahiptir. Mimari yapı kompleksi içerisinde cami
mimarlığına yer verilmesiyle, bizlere Sultan III. Mesut Sarayı’nı ve Bakü’de bulunan
Şirvanşahlar Sarayı’nı hatırlatmaktadır.34 Topkapı Sarayı’ndaki küçük ölçülerdeki camiler hariç,
Anadolu’da başka saraylarda göremediğimiz bu özellik, İshak Paşa Sarayı Camiinde dikkat
çekicidir. Anadolu camilerinin büyük çoğunluğunda olduğu gibi tek kubbeyle örtülü olan İshak
Paşa Sarayı camii, Klasik Osmanlı Dönemi camilerinin özelliklerini taşımaktadır. Ancak cami
ile yaklaşık eşit büyüklükteki son cemaat yeri ile Anadolu Türk sanatında ve Osmanlı sanatında
görülmeyen bir özelliğe sahiptir.35 Osmanlı dönemi camilerinin kubbe formundan farklı bir
anlayışta ele alınmış olmasıyla daha çok Türkistan,36 Kahire37 ve Tolunlu Devri38 yapılarında
görülen kubbe anlayışında inşa edilmiş olduğu görülür. Caminin kubbesi, dışarıdan bakıldığında
şişkin ve büyük görünmesine karşın, iç mekanına girildiğinde, daha küçük bir görünüme sahip
olduğu anlaşılmaktdır. Bu yanıyla da İran ve Orta Asya mimari geleneklerinin bir devamı
sayılabilir.39 Pencereli kubbe kasnağı ile, cepheden açılan pencere formlarına, Osmanlı Dönemi
camilerinde ortaya konulan tasarım anlayışı hakim vaziyettedir. Caminin haremle birleşen
kuzeybatı köşesinde de Klasik Osmanlı Mimarisinin tipik bir örneği olarak inşa edilmiş olan
minare yer alır. Minarenin duvar tekniği, formu ve gövdesinde alternatif şekilde dizilerek
kullanılan renkli taşların uygulanışı Van’da Hüsrev Paşa Cami minaresi, Hınıs Ulu Cami
minaresi, ve Elbistan Ulu Cami, minarelerini hatırlatmaktadır. İshak Paşa Sarayı Caminin, plan
olarak Klasik Türk Mimarisi geleneğinde olduğunu ve mimari açıdan da belli yapılarla
benzerliğini belirtebilirken, kesin sonuçlara varılamayan yapı dekorasyonu için, belli bir
dönemden bahsetmek oldukça zordur.
Camide Türk-İslam Sanatına özgü bitkisel, geometrik ve her iki motifin bir arda
kullanılmasıyla oluşturulan motiflerle birlikte, geleneksel Selçuklu mimari tezyinatı, XVIII.
yüzyıl Avrupa Barok, Rokoko etkili motifler ve Gürcü, Kafkas kökenli bitkisel motiflerin bir
arada kullanılmış olmasıyla, eklektik bir yapı dekorasyonu ortaya çıkarılmıştır. Ancak
Avrupa’dan gelen Barok, Rokoko ve Ampir etkili motifler, İstanbul yapılarında gördüğümüz

33 Yüksel Bingöl, İshak Paşa Sarayı, Ankara, 2008, s. 211
34 Hüseyin Yurttaş, “Türk Saray Mimarisi İçerisinde İshak Paşa Sarayı’nın yeri”, Güneşin Doğduğu Yer :
Doğubayazıt Sempozyumu, İstanbul, 2004, s. 255-266
35 Ş. Tali,“İshak Paşa Cami ve Türk Sanatındaki Yeri”, Güneşin DoğduğuYer: Doğubayazıt
Sempozyumu, İstanbul,2004:277-278 ; Yusuf Çetin, Y. Tarihi Kalıntıları ve Kültürel Değerleri İle Ağrı,
Ağrı, 2012, s. 91
36 Celal Esat Arseven, Arseven, Türk Sanat Tarihi, İstanbul, 1954, s. 641
37 Türkiye’de Vakıf Abideleri ve Eski Eserler, C.I, Ankara, 1972, s. 191
38 Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul, 1984, s. 94-95
39 Yüksel Bingöl, İshak Paşa Sarayı, Ankara, 2008, s. 126
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 386-402
393
İshak Paşa Sarayı Cami Güney Cephe Süslemelerine Tahlilci Bir Yaklaşım

tarzdan çok farklı bir şekilde ele alınmıştır. Bunda b ölgesel farklılıklarla birlikte mahalli
ustaların etkilerinin olduğu ileri sürülebilir. Bezemeleriyle son derece özgün olan sarayda, Türk

Sanatı’na yabancı olmayan motiflerle birlikte, sonradan Türk Sanatı’na girmiş olan Barok,

Rokoko üsluplarının bölgesel farklılıklarla yoğrulmuş etkileri görülürken, aynı zamanda
bulunduğu bölgeden dolayı İran, Gürcü ve K afkas etkileri40 yerel ustaların kendi hayal
güçlerinden bir şeyler katarak gerçekleştirdikleri bezemeler, mimari yapıyı özel yapan bir yapı
dekorasyonunun oluşumunda etkili olmuştur.
KAYNAKLAR
AKOK, M. ( 1961 ). ’’Ağrı Doğubayazıt’ta İshak Paşa Sarayı Röleve Ve Mimarisi
‘’,Türk Arkeoloji Dergisi, S.X-II, Ankara.30-48
ALPASLAN, İ.(1982). Atatürk Yılında Ağrı, Ankara.
ARSEVEN, C.E. ( 1954) .Türk Sanat Tarihi, İstanbul.
ASLANAPA, O. ( 1984 ).Türk Sanatı, İstanbul.
BİNGÖL, Y. (2008 ).İshak Paşa Sarayı, Ankara.
BİNGÖL, Y.(1982) Der Ishak Paşcha Palast in Doğubayazıt am Berg Ararat, Berlin.
BİNGÖL, Y.- Öztürk, Ş. (2009 ).’’İshak Paşa Sarayı ve Çevresinin Kültürel ve Turizm
Açısından Değerlendirilmesi’, II. Uluslararsı Ağrı Dağı ve Nuh’un Gemisi
Sempozyumu, İstanbul,270-275.
BAŞGELEN, N. ( 1993 ). ‘’ İshak Paşa Sarayı ‘’, Saray, S.III,54-55.
BULAT, M. (2007 ).’’Modern Heykelin Doğuşu’’, Sanat Dergisi, S.XI, Erzurum, 83-89.
BULAT, S.( 1999 ). Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı Taş Süslemeleri,( Yayınlanmamış
Yüksek LisansTezi), .A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Erzurum
ÇETİN, Y. ( 2012 ). Tarihi Kalıntıları ve Kültürel Değerleri İle Ağrı, Ağrı.
ÇETİNOR, B. ( 1984 ). ‘’İshak Paşa Sarayı-Doğubeyazıt’’,İlgi Dergisi, S.40, İstanbul,16-
21
DAĞTEKİN, E.-EKİNCİ, B.(2009).’’Türkiye’de Koruma Kültürü: İshak Paşa Sarayı
Örneği’’, II. Uluslararsı Ağrı Dağı ve Nuh’un Gemisi Sempozyumu, İstanbul,
298-306.
DAYI (DERİNSU),E.(2004). ‘’Geçmişten Günümüze Doğu Bayezit Bölgesinde Siyasi
Gelişmeler’’,Güneşin Doğduğu Yer: Doğubayazıt Sempozyumu, İstanbul,137-
144.
GÜNDOĞDU, H. (1986 ). ‘’ Hanedanlar Sarayları Konusunda Bir Deneme ‘’, Atatürk
Üniversitesi Fen Edebiyat Fak. Araştırma Dergisi, S.XIV, Erzurum, 11-35
GÜNDOĞDU, H. (1991 ). Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı, Ankara.
GÜNDOĞDU, H. (1985 ). ‘’ Doğubayazıt’taki İshak Paşa Sarayı ve Gerçekler ‘’, Milli
Saraylar Sempozyumu ( 15-17 Kasım) , İstanbul,36-42.

40 Mahmut Akok, “Ağrı Doğubayazıt’ta İshak Paşa Sarayı Röleve ve Mimarisi”, Türk Arkeoloji Dergisi,
S.X-II, Ankara, 1961, s. 30-48
The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 386-402
Serap Bulat 394
GEORGE, M.(1996).Architecture Of The İslamic World,London.
GOODWİN, G.(1971).A. History of Ottaman Architecture,London.
KIRZIOĞLU, M. F. ( 1976 ). Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi ( 1451-1590 ) ,Ankara.
ÖNDER, M.(1996). ‘’Şaheserler Konuştukça’’, Ankara
ÖZSAYINER, C.Z.(2009). ‘İshak Paşa Camisinde Ma’kıli Hatlar bağlamında Osmanlı
Mimarisinde Makıli Hatlar’’,II.Uluslararsı Ağrı Dağı ve Nuh’un Gemisi
Sempozyumu, İstanbul,277-284.
SEMAVİ, E.(1984). ‘’ İshak Paşa Sarayı’’,Türk Ansiklobedisi, C.XX, İstanbul, 234-235.
SÖNMEZ, Z.(1973).‘’Ağrı Dagh-Doğubayazıt Ishak Pasha’s Palast’’,İlgi, S.VII,İstanbul,
24-25.
TALİ, Ş.(2004). ‘İshak Paşa Cami ve Türk Sanatındaki Yeri’’,Güneşin DoğduğuYer:
Doğubayazıt Sempozyumu, İstanbul,269-278.
Türkiye’de Vakıf Abideleri ve Eski Eserler.(1972).C.I, Ankara.
YURTTAŞ, H. ( 2004 ). “Türk Saray Mimarisi İçerisinde İshak Paşa Sarayı’nın yeri”,
Güneşin Doğduğu Yer: Doğubayazıt Sempozyumu, İstanbul, 255-266

Foto 1. İshak Paşa Sarayı genel görünüm.

The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 386-402
395
İshak Paşa Sarayı Cami Güney Cephe Süslemelerine Tahlilci Bir Yaklaşım

Çizim 1 . İshak Paşa Sarayı’nın Planı ( Y. Bingöl ‘den ).

Foto 2. Caminin güney ( kıble ) cepheden görünümü.

The Journal of Academic Social Science, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 386-402