Table Of Content

BIBLIOTECACUEC 1 Giovanni Lilliu Sentidu de libbertade Presentada de Giulio Paulis CUEC Sentidudelibbertade ISBN88-8467-183-3 primaedizionegiugno2004 ©CUEC2004 CooperativaUniversitariaEditriceCagliaritana ViaIsMirrionis1 09123Cagliari TeleFax070291077-070291201 www.cuec.it [email protected] Senzailpermessoscrittodell’Editoreèvietatalariproduzione, ancheparziale,conqualsiasimezzoeffettuata, compresalafotocopia,ancheadusointernoodidattico GraficaBiplano StampaTipografiaSolter Cagliari Indice p.7 PresentadadeGiulioPaulis 19 Notades’autori 23 Birdieraologudeistudiu? 27 Canduissardusteniantrelatzioniscuns’Europa 30 Forasdesariserva 33 Sachistionimoralipuru 36 SaculturadeRegione 39 SapreistoriadeSanteru 45 Saprimaculturasardaestnàsciacunsupastoriu 49 Sareformades’Universidadipoditèssiriunudisterrupois istudiosussardus 52 Sutiàulubenitdesumari 55 Issantusdesutempusdeisnuraxisfiantgherrerisdeperda artusduusmetrus 57 IsgherrerisnuràgicusdeMontiPrama 62 Des’archeologiaas’autonomia 97 DeCastedhubenintissordausebocintafusiladasotu personas 100 Cunisnuraxissiformatsaprimanatzionisarda 104 CanduisSardusandantaapregaiasutadeterra 107 S’istoriadeunupopuluinsusentidudesalibbertadi 110 SaSardignaeisarrexinismediterraneas 117 CaliEuropa 120 Sacostanteresistentzialesarda Presentada Como pagu tempus Giuanne Lilliu at fattu norant’annos.Gior- nales, revistas, ràdiu e televisiones, tottu a una boghe, l’an festadu coment’efrailarzudes’identidadesarda,coment’eBabbaimannude tottusosSardos.Enonb’atdudaperunachisuchiannadueiscrit- tutorratasìzigucunsusentimentucomunudesagenteefinamen- ta cun sa beridade.Infattis non b’at àttere chi in sos ùrtimos chim- bant’annosappatintregaducheaGiuanneLilliutottusavidaafavo- ressersunascheresucrescherdeunacussèntzianatzionalesarda. Giuttuanotuintottusumunducoment’esuprusconnoschido- remannudesaSardigna,coment’esuchiatdissepultaduetorradu a lughe Su Nuraxi de Barùmini, monimentu postu dae s’Unesco inter sas maravizas de s’umanidade, Giuanne Lilliu non est un’ar- cheòlogu che a medas àtteros. Isse non s’est attremenadu a fagher iscavos,a iscrier lìbberos,a imparare s’archeologia a sos istudiantes des’universidade:tottucosaschiatfattugaiaprimorechiinsu1990 l’anlumenadu“accademicodeiLincei”.Aprusdecustuisse,biven- de sa sièntzia e sa cultura coment’e impignu pro sa democratzia e prosumezorutzivile,atsemperintesusafacultadesuadearcheòlo- gu che cosa chi podet serbire a dare connoschèntzia, fundamentu, intzidu e utopias pro fraigare una Sardigna mezus in su tempus benidore.Sapolìticaesacultura,chimedaspunnanaiscrobare,che chiesserenduasessèntziasdisvàriasecontràrias,sicumponentorra in un’unidade naturale in custu sabidore mannu,chi at tentu sem- perun’ideaartadesapolìtica. Avvesaduaannotaresosfiloschiauninsosfattosdes’antigòriua sarealidadedecustostemposeaiscurtaresospassosdes’istòria,isse atchilivradusosproblemasdesaSardignadeoeebiatdadurespo- staabbaidendeasasraighinasprusantigas;estartziaduincoddosa sosantipassadosnostrosprobiderprusattesuenosinsinzaresafila- da de su camminu in custu mundu chi curret che bentu conca a s’apparinamentudetottusasidentidadespromoredesaglobalizat- zione. 8 PRESENTADA Istella,norteeghiadeogniattividadesuaestistadusemperun’a- moremannuprosaSardigna. Tottusostrettoschiformans’identidadesardaGiuanneLilliulos atcontivizados,acumintzaredaesamemòriaistòricafattaasìmbu- lu, dae s’alabàntzia de su tempus coladu comunu. Dogni pòpulu tenet un’Edade de s’oro, de sa lugura de sa comunidade, cun sos sàbiossuos,sossantos,soseroes.Ests’edadechisacomunidadeest lòmpida a s’avantzamentu prus mannu in libbertade, autonomia, potèntzia polìtica e militare, conchistas culturales. Cunform’a sa muta de s’istòria,sa comunidade s’identificat a preferu cun custa o cun cuss’àttera Edade de s’oro. In tottu s’Ottighentos e finas a sa primameidadedesuNoighentos,s’Edadedes’oroprososSardosest istadusutempusdesosGiùighesemescamentedeElionora,sagiui- ghissa deArbarea chi deit a sos Sardos sa Carta de Logu e defenseit cun sas armas sa libbertade de sa Sardigna contras a s’inimigu de foras,asosAragonesos.Pagucontusifaghiattandodes’edadedesos nuraghes,chifitconnottapaguonudda,carrarzadasuttaterrains’i- scurigoredes’antigòriu.Daesagentecomunasosnuraghesfinten- tosincontudepedràias,bonosandebogaresuchiserbiatpropesa- re mururdos e pinnettas. Ma infinis benzeit Giuanne Lilliu. Paris cunsafortigalesanuràgicadeBarùmini,gràtziasaiscavoseistùdios medas e de importu,isse at torradu a vida una tzivilidade manna e balidora,chi sos Sardos istein a trettu de pruduire cando fin meres insaterrainsoroegiughianunulumenbarittaduintottusuMedi- terràneu.Ecustatzivilidadepotentivaericcadeammajuissenosl’at figuradainsosiscrittossuosemassimamenteinLaciviltàdeiSardi dal Neolitico all’età nuragica (I editz.Torinu 1963),cun un’istilu de calidadeperfinada,ataleschisumundudesosnuraghesestdisper- tadudaeunafrinadepoesiaes’abbivataogrosnostros.Promèritu deGiuanneLillius’edadedesosnuraghess’estfattaaEdadedes’oro des’identidadesarda.Sosantipassadoschibibivianfaeddanaboghe suaenosnaranchiprondebessiredaesosmalesedaesostrambuc- cos de oe bisonzat a torrare a s’autonomia polìtica de tando,cando sos Sardos non fin miramentados dae àttere ma fin faghidores de s’ustinu insoro. Tando sa Sardigna aiat su logu sou in s’istòria: fit unupontetrasasculturasdes’Àfricaed’Orienteecussasdes’alade ponente d’Europa,e custu est su postu chi li deghet galu oe,sende cunform’asanaturadesoslogoseasasinzades’istòria. Adiesdeoes’erèntziadesosmannossimantenetmescamentein sos montes de sas Barbàgias, ue sos Cartaginesos apprima e sos PRESENTADA 9 RomanosappustisaccorreinsosSardosreberdesasudomìniuinso- ro.GiuanneLilliu,chiatintregaduLaciviltàdeiSardiasospastores barbaritzinos, s’est pesadu medas bortas a amparare s’identidade insorominettadadaeun’industrialismumalu,masemperresistido- ra.Affaccaderègulasmoralescontràriasas’ordinamentudesagiu- stìtzia de s’Istadu, chi cheren propassadas, bi sun àtteros trettos de s’identidadeèticadesosBarbaritzinos(coment’es’amoreprosalib- bertade,s’ingrinaaresistireeapararefronteas’inimigu,s’unidade desafamìliaesacostumades’aggiudares’unucuns’àtteru)chisun valores e meressen d’essere bardiados,pro chi su pastore,fattu oe a operàiudes’indùstria,siatbalentededefendersosderettossuosede opponnerresistèntziaasosperìgulosdes’automatismueasosarri- scos de un’acculturatzione a usu de sas colònias. Ma s’identidade nonestcosadebaltzamareodeponnerinunumoiseuetnogràficu, torrada a folclore.Est cosa bia chi si deppet attenorare a su mundu chicambiat.Procussusaculturabarbaritzinaatbisonzudesicon- noscher,desimedireedes’iscumbattarecunàtterosprofraigarein manera dialèttica un’idea noa de su mundu e de sa vida, ue anden semperparisvaloresantigosenovedadesdesumundudeoe,oppo- nendesi e cumponendesi continu pro cambiare continu.Cun custu infilunascheitaNùoroins’annu1972s’IstitutoSuperioreRegiona- le Etnografico, a cumprimentu de un’imposta de legge fatta, paris cunàtterospolìticos,daeGiuanneLilliu,tandoconsizeriregionale. Accant’a sa memòria istòrica, a su sentimentu de un’erèntzia comuna, a s’esistèntzia de règulas morales e costumàntzias comu- nas,un’àtterapedradefundamentudes’identidadeestsusentimen- tu de su logu, coment’e sìmbulu de sa pàtria-mama e de sa terra, appretziada che valore, sende sa madre dae ue naschen s’istripile e sosfruttosdesanatura. Ultresasulogubìvidu,marcadudaesapresèntziademonimen- tos, fràigos e dae tottu sos àtteros sinnos de s’attividade de s’òmine chiintraninun’idealargadebeneculturale,danfundamentuas’i- dentidade sarda finas sos elementos naturales de su logu. Segundu su pensamentu de Giuanne Lilliu, su rispettu pro su logu bìvidu e pro su logu naturale,ambosduos reconnottos coment’e sìmbulos e virtudes de sa pròpria cultura,non est cosa de localismu,ma andat a s’insertare in un’idea prus manna chi pertoccat s’universu intreu: su piessignu de su creadu est sa variedade, chi cheret defensada in dognibessuemodu,demanerachinuddasiperdat,neunapranta, neun’animale,neunutrettudes’ambiente,nesosarrastosdemai- 10 PRESENTADA gantas tzivilidades chi an fattu s’istòria de su mundu,ne una limba faeddadafinasdaepagupersonas. Duncas sa limba. Sas testimonias istòricas de comente limba e pòpulusunpresosapareanoduaffissusunantigasmeda.S’iscrittura sagrada (Genesi 11,6) narat: «EYahve narzeit:Accò sun unu pòpulu solueunalimbasolaestcomunaatottuissos.Custuestsucumintzu insoroafagher.Comonuddalisataessercontroidudesuchisunbèn- nidosindeterminudefagher»,daeuesudisistudeDeusdetrobojare sas limbas pro parare fronte a sos òmines chi cherian fagher a porfia cunisse.S’ideabogadaacampudaeHerder,Fichteeàtterospensado- resins’Ottighentos,chisalimbasiatsutrettudeprusimportudes’i- dentidadeechiarreppresentets’ànimadeunupòpuluattentufortuna manna,maoeb’atchieliponetlàcanas,cabisunpòpuloschigiughen unu sentimentu de identidade forte,mancari non fettan meda contu desalimba.Comentesisiat,ischimuschis’ethnosestunacuncòrdiade formas simbòlicas chi sos pòpulos tenen che a pedra de fundamentu des’identidadeinsoroecoment’eprintzìpiudeaccomunamentusot- ziale.Custossìmbulosoarchètiposnaschendaerealidadessòtzio-cul- turalesenaturales,chinonsunpetzicosadeideas,mains’ethnosnon bisungai,biasincarre,benesìmudadasinsìmbuloschi,leadosaunu aunuetott’umpare,serbinadaresignificadueinsumatessitempusa accumonaresagente,cacadaunus’identificatinissosesibireconno- schet.Gaiestpuruprosalimba. Suttasuperfiludesuvaloreappostuasalimbasardachemarcu des’identidadenonsipodetnarrerchisascosassianandadasmeda beneinsutempuscoladu.Finasacomopag’orasalimbaestabbar- radaafforasdesudibattusubradesachistionesarda.Finamentasu PartiduSardudeAtzionenonndefaeddaiat.Bastataammentarechi appustisdesagherraeuropeacustupartidu,chiestsupartiduauto- nomìsticu a fundamentu ètnicu prus antigu d’Itàlia, deit anta a sa lutta de sos Catalanos pro sa limba insoro, ma in cantu a sa limba sarda s’assamudeit.Non solus sa polìtica fit pensada in italianu (in su 1920 Camillu Bellieni narzeit:«esiste la materia nel nostro paese per costruire una nazione, ma questa materia per il passato non divennemaicoscienza,edoracheloè,èpensatadanoiconintellet- tod’italiani»),mafitallegadapuruinitalianu. Toccatdeisettares’aladetempustrasafinedesosannosSessan- taesucumintzudesosannosSettantadesusèculucoladudaepagu pro intender faeddare de limba sarda e de identidade.E sa bandela l’atbattidamescamenteGiuanneLilliu.