SELİM İLERİ'NİN EDEBİ KİŞİLİĞİ ve ÖYKÜCÜLÜĞÜ

369 Pages·2007·1.86 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
YENİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI

SELİM İLERİ'NİN EDEBİ KİŞİLİĞİ ve ÖYKÜCÜLÜĞÜ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN

Prof. Dr. Mehmet TEKİN

HAZIRLAYAN

Abdullah HARMANCI

KONYA 2006
İ Ç İ N D E K İ L E R

ÖNSÖZ………………………………………………………………………………………6
KISALTMALAR…………………………………………………………………………….8

1. SELİM İLERİ'NİN HAYATI, ESERLERİ VE EDEBİ KİŞİLİĞİ……………………….9

1.1. HAYATI VE ESERLERİ…………………………………………………………9
1.1.1. HAYATI………………………………………………………………….9
1.1.1.1. Doğumu………………………………………………………9
1.1.1.2. Ailesi………………………………………………………….9
1.1.1.3. Tahsili………………………………………………………...9
1.1.1.4. Askerliği…………………………………………………….10
1.1.1.5. Yazı Hayatı …………………………………………………10
1.1.2. ESERLERİ………………………………………………………………12
1.1.2.1. Romanları…………………………………………………...12
1.1.2.2. Öykü Kitapları……………………………………………....13
1.1.2.3. Anı Kitapları………………………………………………...13
1.1.2.4. Deneme Kitapları……………………………………………14
1.1.2.5. İnceleme Kitapları…………………………………………..14
1.1.2.6. Oyunları……………………………………………………..14
1.1.2.7. Şiir Kitabı…………………………………………………...14
1.1.2.8. Basılmış Senaryosu………………………………………….14
1.1.2.9. Diğer Kitapları………………………………………………15

1.2. BİREYSEL VE EDEBİ KİŞİLİĞİNİ BESLEYEN UNSURLAR………………16
1.2.1. AİLESİNİN ETKİSİ…...………………………………………………..16
1.2.2. TABİATININ ETKİSİ………………………………………………….18
1.2.2.1. Yalnızlığı, İçe kapanıklığı, İnsanlara Yabancı Oluşu ………18
1.2.2.2. Duygusal Yapıda Oluşu……………………………………19
1.2.2.3. Uysallığı, Sakinliği………………………………………….20
1.2.2.4. Muhterisliği…………………………………………………20
1.2.2.5. Aşağılık Kompleksine Sahip Oluşu…………………………21
2
1.2.2.6. Anarşist Bir Ruha Sahip Oluşu……………………………..22
1.2.2.7. “Özezerliği”…………………………………………………22
1.2.2.8. Çalışkanlığı………………………………………………….22
1.2.3. İSTANBUL’DA YAŞAMASININ ETKİSİ…...………………………..23
1.2.4. TAHSİL HAYATININ ETKİSİ...………………………………………26
1.2.5. OKUMALARININ ETKİSİ...…………….…………………………….28
1.2.6. TANIŞTIĞI SANATÇILARIN ETKİSİ…..……………………………32

1.3. ÖYKÜ DIŞINDAKİ TÜRLERDE EDEBİ KİŞİLİĞİNİN TEZAHÜRÜ………36
1.3.1. ROMANCILIĞI………………………………………………………...36
1.3.2. DENEME VE İNCELEME YAZARLIĞI……………………………...40
1.3.3. ANI YAZARLIĞI………………………………………………………44
1.3.4. OYUN YAZARLIĞI……………………………………………………46
1.3.5. SENARİSTLİĞİ………………………………………………………...51
1.3.6. ŞAİRLİĞİ……………………………………………………………….53

2. SELİM İLERİ ÖYKÜCÜLÜĞÜ………………………………………………………...57

2.1. SELİM İLERİ ÖYKÜCÜLÜĞÜNE GENEL YAKLAŞIMLAR………………..57
2.1.1. ÖYKÜ TÜRÜ HAKKINDA……………………………………………57
2.1.2. SELİM İLERİ'NİN MODERN TÜRK ÖYKÜCÜLÜĞÜNDEKİ YERİ.60
2.1.2.1. “Doğa”dan Yararlanış Biçimi……………………………….60
2.1.2.2. Öykülerdeki Şiirsellik……………………………………….61
2.1.2.3. Ayrıntı İşçiliği……………………………………………….61
2.1.2.4. Yeni Öykü Kişileri…………………………………………..61
2.1.2.5. İdeolojik Kalıplardan Uzak Duruşu…………………………62
2.1.2.6. Bireysellikle Toplumsallığı Birleştirmesi…………………...62
2.1.2.7. Yoğun Duygusal Atmosfer………………………………….63
2.1.2.8. Simge Kullanımı…………………………………………….64
2.1.2.9. Eski İstanbul Hayatını Anlatması…………………………...64
2.1.2.10. Küçük Burjuvaların Hayatlarını Öyküleştirmesi…………..65
2.1.2.11. Kendisini Öykülerine Konu Edişi………………………….65
2.1.3. SELİM İLERİ ÖYKÜSÜNÜ ETKİLEYEN YAZARLAR……………..66
3
2.1.3.1. Etkilendiği Yazarlar…………………………………………66
2.1.3.2. Etkilenme Örnekleri…………………………………………68
2.1.4. SELİM İLERİ'NİN ÖYKÜ TÜRÜNE ve MODERN TÜRK
ÖYKÜSÜNE BAKIŞI ………………………………………………….71
2.1.5. SELİM İLERİ ÖYKÜCÜLÜĞÜ HAKKINDA YAPILMIŞ
DEĞERLENDİRMELER……………………………………………….77
2.1.6. SELİM İLERİ’NİN ÖYKÜ KİTAPLARI HAKKINDA ÖN
BİLGİLER………………………………………………………………81

2.2. ÖYKÜLERİN İNCELENMESİ………………………………………………….84
2.2.1. CUMARTESİ YALNIZLIĞI’NDAKİ ÖYKÜLER………..……………..84
2.2.2. PASTIRMA YAZI’NDAKİ ÖYKÜLER………...……………………...122
2.2.3. DOSTLUKLARIN SON GÜNÜ’NDEKİ ÖYKÜLER………….………163
2.2.4. BİR DENİZİN ETEKLERİNDE’DEKİ ÖYKÜLER………..………….215
2.2.5. SON YAZ AKŞAMI’NDAKİ ÖYKÜLER………..…………………….233
2.2.6. İLK BEŞ KİTABA EKLENEN ÖYKÜLER………...………………...246
2.2.7. SON DÖNEM ÖYKÜLERİ………...…………………………………267
2.2.8. DERGİLERDE KALMIŞ ÖYKÜLER………...………………………270

2.3. ÖYKÜLERİN BİÇİM VE İÇERİK ÖZELLİKLERİ……………………………274
2.3.1. KONULAR…………………………………………………………….274
2.3.1.1. Aşk…………………………………………………………274
2.3.1.2. Yalnızlık…………………………………………………...278
2.3.1.3. Cinsellik……………………………………………………281
2.3.1.4. Doğa………………………………………………………..284
2.3.1.5. Siyasal Bakış……………………………………………….287
2.3.1.6. Eski İstanbul Hayatı ve Toplumsal Değişim………………294
2.3.1.7. Sanatsal Yaratıcılık………………………………………...297
2.3.1.8. Diğer Konular……………………………………………...301
2.3.2. OLAY ÖRGÜSÜ………………………………………………………303
2.3.3. ANLATICI VE BAKIŞ AÇISI………………………………………...310
2.3.4. KİŞİLER……………………………………………………………….314
2.3.4.1. Devrimciler………………………………………………...316
4
2.3.4.2. “Burjuva” Tipler…………………………………………...319
2.3.4.3. Kadınlar……………………………………………………320
2.3.4.4. Çocuklar……………………………………………………322
2.3.4.5. Entelektüeller………………………………………………322
2.3.4.6. Diğerleri ………………………………………………….323
2.3.5. ZAMAN……………………………………………………………….324
2.3.6. MEKÂN………………………………………………………………..330
2.3.7. DİL VE ÜSLÛP………………………………………………………..337
2.3.7.1. Dil Özellikleri……………………………………………...338
2.3.7.2. Üslûp Özellikleri…………………………………………..340
2.3.8. ANLATIM TEKNİKLERİ…………………………………………….348

SONUÇ……………………………………………………………………………………354
KAYNAKÇA……………………………………………………………………………..358
EK…………………………………………………………………………………………364

5
ÖN SÖZ

Selim İleri, günümüz edebiyatının adından çokça bahsedilen yazarlarındandır.
Edebiyatın pek çok türünde eser vermiş olmasına rağmen, daha çok romancılığıyla ön plana
çıkmıştır. Halbuki edebiyata öyküyle girmiş ve “Gelinlik Kız” başta olmak üzere, modern
edebiyatımıza unutulmaz öyküler kazandırmıştır. Daha çok romancılığının ön plana
çıkmasına sebep, 1983 yılından 2006 yılına kadar öykü kitabı yayınlamamış, yazarlık
“mesai”sinin neredeyse tümünü romanlarına vermiş olmasıdır.

“Selim İleri’nin Edebi Kişiliği ve Öykücülüğü” başlığını taşıyan bu incelemenin Birinci
Bölüm’ünde, öncelikle yazarın “edebi kişiliği”ni netleştirmeye çalıştık. “Selim İleri’nin
Hayatı, Eserleri ve Edebi Kişiliği” başlıklı bu bölümün ilk kısmında, yazarın hayatı ve
eserleri hakkında genel bilgiler verdikten sonra, ikinci kısımda; İleri’nin ailesinin,
tabiatının, yaşadığı şehir olan İstanbul’un, tahsil hayatının, okumalarının ve tanıştığı
sanatçıların, bireysel ve edebi kişiliği üzerindeki etkilerini, yazarın kendi hayatından ve
kendi açıklamalarından da yararlanarak sergilemeye çalıştık. Bu kısımlar üzerinde
çalışırken, İleri’nin sayısı on’a (10) ulaşmış olan anı kitaplarından ve sayısı sekize (8)
ulaşmış olan deneme kitaplarından yoğun olarak faydalandık. İleri, anı ve deneme
kitaplarında, eserleri ve hayatı hakkında önemli ipuçları veriyordu. Bu da bizim işimizi
büyük ölçüde kolaylaştırdı. Birinci Bölüm’ün üçüncü kısmında, yazarın edebi kişiliğini;
öykü dışında verdiği eserleri genel anlamda değerlendirmek suretiyle de netleştirmeyi
denedik. Romancılığı, deneme ve inceleme yazarlığı, anı yazarlığı, oyun yazarlığı,
senaristliği ve şairliği hakkında genel çerçevede de olsa fikir sahibi olmak, İleri
öykücülüğünü daha iyi anlamamıza yarayacaktı. Yazarın sadece öykülerinde değil, eser
verdiği hemen bütün türlerde bir “geçmiş zaman anlatıcısı” kimliğine büründüğünü gördük.
Yazarın öykülerinde görülen belli başlı özelliklerin, yönelimlerin, diğer türlerdeki
eserlerinde de karşımıza çıktığını tespit ettik.

“Selim İleri’nin Öykücülüğü” başlığını taşıyan İkinci Bölüm’ü üç kısma ayırdık. İlk
kısımda öykü türü hakkında genel bilgiler verdikten sonra, Selim İleri öykücülüğünün Türk
öyküsü içerisindeki yerini belirlemeye çalıştık. Etkilendiği yazarlar, hakkında yapılmış
değerlendirmeler üzerinde durduk ve öykü kitaplarının yayım tarihleri hakkında bilgi
verdik. “Öykülerin İncelenmesi” başlığını taşıyan üçüncü kısımda ise, İleri’nin kırk dokuz
6
(49) öyküsü üzerinde ayrı ayrı durduk. Fakat bununla yetinmeyerek, “Öykülerin Biçim ve
İçerik Özellikleri” başlıklı ikinci bölümün son kısmında, bir önceki kısımda yaptığımız
incelemelerin bir anlamda dökümünü çıkardık. Özellikle bu kısımda, İleri öykücülüğünü
“panoramik” bir biçimde göstermeye çalıştık. “Öykülerin İncelenmesi” başlıklı kısım,
incelemenin hacmini iki katına çıkarmasına ve bir sonraki kısımda bu incelemelerin
dökümünün yapılmasına rağmen, bu bölümü çalışmamızdan çıkarma gereği duymadık.
Zira, öykülerin tek tek incelenmesi sırasında, kimi özgün değerlendirmeler yapma imkânına
sahip olduk.

İncelememiz boyunca “hikâye” yerine “öykü” terimini kullanmayı uygun bulduk. Bu
çalışmanın “Öykü Türü Hakkında” başlığı altında da açıklandığı gibi, “öykü” terimi, daha
çok, edebiyatımızın modern döneminde verilen eserler için kullanılırken, “hikâye” terimi
geleneksel dönemleri kapsayacak şekilde aktarılmaktadır. Ayrıca “hikâye” terimi, hayatta
ya da çeşitli sanat eserleri içerisinde karşılaştığımız olayları, bu olayların birkaç cümleyle
özetleniverecek çekirdek kısmını karşılarken, “öykü” bu hikâyeyi estetize eden bir “tür”, bir
“form”dur. Edebiyat dünyamızda böyle bir ayrıştırmanın yerleşmeye başladığını
görmekteyiz ve biz de incelememiz boyunca, bu ayrımı dikkate aldık. Yaptığımız alıntılar
dışında “hikâye” terimini kullanmadık.

Bu incelemede, edebiyatımızda daha çok romancılığıyla yer etmiş olsa da, öykücülük
tarihimiz içerisinde, hiçbir zaman görmezden gelinemeyecek eserler vermiş olan Selim
İleri’nin öykücülük yönünü, elden geldiğince netleştirmeye, anlaşılır kılmaya, “görünür”
kılmaya çalıştık.

Çalışmalarımız sırasında pek çok arkadaşımızın, dostumuzun, hocamızın yardımını
gördük. Başta hocam Prof. Dr. Mehmet TEKİN olmak üzere, bu çalışma boyunca bana
yardımlarını esirgemeyen bütün dostlarıma teşekkür ederim.

Abdullah HARMANCI
Konya - Mayıs 2006

7
KISALTMALAR

Age. Adı geçen eser
Agy. Adı geçen yazı
Ank. Ankara
Ans. Ansiklopedi, Ansiklopedisi
bk. Bakınız
Bk. Bakınız
bs. Baskı, basım
C. Cilt
Çev. Çeviren, çevirmen
Dr. Doktor
hzl. Hazırlayan, hazırlayanlar
İst. İstanbul
Prof. Profesör
s. Sayfa
S. Sayı
SÜ Selçuk Üniversitesi
TDK Türk Dil Kurumu
Yay. Yayın, Yayınları, Yayın evi
YKY Yapı Kredi Yayınları

8
BİRİNCİ BÖLÜM

1. SELİM İLERİ’NİN HAYATI, ESERLERİ VE EDEBİ KİŞİLİĞİ

1.1. HAYATI VE ESERLERİ
1.1.1. HAYATI
1.1.1.1. Doğumu
Ali Selim İleri, 30 Nisan 1949 tarihinde, (öykülerinde doğasının, köşklerinin,
bahçelerinin büyük etkileri görülecek olan1) Kadıköyü’nde bulunan Bahariye Caddesi’ndeki
Gerede Apartmanı’nda doğdu.2

1.1.1.2. Ailesi
Babası, Kıbrıs kökenli olan, Teknik Üniversite profesörlerinden Hasan Hilmi İleri’dir.3
Annesi, aslen Adapazarlı olan, ev hanımı Süheyla İleri’dir.4 Ablası kendisinden dokuz yaş
büyük olan Meral İleri’dir.5

Annesinin içli, melankolik yapısının, babasının soğuk tabiatlı oluşunun, aile içindeki
sevgisizlik ortamının, ailenin ekonomik yapısındaki zayıflığın ve özellikle annesinin ev
içinde yaptığı kitap okumalarının, Selim İleri’nin sanatına olan etkisi, bu çalışmanın
“Bireysel ve Edebi Kişiliğini Besleyen Unsurlar” bölümünde tespit edildiği için, ayrıca
üzerinde durulmayacaktır. Burada, tıpkı Kadıköyü’nde geçen çocukluğunun Selim İleri’nin
sanatı üzerindeki etkisi gibi, ailesinin de İleri’nin genelde yazarlığına, özelde öykücülüğüne
yoğun bir biçimde etkisinden söz etmek yeterli olacaktır.

1.1.1.3. Tahsili
Kendisiyle yaptığımız söyleşide, İleri, tahsil hayatı hakkında şunları söyleyecektir:
“Cihangir İlkokulu’na 1955 yılında kayıt oldum. İkinci sınıfta buradan ayrıldım, Firuzağa
İlkokulu’n başladım. Bu okuldan mezun oldum. 1959 yılında Galatasaray Lisesi’ne
başladım. Hazırlık sınıfını, üç yıllık orta okulu burada okudum. Lise 1’de sınıfta kaldım.

1 S. İleri, Anılar; ıssız ve yağmurlu, s.15.
2 S. İleri, Annem İçin, s.13.
3 Rukiye Bilhan’ın hazırladığı yüksek lisans tezinde İleri’nin babasının adı “Hasan Hüsnü” olarak verilmiştir.
Doğrusu “Hasan Hilmi” olmalıdır. Bk. R. Bilhan, Selim İleri Hayatı ve Romanları, s. 2.
4 Selim İleri ile 7 Nisan 2006 tarihli görüşme.
5 S. İleri, Annem İçin, s.28.
9
Okul değiştirdiğim takdirde Lise 2’den devam edebilecektim. Bu yüzden Atatürk Erkek
Lisesi’ne nakil gittim. 1968’de Hukuk Fakültesi’ni kazandım ama düzenli bir fakülte
hayatım olmadı. Yarım bıraktım. Son olarak ne zaman gittiğimi, yani okuldan ne zaman
ayrıldığımı hatırlamıyorum…”6

İleri’nin tahsil hayatının yazarlığına etkileri üzerinde “Bireysel ve Edebi Kişiliğini
Besleyen Unsurlar” başlığı altında durulmuştur. “Başarısız bir öğrenciydim, yalnız ‘tahrir
ödevi’ yani kompozisyondan iyi not alıyordum. Sanırım bu da beni bir şeyler yazmaya
itiyordu.”7 diyen Selim İleri’nin tahsil hayatının izleri pek çok öyküsünde görülür.
Ruhundaki “anarşist” tarafın ortaya çıkmasından8 Amerikan karşıtlığı düşüncesini
edinmesine9 kadar, pek çok konuda İleri’nin yazarlığına tahsil hayatı tesir etmiştir.

1.1.1.4. Askerliği
Selim İleri, 1989 yılının yaz aylarında, Tokat’ta, üç ay süreyle “bedelli askerlik” yapar.
Milli Eğitim Bakanı Hasan Celal Güzel’in, Selim İleri’nin ders kitaplarıyla ilgili bir
komisyonda yer almasını istemesi sebebiyle, İleri, Ankara’ya gidebilmek için bir müddet de
Sivas’ta askerlik yapacaktır.10

1.1.1.5. Yazı Hayatı
Selim İleri, çok küçük yaşlardan itibaren roman yazma hevesi içerisinde olmuştur.
Bunun sebeplerinden biri, annesinin iyi bir roman okuru olması ve annesini evde sürekli
roman okurken görmesidir.11 Uzun süre roman yazma denemeleri yapan İleri, bunları
yayımlatmak için uğraşmış ama başarılı olamamıştır. Bütün bunları ve nasıl öykü türüne
geçtiğini, Selim İleri, şöyle anlatır:

“Benim yazarlık hayatım, annemin bana henüz okuma yazma bilmediğim
günlerde okuduğu masalları zihnimden yeniden yeniden yazmamla
başladı, diyebilirim. Kendime göre masalların sonlarını değiştiriyordum.
Sonraları, örneğin Reşat Nuri’nin, Halide Edip’in romanlarını okurken

6 Selim İleri ile 7 Nisan 2006 tarihli görüşme.
7 R. Bilhan, Selim İleri Hayatı ve Romanları, s.252.
8 S. İleri, Anılar; ıssız ve yağmurlu. S.59-60.
9 Age., s.42.
10 Selim İleri ile 7 Nisan 2006 tarihli görüşme.
11 S. İleri, Annem İçin, s.16.
10