Scientific, Pedagogical And Practical Bases For The Preparation Of High School Students For Expert Activities

2018·0.22 MB·

by  Nigar Muradova

AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №3 PEDAQOGİKA
Ali məktəb tələbələrinin ekspert
fəaliyyətinə hazırlanmasının elmi-
pedaqoji və təcrübi əsasları
Nigar Muradova
Müəllif: Annotasiya.«Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə
Nigar Muradova — Dövlət Strategiyası»nda üçüncü strateji istiqamət təhsildə nəticələrə
pedaqogika üzrə fəlsəfə görə cavabdeh, şəffaf və səmərəli idarəetmə mexanizmlərinin
doktoru, dosent, yaradılmasını nəzərdə tutur. Bu baxımdan, ölkədə müasir təhsilin
Azərbaycan tələblərinə cavab verən təhsil müəssisələrində, xüsusən ali təhsil
Respublikasının Təhsil müəssisələrində tələbələrin müstəqil işinin təşkilində, elmi-
İnstitutunun aparıcı elmi tədqiqat fəaliyyətinin tənzimlənməsində pedaqoji ekspertiza ilə
işçisi. Azərbaycan, Bakı. bağlı bilik və bacarıqlar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Pedaqoji
E-mail: [email protected] ekspertizaya aid olan bilik və bacarıqlar təlim-tərbiyə sisteminin
tərkib hissəsini təşkil edir. Onun mexanizmi müəllim və tələbələr
arasında ekspert fəaliyyəti üçün qarşılıqlı əlaqə yaradır. Beləliklə,
təhsilalanlar və müəllimlər arasında qarşılıqlı, sistemli fəaliyyət
üçün zəmin hazırlanır. Ona görə də tələbələrin ekspert fəaliyyətinə
hazırlanması modelinin işlənməsi məqsədəuyğundur. Həmin
modelə də Təhsil Strategiyasındakı üçüncü istiqamət uyğun gəlir.
Ekspert fəaliyyəti nəticəyönlüdür. Təcrübə göstərir ki, tələbələrin
müstəqil iş sahəsində müxtəlif, kiçik elmi-tədqiqat layihələri
onların ekspert biliklərini, məntiqini inkişaf etdirir, buraxılan
səhvlər və nöqsanların aradan qaldırılması yollarına aydınlıq
gətirir, düzgün və obyektiv nəticə hazırlamaq bacarığı formalaşdırır.
Bu məqalədə sual-cavab üsulunda tələbələrin ekspert fəaliyyətinə
hazırlanması üzrə modelin elmi-pedaqoji əsasları əks olunur.
Müasir nöqteyi-nəzərdən modelin mahiyyəti və effektivliyi ali
Açar sözlər: məktəbdaxili pedaqoji ekspert xidmətini təşkil edir. Bu iş sistemi
Ekspert fəaliyyəti, ali məqsədyönlüdür, o nəinki tələbələrdə ekspert fəaliyyətinə maraq
məktəb tələbələri, model, yaradır, həm də pedaqoji prosesin təkmilləşdirilməsi və ali
elmi-pedaqoji əsaslar. təhsilin keyfiyyət səviyyəsinin daim yüksəldilməsini təmin edir.
DOI: 10.32906/AJES/683.2018.02.13
Məqaləyə istinad:Muradova N. (2018) Ali məktəb tələbələrinin ekspert fəaliyyətinə hazırlanmasının elmi-pedaqoji
və təcrübi əsasları. «Azərbaycan məktəbi». № 3 (684), səh. 59–69
Məqalə tarixçəsi
Göndərilib: 08.09.2018; Qəbul edilib: 12.10.2018
http://journal.edu.az 59
Azerbaijan Journal of Educational Studies. 2018. №3
Scientific, pedagogical and practical
bases for the preparation of high
school students for expert activities
Nigar Muradova
Author: Abstract.The third direction, proposed by the State Strategy for the
Nigar Muradova, Development of Education in the Republic of Azerbaijan, is to meet the
PhD in pedagogy, requirements of modern education in the country, especially in the in-
assistant-professor, dependent work of students in higher education institutions, the expert
Institute of Education of activity, which has a specific focus on raising the level of scientific re-
Azerbaijan Republic, search as, is a goal. It is important for high school students to have ex-
Leading Researcher pert service support in expert activity development in this regard, the
Fellow at the Department need on modernization of education. Such a sphere constitutes an in-
of Educational Theory. tegral part of the training and education system and serves to control
Azerbaijan, Baku. the various educational problems of a common purpose. Its mechanism
E-mail: [email protected] creates interaction and influence as an expert between teachers and
students, thus creating a systematic interaction between educators and
teachers. In this regard, it is advisable to develop a model «Preparing
students for expert activities» in this context. This model is presented
as a «Responsible, transparent and efficient mechanism system for
learning outcomes» in the third direction of the adopted Education
Strategy. Expert activity is result-oriented. Expert develops logic from
the point of small research projects of students in the field of independ-
ent work, and clarifies the ways in which the errors are solved and
forms the ability to formulate a correct and objective result. In this ar-
ticle, the scientific-pedagogical bases of the model for the preparation
of higher education students to expert activity are presented in the
question and answer method. From the contemporary perspective, the
Keywords: essence and effectiveness of the model make up the high school-based
Expert activity, students of pedagogical expert. The system of its work is purposeful, what makes
higher schools, model, students interested in expert activities, as well as improving the peda-
scientific and pedagogical gogical process and the continuous improvement of the quality of
basis. higher education.
DOI: 10.32906/AJES/683.2018.02.13
To cite this article:Muradova N. (2018) Scientific, pedagogical and practical bases for the preparation of high
school students for expert activities. Azerbaijan Journal of Educational Studies. Vol. 684, Issue III, pp. 59–69
Article history
Received: 08.09.2018; Accepted: 12.10.2018
60 http://journal.edu.az
Nigar Muradova
Scientific, pedagogical and practical bases for the preparation of high school students for expert activities
Müasir dövrdə respublikamızın təhsil üzrə (Y.Ş.Kərimov, Ə.Ə.Ağayev, H.H.Əhmədov,
sistemində qloballaşma prosesi sürətlənir, F.A.Rüstəmov, E.B.Bəylərov, İ.A.Cavadov və b.);
ölkələrarası əlaqələr genişlənir, qabaqcıl dünya Ekspertiza zamanı ekspert tərəfindən yol
təcrübəsi öyrənilərək tətbiq edilir. Bu baxımdan verilən nöqsanlar və onların aradan qaldı-
«Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı rılması yolları (A.N.Abbasov və b.); Tədris
üzrə Dövlət Strategiyası» mühüm əhəmiyyət proqramı çərçivəsində qiymətləndirmə
kəsb edir. Bu sənədin üçüncü strateji istiqaməti problemləri (E.M.Abbasov və b.); Fənn
təhsildə nəticələrə görə cavabdeh, şəffaf və tədrisində biliklərin qiymətləndirilməsi
səmərəli idarəetmə mexanizmlərinin yaradıl- (İ.H.Cəbrayılov və b.); Təhsil sahəsində tədqiqat
masıdır. Bu istiqamət ali məktəb tələbələrinin aparma üsulları (R.T.Qəndilov və b.). Bununla
ekspert fəaliyyətinə cəlb olunması ideyasını belə Azərbaycan təhsilində pedaqoji ekspert
daha da aktuallaşdırır. Ona görə də ali mək- fəaliyyətinin ümumi təsvirinin təqdim
təblərdə təlim prosesində tələbələrin ekspert olunmaması və pedaqoji ekspertə ehtiyac
fəaliyyətinin müstəqil inkişaf etdirilməsi vacib olması elmi cəhətdən əsaslandırılmamışdır.
məsələlərdəndir. «Azərbaycan təhsili müasir Digər tərəfdən, ali təhsil müəssisələrində
zamanın inkişaf meyillərini özündə cəmləməklə tələbələr üçün ekspert fəaliyyəti üzrə elmi-
inkişaf edir. Qlobal dünyanın tələbləri ölkəmizin metodik vəsait yoxdur. Həm dövlət sənədləri,
təhsil sisteminin daha da inkişaf edərək mo- həm də pedaqoji ədəbiyyatların təhlili elmi-
dern bir məzmun və forma kəsb etməsini pedaqoji amillər olaraq mövzunun aktuallığını
qarşıya qoyur. ... Bu məqsədə nail olmaq üçün təsdiqləyir. Ekspert fəaliyyəti pedaqogika
optimal modelin işlənməsi xüsusi didaktik elminin müasir problemlərindəndir və
vəzifə kimi araşdırmaların aparılmasını tələb respublikamızın ali təhsil müəssisələrində
edir» [Abbasov Ə.M. 2016]. tələbələrin nailiyyətlərinin yüksəldilməsində
Bundan başqa, bu məsələ ilə əlaqədar xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Təcrübə göstərir
respublikanın ali məktəblərində əsas problem ki, tələbələrin bu istiqamətdə fəaliyyətini
tələbələrin ekspert fəaliyyəti ilə bağlı təsəv- stimullaşdırmaq üçün ekspert modelinin
vürlərin, məlumatların yetərincə olmamasıdır. yaradılması mühüm şərtdir. Bu modelin əsas
Onlar bu suallara cavab tapmaqda çətinlik vəzifəsi tədqiqat fəaliyyətində tələbələrdə
çəkirlər: pedaqoji ekspert fəaliyyəti nədir, ekspert biliklərinin, vərdişlərinin və baca-
pedaqoji ekspert kimdir və onu seçməkdə rıqlarının inkişafı üçün həm sosioloji-psixoloji,
hansı meyarlar əsas götürülməlidir, ekspert həm də elmi-pedaqoji imkanlar yaratmaqdır.
fəaliyyətində tələbələr nələri bilməli və bacar- Bu məqalədə sual-cavab üsulunda ali mək-
malıdırlar, təhsilalanlar öz nailiyyətlərini necə təb tələbələrinin ekspert fəaliyyətinə hazırlan-
qiymətləndirməlidirlər və s. Belə bir problemin ması üzrə modelin elmi-pedaqoji əsasları həm
aktuallığını nəzərə alaraq ali təhsil müəssi- nəzəri, həm də praktik baxımdan əks olunur.
sələrində tələbələrin ekspert fəaliyyəti üçün Nəzəri baxımdan ekspert fəaliyyətinin pedaqoji
şəraitin yaradılmaması və bu sahədə müstəqil əsasları nəzəri-praktik materiallar kimi müəy-
tədqiqat təcrübəsi mühitinin olmaması yənləşdirilir və ali təhsil müəssisələrində isti-
baxımından modelin işlənməsi məqsədəuyğun fadə edilməsi tövsiyə olunur. Praktik baxımdan
hal kimi dəyərləndirilir. isə ali məktəb tələbələrinə müstəqil tədqiqat
Öncə qeyd edək ki, xarici ədəbiyyatlarda sahəsində müntəzəm təhlilə kömək edir, onları
pedaqoji ekspert fəaliyyəti, tələbələrdə bir ekspert kimi formalaşdırır, bu sahədəki
özünüekspertiza haqqında fəlsəfi, sosioloji- bacarıqlarını inkişaf etdirir. Pedaqoji ekspert
psixoloji, nəzəri-metodik və praktik cəhətdən fəaliyyətinin keyfiyyəti ekspertin peşəkar-
geniş məlumatlar var. Azərbaycanda isə bu lığından asılıdır. Bu baxımdan təhsildə dəqiq
sahədə bir sıra məqalə və tezislər nəşr qiymətləndirmənin aparılması da ekspert
olunmuşdur: Tədqiqatın öyrənilmə səviyyəsi fəaliyyətinin düzgün təşkili ilə bağlıdır.
http://journal.edu.az 61
PEDAQOGİKA
Cədvəl 1.Pedaqoji ekspertin ən əsas səciyyəvi xüsusiyyəti təhsildə obyektiv və düzgün
qiymətləndirmənin sabitliyinin qorunmasıdır
Pedaqoji ekspertin səciyyəvi xüsusiyyəti. Mənbə: [Новикова Т.Г. Москва, 2006]
1.Peşəkar ekspertin səriştəlilik meyarları 2. Peşəkar ekspertin etiket qaydaları
◆ ekspertizanın veriləcəyi məsələlərdə yüksək peşəkarlıq səviyyəsi; ◆ şəxsi keyfiyyətləri: dürüstlük, doğruluq,
◆ ekspert fəaliyyətində prosedurlara ciddi yanaşma; səmimiyyət;
◆ qiymətləndirmə nəticələrinin təhlili; ◆ ünsiyyət bacarıqları;
◆ öz fikirini müdafiə bacarığı və ona əsasən mübahisə etmək qabiliyyəti; ◆ yüksək kommunikasiya mədəniyyəti;
◆ pedaqoji prosesin öyrənilməsi və ətraflı dərk edilməsi; ◆ münaqişə vəziyyətlərini həll etmək bacarığı;
◆ müəyyən bir pedaqoji prosesin güclü və zəif tərəflərinin müəyyən edilməsi. ◆ ekspert etibarlılığını və nüfuzunu artırmaq.
Sual: Pedaqoji ekspert peşəkarlığının səciyyəvi • ərizəçinin ixtisasının qiymətləndirilməsi;
xüsusiyyətləri nə ilə təyin olunur və onlar • ekspertin səlahiyyətinə dair qərarın qəbul
hansılardır? edilməsi;
Cavab: Pedaqoji ekspert peşəkarlığının iki • ekspertin siyahısının saxlanılması.
səciyyəvi xüsusiyyəti var. Onlar cədvəl 1-də [Игнатьева О.А. Москва, 2013].
əks olunub. Sual: Pedaqoji ekspert fəaliyyəti nədir?
Sual: Pedaqoji ekspert kimdir? Cavab: Pedaqoji ekspert fəaliyyəti xüsusi
Cavab: Pedaqoji ekspert ekspertizada iştirak bir ekspert-analitik fəaliyyət növüdür, ekspert-
edən, müəyyən bir sahədə xüsusi təcrübəyə dən ekspertiza aparılan obyekt və predmet
malik müvafiq ixtisasda zəruri biliklərə sahib haqqında səciyyəvi bilik, peşə bacarığı və in-
olan, sözügedən obyektlə bağlı məsələlər üzrə tuisiya qabiliyyəti tələb edir. Bütün bunları
qüsursuz məsləhətlər, obyektiv qiymət verən istifadə edərək ekspert prosedurlarda kifayət
və davranış qaydalarına riayət edən səlahiyyətli qədər sübutlara əsaslanır və obyektiv nəticə,
şəxsdir. [Новикова Т.Г. Москва, 2006]. rəy təqdim edir. Ekspert fəaliyyəti həm də
Sual: Ali təhsil müəssisələrində pedaqoji mütəmadi olaraq mütəxəssisin qrupdakı digər
ekspertin seçilməsinə tələblər hansılardır? şəxslərlə qarşılıqlı əlaqədə olduğu bir fəaliyyət
Cavab: Ali təhsil müəssisələrində pedaqoji növüdür. [Новикова Т.Г. Москва, 2006].
ekspertin seçilməsinə tələblər bunlardır: Sual: Ekspert fəaliyyətinin vacib metodoloji
• Ekspert profilli təhsil; əsasları hansılardır?
• Akademik dərəcə; Cavab: Ekspert fəaliyyətində iki metodoloji
• Vəzifə; əsas mütləqdir. Onlar cədvəl 2-də əks olunub.
• Profilli təhsilin iş təcrübəsi; Ekspertin metodoloji məsələlərinin spesifikliyi
• Bu istiqamətdə nəşrlərin sayı; ondan ibarətdir ki, dəqiq bir mövzunun həlli
• Ekspert rəylərinin sayı; üçün həm xüsusi bilik, həm də davranış etikası
• Ekspert qiymətləndirilməsinin səriştəlilik tələb olunur.
səviyyəsi. [Игнатьева О.А. Москва, 2013]. Sual: Ekspert fəaliyyətinin əsas funksiyaları
Sual: Ekspert hansı pedaqoji əsaslarla təyin hansılardır?
edilir? Cavab: Ekspert fəaliyyətinin əsas funksi-
Cavab: Pedaqoji ekspert, əsasən, beş yaları bunlardır: tədqiqat aparmaq; qiymət-
pedaqoji əsasla təyin olunur: ləndirmə; nəzarət; proqnozlaşdırma; forma-
• ekspertin səlahiyyətinə malik olmaq üçün laşdırma; modelləşdirmə; diaqnostika; dəstək-
müraciətin təqdim edilməsi; ləmə; layihələşdirmə; konstruktorlaşdırma.
• sənədlərin ilkin müayinəsi; [Новикова Т.Г. Москва, 2006].
62 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №3
Nigar Muradova
Scientific, pedagogical and practical bases for the preparation of high school students for expert activities
Cədvəl 2. Pedaqoji ekspertin fəaliyyətində vacib metodoloji əsaslar
1.Əsas prinsiplərə riayət etmək 2. Ekspert metodlarını tanımaq
◆ qiymətləndirmənin obyektivliyi; ◆ fərdi ekspert qiymətləndirilməsi metodu;
◆ qərəzsizlik; ◆ morfoloji ekspert metodu;
◆ ekspertiza meyarlarının və peşəkar etika qaydalarının ◆ reytinq metodu — ekspert üsulu kimi müəyyən edilir;
qavranması və onların qəbul edilməsi. ◆ özünüqiymətləndirmə metodu;
◆ pedaqoji konsulium metodu və s.
Cədvəl 3. Ekspert fəaliyyətinin məhsuldar təşkili və keçirilməsi üçün ekspert üç vacib ekspertiza
funksiyasını yerinə yetirməlidir
Üç əsas ekspert funksiyaları. Mənbə: [Новикова Т.Г. Москва, 2006]
Ekspert bilməlidir:
Obyekt(nəyin qiymətləndirildiyi Meyarlar (qiymətləndirmə Prosedurlar (qiymətləndirilmə
məlum olmalıdır) xüsusiyyətləri müəyyən edilməlidir) vasitələri mövcud olmalıdır)
Cədvəl 4.Ekspert fəaliyyətinin bəzi prosedurları
Ekspert fəaliyyətinin bəzi prosedurları
Ekspertiza olunan obyektin Vasitələrin Əməliyyat Nəticələri Ekspert
Üsul seçimi
ümumi xarakteristikası işlənilməsi hərəkətləri əldə etmək qərarı
Problemin təsviri və məqsədi Müqayisə və
Təhlil Qiymətləndirmə
formalaşdırması qarşılaşdırma
Cədvəl 5. Ekspert fəaliyyətində tələbə-ekspertdən tələb olunan əsas məntiqi düşüncələr
Ekspert fəaliyyətində ekspertin məntiqi düşüncələri
Deduksiya və induksiya əsasında analitik düşüncələr İntuisiya fikirləri Nəticə çıxarmaq
Ekspert fəaliyyətinin məhsuldar təşkili və qoyur, mövzuya uyğun olaraq hər hansı bir
keçirilməsi üçün ekspert üç vacib ekspertiza fərziyyə irəli sürür və s.
funksiyasını yerinə yetirməlidir (Cədvəl 3). Qeyd edək ki, ekspert fəaliyyətində eksper-
Ekspert fəaliyyəti müxtəlif prosedurlardan tin məntiqi düşüncələri zəruridir. Həmin
ibarətdir. Onlardan bəziləri cədvəl 4-də əks məntiqi düşüncələr cədvəl 5-də öz əksini tapıb.
olunub. Tələbə bir ekspert kimi praktik Tələbə bir ekspert kimi əqli fəaliyyət
bacarıqlarını inkişaf etdirir, tədqiqat işinin priyomlarını müəyyənləşdirir, elmi-tədqiqat
həm nəzəri, həm də praktiki nəticələrini ortaya işində ekspert biliyini inkişaf etdirir.
http://journal.edu.az 63
PEDAQOGİKA
Cədvəl 6. Ekspert fəaliyyətinin əsas etiket qaydaları
Ekspert mədəniyyətinin əsasları Ekspert fəaliyyətinə digər şəxslərlə əlaqə zamanı qoyulan tələblər
Davranış; Ünsiyyət; Danışmaq; Diqqətlə qulaq asmaq Başqalarının rəyinə hörmət etmək
Öz nöqteyi-nəzərini ifadə etmək;
Verilən reaksiyaları düzgün
Öz elmi mövqeyini qorumaq; Sual verə bilmək bacarığı
qiymətləndirmək qabiliyyəti
Opponent kimi başqasının mövqeyini
müdafiə etmək; Xarici görünüş Emosionallıqdan uzaq olmaq Tənqidi səbrlə dinləmək bacarığı
Cədvəl 7. Ali məktəb tələbələrinin təlim prosesində ekspert fəaliyyətinin səmərəli inkişafı üç əsas
pedaqoji strategiyaya əsaslanır
Pedaqoji strategiyaların istiqamətləri modelin konsepsiya əsasları kimi
1.Əməkdaşlıq strategiyası
2.Qiymətləndirmə strategiyası 3. Təlim strategiyası
(müəllim və tələbə + ekspert-mütəxəssis)
Cədvəl 8. Tələbələrin elmi-pedaqoji praktikasında ekspert fəaliyyəti üçün zəruri olan üç mühit
Hazırlıq mühiti Təcrübə mühiti Təqdimat mühiti
Tələbənin özünü ekspert Tələbənin müstəqil iş sahəsində Tələbənin ekspert fəaliyyətinin
fəaliyyətində sınamaq üçün hazırlığını ekspert bacarıqlarını nəticələrini təqdim etməyə hazır olduğunu
xarakterizə edir xarakterizə edir xarakterizə edir
Ekspert fəaliyyətində mədəni davranış fəaliyyətinin səmərəli inkişafına şərait yaradan
amili bir sosio-psixoloji parametr kimi əsas mədəniyyət tələblərini bilmək vacibdır.
sayılır. «Bu baxımdan elmi-pedaqoji araş- Ali məktəb tələbələrinin pedaqoji strategiya
dırmalar aparan tədqiqatçıların şəxsi keyfiy- əsasında yaradılan ekspert fəaliyyətinə
yətlərinə də xüsusi tələblər qoyulur: dünya- hazırlanması modeli cədvəl 7-də əks olunub.
görüşünə malik olması, tədqiq edəcəyi sahəni Haqqında bəhs etdiyimiz modelin mexa-
mükəmməl bilməsi, obyektiv və ədalətli olması, nizminin mahiyyəti və effektivliyi aşağıdakı
şəxsi hislərə qapılmaması, ünsiyyət qurmağı kimidir:
bacarması, tədqiqat apardığı zaman proseslərə • tələbələrin müstəqil işinə xidmət edir;
müdaxilə etməməsi, tədqiqat nəticələrini elmi • ekspert bacarıqları üzrə nəticələrin
cəhətdən əsaslandırması və digər zəruri yüksəldilməsini daim nəzarətdə saxlayır;
keyfiyyətləri özündə əks etdirməsi vacibdir» • özünüekspertizaya məhsuldar şərait və
[Cəbrayılov İ.H. 2016]. yeni imkanlar yaradır;
Tələbənin ekspert fəaliyyətində nəzərə • tələbələrin ekspert fəaliyyətində inkişafın
almalı olduğu sosio-psixoloji xüsusiyyətlər dinamikasını təmin edir;
cədvəl 6-da əks olunub. Ekspert fəaliyyəti spe- Tələbələrin elmi-pedaqoji praktikasında
sifikliyi, xüsusən davranış mədəniyyəti ilə ekspert fəaliyyəti üçün zəruri olan üç mühit
fərqlənir. Bununla bağlı tələbələrin ekspert cədvəl 8-də qeyd olunub.
64 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №3
Nigar Muradova
Scientific, pedagogical and practical bases for the preparation of high school students for expert activities
Cədvəl 9. Təlim prosesinin subyektlərinin münasibətləri (rəhbərlik, təhsilalanlar, valideynlər,
məktəbdaxili ekspert-mütəxəssis) «əks-əlaqə» prinsipi əsasında qurulub
Ali məktəb tələbələrinin təlim prosesində ekspert
Ekspert-xidmət dəstəyi
fəaliyyətinə hazırlanması «Əks-əlaqə» tələbəyə bir ekspert kimi müstəqil
prinsipi iş sahəsində özünü inkişaf
etdirmək və bununla da özünü
◆ Müstəqil işlərin yerinə yetirilməsi (diplom işi, kurs işi, referat işi)
ekspert fəaliyyətinə hazırlamaq
◆ Elmi-pedaqoji tədqiqat üzrə təcrübə toplamaq
imkanı verir
◆ Ekspert fəaliyyəti üzrə bilik toplamaq
Tələbələrin ekspert bacarıqlarının inkişafını təmin edir ◆ Ekspert metodu;
◆ «Refleksli esse» forması;
◆ «Portfolio» təqdimatı;
◆ Özünütəhlil üsulu;
Layihə 1. Tamamlanmamış tədqiqat işi.
◆ «Ekspert şərhləri, rəqabət
Layihə 2. Kiçik elmi-tədqiqat işində qoyulan suala mənim münasibətim.
oyunu» forması;
Layihə 3. Mən ekspert kimi elmi müzakirədə iştirak edirəm.
◆ Özünüekspertiza üsulu;
Layihə 4. Mən və tələbə yoldaşlarım ekspert kimi pedaqoji ekspertizada iştirak
◆ Özünüqiymətləndirmə üsulu və s.
edirik.
Cədvəl 10. «Refleksli esse» forması. Mənbə: [Бузальская Е. В. Москва, 2015]
Essenin məzmunu Essenin strukturu və planı
◆ Refleksiya tələbələrə yalnız işin həyata ◆ Essenin strukturu ona tətbiq edilən tələblər ilə müəyyən edilir.
keçirilməsinə kömək etmək deyil, həm də ◆ Məruzədə tələbələrin problemlə bağlı fikirləri qısa tezis (T) şəklində təqdim
məntiqi bir zəncir qurmaq, əldə olunmuş edilir.
təcrübənin sistemləşdirilməsi, digər ◆ Bu fikirləri sübutlarla təsdiqləyir və bunların əsasında tezisin arqumentlərini
tələbələrin uğurları ilə müqayisə etməkdir. (A) təqdim edirlər.
◆ Bu, tələbələrə dərsdə öz işinin ef- ◆ Beləliklə, tələbələr essenin quruluşunu müəyyənləşdirirlər (tezislər və
fektivliyini qiymətləndirməyə imkan verir. arqumentlərin sayı mövzudan, seçilmiş plandan, düşüncə məntiqindən asılıdır).
Bu modeldə tələbələrin ekspert fəaliyyətinə [Məmmədli L.A. 2014]. Bu deyilənlər cədvəl-
hazırlığı pedaqoji prosesin «Əks-əlaqə» prinsipi 9-da öz əksini tapıb.
əsasında qurulub və onun məhsuldarlığı Beləliklə, tələbə ekspert kimi «bir müstəqil
ekspert-xidmət dəstəyi ilə təşkil olunur. işi təhlil edərkən, motivləri və məqsədi görməli,
Beləliklə, tələbə bir ekspert kimi müstəqil iş onların əsasında fəaliyyət göstərməli, aşkar
sahəsində özünü inkişaf etdirmək və ekspert olan qüsurları müəyyənləşdirməli və müstəqil
fəaliyyətinə hazırlamaq imkanı qazanır. Bundan işin daha əlverişli qurulmasını layihə kimi
başqa, «müəllim və tələbələrin birgə fəaliyyəti təqdim etməlidir» [Abbasov A.N. 2010].
zamanı subyektlərarası münasibətlərin fəal- Sual: «Refleksli esse» formasının məzmunu,
laşdırılması, təlim prosesində subyekt-obyekt strukturu və planı təxminən necədir?
və obyekt-subyekt münasibətlərinin qarşılıqlı Cavab: «Refleksli esse» formasının modeli
surətdə bərqərar olması son nəticədə sub- cədvəl 10-da əks olunub. Bu model tələbələrin
yekt-subyekt münasibətlərinə gətirib çıxarır» təşəbbüskarlığının, müstəqilliyinin, yaradıcı
http://journal.edu.az 65
PEDAQOGİKA
Cədvəl 11. «Ekspert şərhləri» rəqabət oyunu
«Bir cümləyə əsaslanan mənim ekspert şərhlərim» modeli üzrə
Ekspertin məntiqi səviyyələri
tələbə-ekspertin məntiqi nəticələri
Bilik Təklifin xarakterini (xüsusiyyətləri) müəyyənləşdirir
Anlayış Cümlənin fərqli xüsusiyyətlərini söz və intonasiya baxımından izah edir
Tətbiq İfadə və intonasiya məqsədi ilə cümlələr qurulur
Təhlil Cümlənin intonasiyasına təsir edən amilləri müəyyənləşdirir
Sintez Söz və intonasiya məqsədi ilə cümlə dəyişdirilir
Qiymətləndirmə Təklif və onun növləri haqqında kiçik bir təqdimat təqdim edir
Cədvəl 12. Müzakirə zamanı tələbələr cıxış edirlər. Çıxışlar əsasında onlar tədqiqatın elmi
səviyyəsini müəyyənləşdirirlər.
Tələbə-ekspertin digər tələbə-ekspertlərlə kiçik tədqiqat işinin müzakirəsi
Suallar Cavablar Çıxışlar
(öyrədici, korreksiyaedici) (doğru, yanlış və tamamlanmamış) (tövsiyə xarakterli müxtəlif fikirlər)
Qeyd:Bütövlükdə tövsiyə xarakterli fikirlər tədqiqat məzmununda olan qüsurların aradan götürülməsi üçündür
imkanlarının inkişafına kömək edir. 13-də bunun nümunəsini təqdim edirik.
Essenin planı vacibdir, ona görə ki, «plan Bu cədvəli təhlil edərkən belə bir ümu-
fikri intizamlaşdırır, materialın sistemlə, miləşdirilmiş elmi-nəzəri nəticəyə əsaslana
məntiqi ardıcıllıqla şərhinə şərait yaradır, bilərik ki, ali məktəb tələbələrinin ekspert
fikirlərin lakonik izahına kömək edir» [Həsənov fəaliyyətinə hazrlanmasında mini-modellərin
F., Ağayev Ə. 2007]. tətbiqi məqsədyönlüdür. Tələbə bu zaman bir
Sual: «Ekspert şərhləri» rəqabət oyunu mo- ekspert kimi mövcud olan problemlərin
delinin mahiyyəti nədən ibarətdir? həllində müasir metod və yanaşmalardan
Cavab: «Ekspert şərhləri» rəqabət oyunu istifadə edir, didaktik materialları müəyyən-
modelinin mahiyyəti cədvəl 11-də əks olunub. ləşdirir, nəzəri anlayışları tənqidi qiymət-
Rəqabət oyunu məntiqi cəhətdən məqsəd- ləndirir, elmi məlumatlarla işləməyi bacarır,
yönlüdür, o, tələbədə ekspert biliklərinin kiçik bir tədqiqatın nəticələrini şərh və təhlil
keyfiyyətinə səmərəli təsir göstərir. edir.
Pedaqoji ekspertiza baxımından elmi- Qeyd edək ki, müstəqil iş sahəsində tələbə
tədqiqat sahəsində olan meyarlara uyğun «ekspert kimi hər hansı bir didaktik sistemi
cədvəli təqdim edirik (Cədvəl 12). və onun inteqrativ variantı üzrə danışmağı
Çıxışlar suallardan yaranır ki, bu da tələ- (məlumat verməyi) və hətta nümayiş dərsi
bələrin ekspert təfəkkürünü inkişaf etdirir. aparmağı» [Abbasov A.N. 2010] öyrənir.
Bununla belə, düşünürük ki, tələbələrin ekspert Məsələn:
fəaliyyətinə hazırlanmasında mini-modellərin • Tələbələrin auditoriyadankənar müstəqil
istifadəsi daha məqsədəuyğun olardı. Cədvəl işi.
66 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №3
Nigar Muradova
Scientific, pedagogical and practical bases for the preparation of high school students for expert activities
Cədvəl 13. Mini-modellərin məzmununun mahiyyəti. Hər bir model elmi cəhətdən
məqsədyönlüdür, o, tələbələrdə ekspert motivasiyasını formalaşdırır.
Mini-modellər. Mənbə: [Санникова Л.Н. Магнитогорск, 2005; Гареева Г.Н. Владикавказ, 2013]
Modellərin mövzuları Modellərin məqsədləri və vəzifələri
Sual sayına görə (Niyə? Necə izah etmək olar? Nəyə görə? Hansı şəkildə?) tələbələrin elmi-
tədqiqat işində ekspert düşüncəsi müəyyən olunur.
Elmi işlə bağlı suallar
Sorğu-sualların siyahısı ilə tələbələrdə ekspert-tədqiqatçı biliyi formalaşır və ekspert fəaliyyəti
inkişaf edir.
Oyunun bu formasının istifadəsi bir rol yanaşması kimi hesab olunur. Tələbələri tədqiqat
fəaliyyətində ekspert biliklərinin inkişafına yönəldir və onlara müstəqil ekspert kimi iştirak
İş oyunu:
etməyə şərait yaradır, bu istiqamətdə özüöyrənmə prosesini həyata keçirir.
«Mən ekspertəm»
Burada hər bir tələbə eyni vəzifə daşıyır. Vəzifənin növündən asılı olaraq işin nəticəsi yoxlanmaq
üçün bir elmi metodistə təqdim edilə bilər.
Situasiya məsələləri, intellektual əməliyyatlar informasiya ilə işləmə prosesində mütəmadi olaraq
tələbələri inkişaf etdirməyə imkan verir: tanış olmaq, yəni vəziyyətə bələd olmaq; anlamaq; tətbiq
etmək; təhlil etmək; sintez və interpretasiya etmək; qiymətləndirmək.
Situasiya məsələlərinin
Situasiya məsələlərinin spesifikliyi praktikyönlü xarakter daşıyır və mahiyyəti ondan ibarətdir ki,
həlli
onlar dəqiq bir mövzu ilə bağlıdır, onu həll etmək üçün xüsusi bilik tələb edir.
Situasiya vəzifənin vacib elementi — problemli bir sual, məsələdir, o, mürəkkəb bir şəkildə tərtib
olunur, buna baxmayaraq tələbə ona cavab tapmaq istəyir.
Elmi metodist tələbələri kiçik bir tədqiqat mövzusunun doğru seçiminə, onun üsul və vasitələrinin
müəyyənləşdirilməsinə istiqamətləndirir. Mövzu nəzəri də, praktiki də ola bilər. Burada tələbə
seçilmiş mövzuya uyğun olaraq hər hansı bir fərziyyə irəli sürür.
Bu və ya başqa bir mövzunu seçərkən, tələbə aşağıdakı suallara cavab verməlidir:
Kiçik tədqiqat — Mənim üçün ən maraqlı nədir?
— Əvvəlcə nə etmək istəyirəm?
— Daha çox hansı elmi məlumatı bilmək istəyirəm və onu necə öyrənə bilərəm?
Bu sualları cavablandırmaqla, o , tədqiqat mövzuları arasında əlaqə yaratmaq məqsədilə elmi
metodistdən məsləhət ala bilər.
• Tələbələrin auditoriyada müstəqil işi. dərslərinə hazırlıq;
• Tələbələrin yaradıcılıq, tədqiqat xarakterli • məqalələrin təqdimatı;
müstəqil işi. • mühazirələr və seminarlarda müzakirə
«Ali məktəb gənclərə hazır biliklər vermək- olunmayan problemlərin qeyd edilməsi;
dən daha cox «bilikləri əldə etmək» yollarını • yoxlama işlərini yerinə yetirmək;
öyrətməlidir» [Rüstəmov F.A., Dadaşova T.Y. • testlərin hazırlanmasında tələbələrin
2007]. Bu səbəbdən, tələbənin müstəqil iş iştirakı;
sahəsində ekspert bacarıqlarını sınamaq üçün • tədqiqat və yaradıcı tapşırıqların yerinə
sadə bir tapşırıqdan daha mürəkkəb bir yetirilməsi;
tapşırığa keçmək məqsədəuyğundur. Məsələn: • kurs və diplom işlərinin yazılması və
• öyrənilən mövzularda əyani vəsaitlərin təhlili;
hazırlanması; • «Dəyirmi masa» çərçivəsində mövzuların
• mühazirə, seminar, praktik və laboratoriya müstəqil öyrənilməsi və s.
http://journal.edu.az 67
PEDAQOGİKA
Cədvəl 14. Məqalənin yeniliyi, nəzəri və praktik əhəmiyyəti
Məqalənin yeniliyi Məqalənin nəzəri əhəmiyyəti Məqalənin praktik əhəmiyyəti
Respublikamızda ali məktəb Pedaqoji ekspert fəaliyyətinin Ekspert fəaliyyəti ali məktəb
tələbələrinin müstəqil işinin keyfiyyətini metodoloji əsasları, nəzəri-praktik tələbələrinə elmi-tədqiqat işində
yüksəltmək üçün «Tələbələrin ekspert materiallar kimi müəyyənləşdirilməsi və müntəzəm təhlilə kömək edir, onları bir
fəaliyyətinə hazırlanması» modelinin ali təhsil müəssisələrində istifadə ekspert kimi formalaşdırır, ekspert
əhəmiyyəti olunması bacarıqlarını inkişaf etdirir.
Qeyd edək ki, hazırda respublikamızın ali a) ekspert fəaliyyəti keyfiyyət və kəmiyyət
təhsil sistemində tələbələrin bilik və baca- göstəricilərinin müqayisəsinin, ümumiləş-
rıqlarının inkişafı sahəsində yüksək səviyyəli dirilməsi və mücərrədləşdirilməsinin nəticə-
standartlara nail olunması üçün müstəqil sidir və bu əməliyyatlar bir-biri ilə vəhdətdədir;
işlərə geniş yer verilir. Məsələn, bir neçə əlavə b) ekspert fəaliyyəti tələbələrin özünə təsir
təhsil mühitinə diqqət yetirək: göstərməkdir, özünütəlimə istiqamətləndirmək
• ADA-da elmi-tədqiqat və tədris mərkəzi və motivləşdirmək məqsədilə istifadə etdiyi
«Big data» mühiti (məqsəd: milli analitik güclü vasitədir;
mütəxəssislərin hazırlanması). c) «Ali məktəb tələbələrinin ekspert
• «Sabah» layihəsində məntiqli düşünən fəaliyyətinə hazırlanması modeli» tələbədə
və informasiyaları təhlil etməyi bacaran öz tədqiqat fəaliyyətinə, özünüqiymətləndirmə
mütəxəssislər hazırlanması. və onun nəticələrinə tənqidi münasibət
• Xəzər Universitetində universitetdaxili formalaşdırır.
tədqiqatlar aparmaq (məqsəd: tənqidi və ana- Məqalənin mahiyyətini cədvəl 14-də qeyd
litik düşünən mütəxəssislər hazırlamaq) və s. etdiyimiz nəzəri və praktik əhəmiyyətindən
Yuxarıda şərh edilən elmi-pedaqoji əsasları də görmək mümkündür. Mövzuya əsasən
yekunlaşdırarkən həm nəzəri, həm də praktik məqalənin istiqaməti «Ali pedaqoji təhsildə
baxımdan ali məktəb tələbələrinin ekspert ekspert fəaliyyəti», problemi isə «ali təhsil
fəaliyyətinə hazırlanması ilə bağlı belə ümumi müəssisələrində tələbələrin müstəqil işinin
nəticəyə gəlmək olar: optimallaşdırılması»dır.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat 4. Həsənov F., Ağayev Ə. (2007). Pedaqogika
(Dərslik). Bakı, «Nasir» nəşriyyatı. 296 s.
1. Abbasov A.N. Pedaqogika: orta ixtisas 5. Məmmədli L.A. Tələbələrin idrak fəallığının
məktəbləri üçün dərs vəsaiti. (2010). Bakı: inkişaf etdirilməsi yolları. (2014).
Mütərcim, 344 s. Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru
2. Abbasov Ə.M. (2016). Ümumi təhsil dissertasiyasının avtoreferatı, Bakı:
standartlarının psixopedaqoji «Mütərcim» Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi,
xüsusiyyətlərinə dair // Kurikulum, № 4, 26 s.
Bakı: CBS mətbəəsi, səh. 5-10. 6. Rüstəmov F.A., Dadaşova T.Y. (2007). Ali
3. Cəbrayılov İ.H. «Azərbaycanda təhsil siyasətinin məktəb pedaqogikası (Magistratura pilləsi
prioritetləri: müasir yanaşmalar» (2016). üçün dərslik). Bakı, «NURLAN». 568 s.
Beynəlxalq eimi konfransın materialları. 7. Аскольская Е.А. Некоторые аспекты
Naxçıvan şəhəri. Bakı: Təhsil Texnologiyaları методики отбора экспертов на основе
Mərkəzinin nəşriyyatı, səh. 22-23. оценки степени доверия к уровню
68 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №3