Table Of Content

( वकि श्वविच्ालयीयछ्रोपयोगिसंस्करणम्‌ ) लेखक-- अच्च ¢ परमानन्द शक्नान ( एम० ए०, शारी, सादित्वाचायं, सरहित्यरस्न ) प्रघानाचायं सनातनधमं संसृत कालेज, होशियारपुर ( पंजाब } य्व ग्ला च्नुष्टज्यारर र्वि न्न्‌ दन्न्‌ दाराभलो त्रकाच्छक चौखम्बा सुरमारती प्रकाश्चन के° ३७११७, गोपालमन्दिर लेनं पो० बा० नं° ११२९. वाराणसी २२१००१ दूरभाष : २३३४३ १ सर्वाधिकार प्रकाशकाधीनः पुनुद्रित संस्करण 2002 ई. मूल्य 20000 क्षम्य प्राह्ठिस्यान चोखम्बा संस्कृत प्रतिष्ठान्‌ ३८ य्‌. ए. जवाहरनगर, बंसलो रोड पोऽ बा० न° २११३ दिल्टी ११०० ०७ ः प्रमुख वितरक तौखम्बा विद्याभवन चौक ( बनारस स्टेट क सदन क पौषे ) पोर दा० नं १०६९, वाराणसी २२१००१ दूरभाष : ३२०४८ ` सूद्रक शोजी भूद्रणाल्यं वाशाणस्तौ साहित्य समाज का द्वण है ¦ हमारा संश्कृत-साहित्य अति दिज्ञाल एवं विश्च में प्राचीनतम साहिव्थे मं से अन्यतम है । विष्के समी ्ान-दिक्ञान, कूला. संस्कृति एवं साहित्यिक विधा का ल्लोत इसी साहित्य दे प्रादित हकर समस्तः संधार को पवित्रतम ज्ञान-यंगासं स्नान कराकर प्रपति प्रदान करर्ाहैः समाज का व्रतिविम्ब साहिव्यमें होतादह ओर साहित्यका सर्बाङ्खिण चिद इतिहास प्रस्तुत करता है । !इतिहास' शब्द का अयं है-इति + ह्‌ ~ जप्त, अर्थात्‌ यह एसा था? अतः प्राचीन भारतीय समाज का चित्रण संस्कृत-साहित्ये डे ठैर उत विक्ञाल स्हत्य को जानने के लिये सट्छरर-साह्दय का अध्ययन्‌ अत्यन्त अपेक्षितं है ! अतएव प्रायः सर्वत्र ही संस्कृत को परीक्षाओं में संस्छृत-साहित्य का इतिहास पाट्य-छम मे निर्धारित है । एक तो इतिहास जेता विल्चाल, अवाद एवं इख विषय ओर उमे भो संस्कृत माव्यम से उक्च दुरूहता का चान करा दले सहायक ग्रन्थों का अमाव सस्छृत-जगत्‌ में कोमल-उदधि छर्वो को हतोत्साह कर देता है । हिन्दी में संस्कृत-षाहिव्य के इतिहुप्र को वडुहर उस तथ्य को संसृत भाषा सं प्रङूट न कर सकने के कारण संस्कृत के छात्र समूचिरं गद्धूु से वंचित रह जाते हँ मौर विषय को कठिन कौ संज्लादेते रहँ! अतएव एसे ही छात्रो के चयि इस “संस्कृतसाहिव्येतिहास-कुजिक्य' के लिखने का प्रयास किया गया है! इस्तको भाषा अत्यन्त सरल एवं प्रचकित्‌ श्ये कौ रली यई है! जिधर छातं को एक-दो वार पृते ही अन्यास हो जाय ! जहां तक सम्भव हो सका, दिषयको टिष्पणोका खूप देकर कौट बनाने का एवं उत्तर के भकार को लघु बनाने का प्रयास स्था मथा है ! सभ ( ४ ) तरह सेष्टारं कौ कटिनाद्यो का पूरा व्यान रष्वा गया है, निरस्ते शक्नो को सर्वाधिक छम हो । इस कुलिका को प्रकाशित करने में चौलम्बा सुरभारती भरकाडन, वाराणसी नैजोष्रहयेग एवं संरहृत-प्रेम प्रदतं [कया है, उसके ल्थि हम उम्हहा दिक वभ्यवष्द देते हैँ। गला संस्करण हम छात्रो षते ६्ससे भी भधिक सुन्दर रप भदेसक्गे। यदि इस कुलिकासे सश्कृतके छात्र उपडृत हुए, ठो मै जपता प्रयातत सफल सम्ज्ञगा ओर अगक्ते संस्करण मे इसे कम्थिं को एणं ङेरूगा। दीपावली ४-११-१९८३ | --आचायं परमानन्द श्ाद्धी १ कति वेदाः ? किच्च तेषां महव ८ समान तते वदिकसार्दिसयस्य ९ परिचयं दत्त! २ विदिधमतपयालोचरपुरस्सरं वेदस्य रचन कालो निर्णायत्तम्‌ 1 २ ३ छ तावन्महुःभारतम्‌ ? तस्क च कः: तस्य सास्करिक्मह्‌ ३ रचनाक समासतो विकेचनीयः । # रामायणस्य को मुख्यो रस इति गृक्तियुक्त प्रसिथषदनीयम्‌ 1 ३ ५ रामायणस्य कति टीकाट?के चकर्तारः? तेषां नम लेख्यम्‌ 1 ९ ६ ६ रामायण-महामा सतयोः तुलना कार्या । ७ दि्विमतपग्खोचनपुरस्सरं रामायणस्य रचनाक स्थिरीक्रिपठाम्‌ । ६ ८ रामायणमःदिकःव्यं वात्मीक्रिशादिकवि रिति प्रतिषाय वारमौकि- रामायणस्य काव्यगतवेङिष्टधं प्रदश्यंताम्‌ ॐ ९ समासतो काव्यभेदान्‌ प्रदश्यं तद्‌ विकासपरम्परां वर्णयत । ठ १० विविधकाग्यलक्षणं सपरिष्कार प्रदश्यं सोदाहरणं मह्‌काव्धलक्षणं प्रतिपादनीयम्‌ । | | ९ ११ महाकदिकाक्िदासस्य स्थितिकालविषये दिदुषां मत्‌ अ्रदश्यं अव्र खन्दभं ` स्वमतं ्कटयत । ॑ ११ १२ महाकविकालिदासस्य सर्वाः कृतीः वर्मोत्य तद्गमतकाव्यकषेली विश्लेषयत ।१२ १२३ "उपमा कालिदासस्य इत्याभाषक युक्तियुक्तं विवेचनीयम्‌ । १३ ( ६ ) कःव्यकलदृष्टयः महाकविकालिदासस्य काल्यमतर्दैनिषटं विवेचनीयम्‌ ¦ १४ १५ भवभूतेः साहित्यिकजीवनपरिचयो दीयताम्‌ । १५ महाकविभवशरुतेः नाटचकलायाः समीक्षा कार्या | ९६ करण्यं भवभूतिरेव तनूते" इत्यस्य सार्थकतां सप्रमाणं निर्णीयताम्‌ ! १८ महाक वः अश्वघोषस्य स्थितिकाटं जीदनचरितं च विलिख्य तस्य काव्य. शैल समालोच्यताम्‌ ¦ १९ काठिडासाश्वोपयोः तुलना कार्या २० काव्येषु नाटकं रम्यं तत्र रम्यं गकुन्तलाः इत्याभाणकस्यौचित्यं भरूटनीयम्‌ । २० (उत्तरे रामचरिते भवभूतिश्रिशिष्यतेः अस्यामाणकध्य सत्यता परीक्षणीय | २२ भतभ्रूतिकालिदामयोः बुख्ना क्रार्य । २४ महाक विमाघस्य जीकतप्रिचयं दत्वा तस्य स्वित्तिकालं निश्िनुत । २१५ तवद्‌ भारवेर्भाति याजन्पःघस्य नोदयः सप्रमाणमस्य साथंक्यं प्रदर्शयत्‌ 1 २५ “माषे सन्ति तयो गुणाः' अस्याः सुक्तेः सत्यता परीक्षणीया \ ` २७ भारवेः स्यितिकारं निश्चित्य काव्यकलादष्टवा सस्छृतसाहित्ये तस्य स्यानं निधरयिंतःम्‌ ! २७ युक्तियुक्तं समच्यतामू--भारवेरवंरवगमौ्‌ " । | २९ < समास्रतः श्रीहयस्य जीवनचरितं स्थितिकालन प्रतिपाद्य ठस्य ग्रन्थ- परिचयो दीयताम्‌ ६ | ३० उदिते नैवे काव्ये क्व माघः क्व च भारवि इत्युक्तिमनुपृत्य नेषधीय- चरितस्य वेङिषट्चमु दवाटथतासु ! | ३१ नप विद्रदौषधम- उक्तिरियं समर्थ्यताम्‌ । | ३२ ( ७ ) ३१ सुदन्धोः स्थित्तिकालं काव्यशेटीं च प्रतिपाद गद्यसाहित्ये उच्य स्थान निधयिताम्‌ । २३३ ३२ सुबन्धुबाणयोः तुलनां विघाय अनयोः भवतां कतरः प्रियतरः कविरिति प्रतिपाद्यताम्‌ । ३२३ "गदं कवीनां निकषं वदन्ति" इति युक्तियुक्तं समथ्यताम्‌ । ३४ बाणस्य पट्टिचियं स्वितिकार्च प्ररिपाच्च गद्यसाहित्ये बाणशनटरस्य स्थानं निर्घयंताम्‌ 1 ३५ समालोच्यतां--'वाणी बाणो बभूवेति ¦ ३६ युक्तियुक्तं सम्य॑तां--*ब।णोच्छिष्टं जगत्सवं्‌ । ३७ संरकृतसाहिरये मदस्य वशिष्ट तद्‌ विकास्परम्परां च वणं । ३८ दण्डिनः परिचयं द्वा तस्य त्थितिकाकं निर्णीविताम्‌ । ३९ दण्डिनः पदलाच्त्यिभि्युक्ति सम्थेयन्‌ दण्डिनः गद््षटीं समा- लोच्यताम्‌ । ४० दण्डिग्रदशितवं दशकुमास्वरितानुसारं तक्काखीनस्रामजिक्दशायाः वणेन कुरुतं \ ४१ नारकस्योत्पति तद्‌ विकाषपरस्परां च वणय । ४२ नाटकस्य महत्वं प्रदर्शयन्‌ "काव्येषु नाटक रम्यमित्युक्तेः मूल्या द्भुनं कार्यम्‌ । त ४३ नाटचसाहित्ये भासस्य प्रसिद्धिरिति दिषयमधिङृत्य नातिदीर्घो निबन्धो चिख्यताम्‌ ! ४४ पिविध्वमतप्रदशंनपुरस्सरं भासस्य स्थितिकालो निश्चीयताम्‌ । ४ वासवदत्तमधिङ्त्य भारस्य चाटयशंरीं समाल्नेच्यत्ताम्‌ । ॥.4( 4 ४६ नाटचकलादष्टया हषंव्धनस्य नाटकस्य मूल्याङ्कनं कायम्‌ । ( < ) ४७ महाराजह्ष॑दध॑नस्य सङ्क्षिप्तं परिचयं दत्त्वा संस्छृतत्ाहित्ये तस्य स्थानं लिरधयताम्‌ ! ढल भाक्चकाल्दातयोः तुुनात्मकं विवेच कायम्‌ ! ४९ केः विद्या्लदत्तस्य साहित्यिकपएरिचयो दीयताम्‌ । ५० मुद्राराक्नषत्मधि्धत्य विशाखदत्तस्य नाटचकल्ययाः समीक्षा कारयां । ५९ शुद्रकत्य परिचयं दत्त्वा तस्य स्थितिकालो नि्णीयताम्‌ । ५२ नाटयकलादष्टचा "मृच्छकटिकस्य समीक्षा कार्या । ५३ भटुनारायमस्व परिचय द्वा वेणीसंहारनारकष्य समीक्षा कार्या । ५४ राजशेखरस्य साहत्ियिकः परिचयो देयः ¦ | ५१ राजशेखरस्य नाटचकलाया- समीक्षा कार्य 1 | ५६ नाटकक(रजयदेवस्य परिचयं दत्त्वा श्रसन्न राघवस्य' समीक्षा कार्या ¦ ५७ {कि नाम मीत्तिकाव्यं, क्रि च तस्य वशिष्टम्‌ ? सयुक्तिकं प्रतिपादयत । ५८ गीतिकाव्य मेघदुतस्यं स्थानं निर्धायताम्‌ । ५९ जयदेवस्य जीवनपरिचयं दत्वा मीत्रगो विन्दस्य वेशिष्टचनुदुघाटचताम्‌ ! ६० कथासाहित्यस्योद्भवो विकासन् वणंनीयः } ६१ कथादाहित्ये पन्दतन्त्रस्य स्थानं निधं अस्य शेल्याः समीक्षा कार्या । [1 व०. तभ, ि सा {हुत्यर्व्‌ परिचय दत्त उत्तरम्‌--हिन्द्धर्मस्य मर्दस्वमस्ति वेदः! सर्वस्मा्रचीनतमोय्यं ग्रन्यः भ्रारते धर्म॑स्यया निष्ठा दश्यते, सा वेदयलिङति नात्र संशयः | पमहूषि कतन्दतत्तज्ारस्य प्रहिपादक्ोे वेदः ! स्मूतिषुराणेऽप देदानुच्टे एव नरद सदं मन्येते! अत एद वेदो धर्नमूलमिव्युच्यते । वेदतिहितो धनं इति धर्मस्य परिभाषा क्रियते । आर्याणां रम्यता संन्कृतिपरिचायकोऽपि वेद एव । एवं विविधाभिः दष्टिभिः वेदस्याततिमटैतवं दिद्यते }! वेदस्य याद्भौनेदौ स्तः, संहिता ब्राह्यणदरेति । मन्त्रसमुदाय संहितित्युच्यते । यज्ञस्य वणेनात्मकं भाग एव ब्रह्मण इत्यदिधीयते । ब्रह्मण्र्ागस्य उवनिषद्ब्राह्यणारण्यक्ानि इति च्यः भेदाः सन्ति! तत्र खल्‌ ब्रह्म जञानसम्बन्धिनी-उपनिषदत्‌ । याज्ञिकाध्यात्पिकविषयस्य यत्र विवेचनं स्यात्‌ स व्रह्मणः । वान्रस्यःवस्थायां यत्‌ क्रियते स्म, तदेवारण्यकमिः्युच्यते चत्र: सन्ति संहिताः--{१) ऋक्संहिता, (२) यजुःसंहिता, (३) खाम्‌ संहिता, (४) अथवसंहिता चेति । एतत्‌ संहिताचतुष्टयमेव च्छग्वेदः, यजुवदः सामवेदोऽयवंवेदद्चेत्ति नाम्नाभिधीयते । ऋछम्वेदः-- मासु चतसृषु संहितासु ऋर्ेदः सवेस्माद्‌ प्राचीनतमः । भाषार्थं दष्टिश्यां वैदिकसाहित्ये ऋग्वेदस्य स्थानमत्युन्नतं विद्यते । अष्टभागेषु विभक्तो- ऽयम्‌ ऋम्देदः, अत अष्टक इत्यभिधीयते । सामवेदः-- कथ्यते यत्‌ सामवेदस्य सङ्कलनम्‌ उद्सातणाम्‌ ऋत्विजां च कृतेऽभृत्‌ ! यज्ञावस्ररे देवताभ्यः हुयतेस्म, देवान्‌ भाह्वयितुं स्तुति-मन्त्र मीयते स्म । तद्‌ गानमेव साम इत्यभिधीयते । ऋचः एव मीयन्ते स्म, अत ऋम्भिः पूणं: समग्रो सामवेदः । यजुवेदः-- गद्यं यजुरिति कथ्यते । जत्र तेषां गद्यवाक्यानां संकलनं विद्ते. यानि गद्यानि यज्ञावसरे प्रयोज्यन्ते स्म) यजुरवंदस्य सम्बन्धः यज्ञानुष्ठानेन धिकः दृश्यते । अस्य द्वौ भेदौ स्तः, कृष्णयजुर्वेदः शुक्लयचु्वेदङ्च ¦ कृष्ण. २ सस्छृ तस्पहस्पे तिह्स-कुज्जिका यजुर्वेदस्य एताः संहिताः सन्ति-- (१) नैत्तरीयसंहिता, (२) मेत्राचर्णासंहिता, (२३) कठकसहिता, कंठ्कापिप्रलमं हिता देति । अथववेदः अयरवतरेदस्य यत्तेन सम्बन्धः नाममात्र एव, सारयोच्चाटन- नोटनाददि्रियाणां वणनं दिजेएश्पेणाथवेवेदे प्राप्यते ! अथरवंतऋविणा दृष्टत्वात्‌ अथवैसं हितेति कथ्यते । ( २; प्रनः-- विविधधरमत-पर्याटोचनपुरस्सरं वेदस्य स्वनाकालो निर्णीयताम्‌ उत्तरम वेदानां रचनकाटस्य पाथातथ्यनि्णैयोऽतिदुष्करः | भारतीय- पाश्चात्यविदृषां सत्प्रयत्नेनापि वेदस्य रचनाकालः इदमित्थमिति वक्तुं न पारयामः । सविध्येऽपि निर्णे धविष्यतीति न सम्भाव्यते । भारतीयदिद्ंसः एवं स्वीकुर्वन्ति । वेदोऽकैरपैयः, नित्यः कालातीतश्च, अतः अस्य रचनाकालस्य प्रदन एवन कार्यः} यतो हि अषीरुषत्वात्‌ ऋषिस दष्टत्वाच्च } वेदः रर हिष्य.परम्पराभिः श्रूयते, ज्ञायते, प्राप्यते कवा, अत एव शरीतश्चव्देन अधिश्वीयतते वेदः 1ज ्ञानः्थंको वेदः इति वेदस्तज्ञापि सद्कच्छते । तथापि धारतीयविदसिः प्ाइचःत्यविद्साशं् च वेदस्य रचनाकालसेवं दिवे- चयासापुः ! तथा हि-- | डो< मैक्समुलर--सवै्थमं डा० मैक्समूकर महोदयः वेदस्य रचनाकार निर्णेतुं यतते ।छ म्दकालः, मध्यकालः, ब्राह्यणकालः तथा सूत्रकालस्चति वंदिक~ युगं चतुर्ष भागेष वित्धञ्य, बौद्धधर्मस्योदयात्प्रार्‌, ब्राह्मणग्रन्यस्यं रचनाकःल- मिति च स्दीङ्त्य { १२०० } द्विशताधिकसदहवतमविक्रमदातकेभ्यः धवं वेदस्य रचनाकालं श्वोमैक्समृलरमहोदयाः स्वीकुर्वन्ति । अयं भावः अस्य मतानुसारेण ऋग्वेदस्य रचना विक्रमात्‌ ( १२०० } द्विशताधिकसट्खवरषदुदं जातेति । रोकमान्यतिल्क--लोकमान्यतिलकमहयेदयः तथा पारचात्यप्ररद्धविद्रान्‌ विक्रमश्ताब्छाः उतुःसहल्नवषेपुवं स्थिरीकुर्तः । तिककमहोदयः वंद्िककालम्‌ 'अदित्तिकालः' { ६०००-४००० }; 'मुग- शिराकालः' ( ४०००-२५०० }, छकृत्तिकारः' ({ २५००-१४०० }, अन्तिम्‌- कालदवेति { १४००-५०० वरि० सं° प°} चतुभगिषु संविभज्य वदिककार- स्यान्तिमे भागे बौद्धक्र्मस्योव्यो जात इति स्वीकरोति । तिल्कमद्योदयस्य मतमिदं बहवः पारश्चात्यविद्रा सोऽपि घास्परतं स्वी रुवंन्ति । अतः अघुना दिलकमहोदयस्यैव मतं प्रामाणिक मन्यन्ते ।